Castèths (Lanas)

Vila d'Occitània

Castèths (Castets en francés) qu'ei ua comuna gascona de Marensin o Maransin situada dens lo departament de las Lanas e la region de Navèra Aquitània, ancianament d'Aquitània.

Castèths Castets
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
La glèisa de Castèths.
Geografia fisica
Coordenadas	43° 53′ 00″ N, 1° 08′ 45″ O
Superfícia	90,18 km²
Altituds  · Maximala  · Mejana  · Minimala	86 m 50 m 23 m
Geografia politica
País	Gasconha
Contrada	Maransin
Estat	França
Region 75	Navèra Aquitània
Departament 40	Lanas
Arrondiment 401	Dacs
Canton 4003	Còsta d'Argent (caplòc deu Canton de Castèths avant 2015)
Intercom 244000857	CC de Còstas Lanas Natura
Cònsol	Philippe Mouhel (2020-2026)
Geografia umana
Populacion Populacion totala (2018)	2 425 ab. Evolucion de la populacion 2 451 ab.
Densitat	22,14 ab./km²
Autras informacions
Gentilici	los castèths
Còde postal	40260
Còde INSEE	40075
https://www.castets.fr/

Geografia

Castèths qu'es un caplòc de canton de las Lanas, sus la rota nacionau 10, enter Bordèu e Baiona. Las comunas vesias que son : Talèr, L'Esperon, Linça, Sent Miquèu-Escalús, Lon, Magesc, Èrm, Gorberar.
Lo còr deu vilatge que's tròba enter las vaths de l'Escorjon e de la Palua qui se mesclan a l'oèst deu borg, e se'n van plejar l'estanh de Lon.

Comunas a l'entorn.

Toponimia

A la fin deu sègle XII^au que son mentavudas Ecclesia Sancte Marie de Casted Bresque e Sanctus Petrus de Favars, qui fòrman uei la comuna de Castèths.
Que tròbam arron :
- Castet-Breta en 1356.
- Quastet Bresque en 1457, per l’establiment d’ua hèira, lo jorn de St Antòni, (lo 17) deu mes de genèr.
- Shens condar las ortografias divèrsas : Casted, Castelz, Castex, Castets,...
A la Revolucion, solide pr’amor d’evocar de tròp la feudalitat, lo nom de « Castèths » qu’es estat cambiat en « Vert-Rameau ».

Etimologia

• Castèth (deu latin castellum = tuc, fortificacion) + "s" (plurau ?) ; Lo plurau que s'explicaré hòrt plan, perqué lo gentilici ei demorat castèths, shens nat sufixe. Que i a donc avut ua confusion enter lo nom deu lòc e lo deus poblants, fenomèn classic en Gironda e dens tot l'oèst occitan ;
• Astor (citat per B. Boyrie-Fénié) que precisa las fòrmas Castets e Castex vienen d'un locatiu-ablatiu plurau ;
• autas solucions per explicar la fòrma plurala, ua finala de *Castèth en [-tʃ] e la possibilitat de duas aglomeracions : que i a a l'èst de la comuna un lòc Castetsbiels, « castèth vielh », qui poderé estar lo lòc d'origina de la parròpia ;
• Huars [’hwas] que vin de « Havars » [ha’was], arron mudada deu « h » e aferèsi deu « a ». Havars / Favars (deu latin faba = hava gròssa) + "-ar " (sufixe collectiu vegetau) + "s " (plurau, o ahortiment deu sens collectiu) : endret on créishen havas.

Economia

Castèths que tira avantatge de la soa posicion sus la RN 10. Mantruas enterpresas que s'i son installadas, en mei de l'industria tradicionau deu bòi : piscicultura, basa de distribucion alimentària tà subermarcats, quimia, ostalaria, agroalimentari,...
Produccions agricòlas : Los pins que son juste pertot, mes que s'i hèi tanbei quauque chic d'indon, aspèrjas, poralha e guits engreishats.

Istòria

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

Administracion

Lista deus cònsols successius

Periòde		Identitat	Etiqueta	Qualitat
2014	2026	Philippe Mouhel	MoDem puish UDI	quadre de la foncion publica
març de 2001	2014	Jean-Pierre Beguery	shens, sensibilitat centrista	retirat d'engenhaire e entreprenur
març de 1983	2001	Pierre Barrère
Seguida de la lista deus maires Periòde Identitat Etiqueta Qualitat 1961 1983 Jean-Noël Serret divèrs dreta puish divèrs esquèrra conselhèr generau (1967-1979)                     1912 1927 Jean Lapeyrère   Conseiller général du Canton de Castets (1911-1919)                     Totas las donadas son pas encara conegudas.

Demografia

Evolucion demografica Populacion comunala actuala (2013): 1997, totala:
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
1 065	877	977	1 049	1 446	1 632	1 615	1 782	1 921
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
1 941	2 055	2 167	2 081	2 044	2 006	2 013	1 942	1 732
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
1 721	1 708	1 661	1 608	1 558	1 455	1 370	1 350	1 451
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008
1 489	1 494	1 517	1 453	1 719	1 808	1 885	1 896	1 915 1 960
2009	2010
1 945 1 991	1 963 2 020
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE Evolucion de la populacion 1962-2008

Lòcs e monuments

• L’eglisa de Sent Bertomiu, pitada sus un tucolet, qu'es l'eglisa parropiau de Castèths. La partida mei anciana, lo capcèr, qu’es deu sègle XII^au. Qu’es inventoriada dens la Base Mérimée (Ref. Mérimée IA40001326).
• Huars (d’auts còps « Favars » o « Havars »), que’s troba a 3 km a l’oèst de Castèths, suu cantèr nòrd de la rota D.42, pròche deu limit dab Linça.
  Per n’estar pas mei documentada dempuish 1734, la capèra de Sent Pè de Havars, uei dispareishuda, qu’es enqüèra dessenhada sus la carta de Cassini, notada : Chap(el)le St Pierre, a costat deu M(oli)n des Habas. Que damoraré d’aquera capèra, ua campana deu sègle XVI^au(?), inventoriada dens la Base Palissy, (Ref. Palissy IM40001096).
  Segon ua legenda o tradicion, la capèra de Huars que seré estada l’antica glèisa parropiau, quèn n’i avè pas au borg, sonqu’ua capèra senhorau.
• Lo Tuc deus Becuts : qu’es ua hautor naturau, enter las vaths de la Palua et de l’Escorjon. Qu’i son estadas trobadas pèirahuec talhadas, e « substruccions galloromanas » Aqueth tuc que seré estat amainatjat en oppidum, e a l’Edat Mejana, qu’auré portat un castèth a l’entorn deu quau a creishut lo vilatge. Qu’es estat traucat e copat en dus au sègle XIX^au tà har passar au dret la rota nacionau RN10, au còr de la vila.
• Las hargas : En 1809, François Dubourg, qui èran dinc aquiu director de las hargas d’Usar proprietat deus Lur Saluces, que crompa, au ras deu borg de Castèths, un maine, dab dus molins suus la Palua, dab l’amira d’installar ua harga. Que s’i escad en 1820, arron dètz annadas d’arromèras de l’administracion, au grat deus cambiaments politics. En 1835 lo son nabot, qui s’apèra tanbei François Dubourg, que hèi bastir ua auta usia, dita « la Palua », suu medish arriu, mes 2 km mei a baish. De cap a 1850, las hargas de Castèths qu’emplegavan de 400 a 500 personas : obrèrs de las hargas, dempuish los bracèrs dinc aus haurs especialisats, mes tanbei los minaires de garluisha, los boèrs, los carboèrs, los tombaires,...
  En 1867, Charles Boulart, arrèr-hilh deu fondator, qu’es proprietari de las duas hargas de Castèths, mes tanbei de las hargas d’Abesse e d’Ardy a Sent Pau d'Acs ; qu’es lavetz lo màger Mèste de hargas deu departament de las Lanas. La creacion de l’usia de la « Compagnie des Forges et Aciéries de la Marine », en 1882, au Bocau Nau, que va concurrenciar seriosament las hargas lanusquetas e portar-las lo còp mortau : La harga « deu Borg » de Castèths, qu’ac deisha en 1905, e la de « la Palua » que vira enqüèra en 1907, que s’estanca abans de s’i tornar pendent la Guèrra de 14, puish que barra tà de bon.
• La hont viva : o hont de Sent Ròc, tanbei hont de legendas, qu'èra un putz artesian que lo son borbolhoar l'a valut lo nòm. Lo Genie Rural qu'a sajat de la captar tà servir a l'alimentacion en aiga de la comuna, mes la hont qu'a deishat de hornir, desapareishuda... Qu'a tornat pishar un an mei tard, 15 mètres mei lunh, abans de's pèrder, esbarrisclada capvath los marèscs qui bordejan l’Escorjon.
• Las maisons borgesas :
  • Beauregard : edificada en 1870 per Mma Dubourg, vedoa deu mèste de hargas.
  • Dorlanne : deu nòm deu son proprietari, geomètre ; bastida en 1898.
  • Galan : bastida per lo doctor Maisonnave en 1880.
  • Jeandanse : bastida en 1870 per Thérèse Fabre, hilha deu doctor Martin Fabre. Qu'es la mairia actuau, dempuish las annadas 1960.
  • Bitche : lo bastidor que n'es Gustave Neurisse (1844-1915). L'endret que s'aperava « Cluca l'ardit », mes lo proprietari que l'a tornat batiar « Bitche » en sovièr de la vila de Mosèla, on avè resistat ad atacas alemandas en 1870.
  • Ladoue : anciana proprietat, au sègle XVII^au, deu cavalèr de Ladoue. La maison actuau qu'es estada bastida de cap a 1860, per François Neurisse, mastroquet desahumat.
  • La Palue : ostau deu François Dubourg (nabot), mèste de hargas a Castèths e a Abesse (Sent Pau d'Acs). Bastit au sègle XVIII o permèra mieitat deu XIX^au.
• Lo sequòia (sequoia sempervirens) : dab ua circonferéncia a la soca de 8,70 m e dab mei de 39 m de hautor (pagerat en 2005), que's dreça sus la plaça de mairia de Castèths. Samiat o plantat a l'entorn de 1870, que's trobava a l'origina dens lo parc de la maison Jeandanse.

Personalitats ligadas a la comuna

• François-Marie Gieure (Castèths 1851 - Massanjas 1937) : Avesque de Baiona, Lescar e Auloron de 1906 a 1934. Qu'a instituit oficiaument en 1923, dens los seminaris e los establiments deu segondari deu son diocèsi, l'ensenhament deu basco e deu gascon, l’estudi de la literatura d'aquestas lengas e de l'istòria regionau.
• Emile Vignes (Castèths 1896 – Castèths 1983) : fotograf reconeishut deus païsatges e de las gents de las Lanas.

Véder tanben

• Comunas de las Lanas