Uruguai
Uruguai (pron. Orogoai, oficialament Republica Orientala d'Uruguai) es un país d'America del Sud, qu'es confrontat al nòrd per Brasil e a l'oèst per Argentina.
| Uruguai | |
| República Oriental del Uruguay | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Data 25 d'agost de 1825 | |
• Totala 176 220 km² | |
• Aiga 1,5 % % | |
• Totala (2017) 3 360 148 ab. | |
• Densitat 19 ab./km² | |
UY | |
Al sud es bordat per lo Riu de la Plata e a l'èst costejat per l'Ocean Atlantic.
La capitala n’es Montevideo.
Lo gentilici es uruguaian -a.
Etimologia
modificar
Lo nom d’Uruguai ven del guaraní, la lenga del pòble nadiu de la region, mas lo sieu sens demòra escur. Segon Félix d'Azara, lo nom proven d'un pichon ausèl nomenat "urú", qu'abita a las còstas uruguaianas, e lo nom d'uruguai significariá alavetz "riu del país de l'urú". Malgrat tot, un collaborador d'Azara dona una autra version en devesir lo mot en uruguá, que significa "caragòl", e í, que significa "riu", doncas voldriá dire "riu dels caragòls". Lo poèta Juan Zorrilla de San Martín li dona lo sens de "riu dels ausèls pintats".
Durant l'epòca coloniala se coneguèt lo país coma la Benda Orientala, en referéncia a la riba orientala del riu Uruguai. Dins los primièrs ans de la lucha independentista se nomenèt Província Orientala, coma part de las nomenadas Províncias Unidas del Riu de la Plata. En se crear la primièra constitucion del país coma nacion independenta, que dintrèt en vigor en 1830, s'apondèt al nom del país la referéncia al riu d'Uruguai. Amb lo temps aquel apondi es vengut la denominacion abituala del país. Malgrat aiçò, los abitants del país an costuma de se nomenar eles meteisses uruguayos (uruguaians) o orientales (orientals) de biais indistint.
Istòria
modificar
Abans las exploracions espanhòla e portuguesa, lo territòri èra poblat per qualques etnias indoamericanas nomadas, de que destacan entre el la charrúa e la guaraní.[1]
Los primièrs establiments europèus foguèron los de Soriano, Colonia del Sacramento e Montevideo. Los espanhòls s'establiguèron a partir de 1726, an que se produsiguèt la fondacion de Montevideo, a causa de l'avançada de las tropas portuguesas a travèrs de l'actual territòri uruguaian e a la fondacion de vilas per aqueles.
La vila de Montevideo se fondèt amb caractèr militar e mercantil, e foguèt una plaça militara importanta dels domenis reialistas de l'Empèri Espanhòl al sud al sègle XVIII e lo pòrt principal de l'estuari del Plata. L'importància de Montevideo coma pòrt principal del Virregnat del Riu de la Plata li ocasionèt en divèrsas escasenças d'afrontaments amb la capitala del virregnat, Buenos Aires.
En 1798 e entre 1806 e 1807 se produsisson las invasions anglesas. Las tropas de Montevideo e de Buenos Aires van repel·lir de conselhs los atacs de la flòta anglesa (la primièra comandada pel comodor Sir Home Riggs Popham e la segonda per l'amiral Sir Charles Stirling) venguda a conquistar los territòris de la region del Plata. A la Revolucion de Mai de 1810 e durant lo suslhèuament revolucionari de las províncias de la Plata, Montevideo se manten fisèl a las autoritats espanhòlas.[2]
Al començament del sègle XVIII, sorgiguèron de movements d'independéncia en l'America del Sud. Lo territòri de la Banda Oriental - jol poder de Buenos Aires -, e qu'èra l'ancian nom d'Uruguai, foguèt reclamat per l'Empèri de Brasil influit per d'interèsses de la corona portuguesa. Brasil annexèt lo territòri lo 1821, après una invasion de la part de Portugal lo 1816, mas Uruguai ne detla independéncia en 1825 e 1828 - amb la Convencion Preliminara de Patz de Rio de Janeiro e amb d'interèsses del Reialme Unit - venguèt un país independent, jos tutèla de los sieus dos poderoses vesins fins l'an 1830, quand aqueriguèt la sobeiranetat plena e absoluda.
Uruguai experimentèt inestabilitat politica e economica durant lo sègle XIX. Après la Segonda Guèrra Mondiala l'economia se saturèt en divèrsas escasenças e lo govèrn comencèt de pèrdre lo supòrt ciutadan. Los Tupamaros, un grop radical d'esquèrra, reaccionèt a la crisi amb violéncia e provoquèt la repression de la part del govèrn e la suspension dels dreches individuals. Fin finala, en 1973, l'armada prenguèt lo poder, en donant inici a un periòde d'onze ans de dictatura militar dins un país qu'èra estat una democracia establa. En 1984 la democracia foguèt restaurada.
En las eleccions presidencialas realizadas lo 31 d'octobre de 2004 foguèt elegit Tabaré Vázquez, candidat de la coalicion d'esquèrra Union Progressista-Frent Ampla-Nòva Majoritat amb 50,6% dels vòtes, en atenhent la victòria al primièr torn e en atenhent un parlament amb de majoritats absoludas. Es lo primièr còp dins l'istòria del país qu'un partit politic pas tradicional, e d'aire socialista, accedís al Poder Executiu.
En las eleccions municipalas realizadas lo 8 de mai de 2005, lo Partit Nacional obtenguèt dètz intendéncias, l'EP-FA-nm n'obtenguèt uèch, e lo Partit Colorado n'obtenguèt una.[3]
Politica
modificarUruguai es una republica presidenciala. Lo president, qu'es lo cap d'Estat e tanben lo cap del govèrn, es elegit per un periòde de cinc ans per la populacion.
Lo Parlament se compausa de doas cambras: la Cambra dels Deputats (Cámara de Diputados) amb 99 membres, e lo Senat (Cámara de Senadores) amb 31 membres.
Subdivision administrativa
modificarUruguai se dividís en 19 departaments:
| Division administrativa d'Uruguai | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.png)
¹Compren pas la soma dels lacs artificials del riu Negro (1199 km²). [1] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Las vilas principalas son Montevideo, Las Piedras, Punta del Este, Ciudad de la Còsta, Sauti, Paysandú e Fray Bentos.
Geografia
modificar
Amb una superfícia terrèstra de 176 215 km² - que 175 016 km² n'es la soma totala dels departaments e 1199 km²; compren la soma dels lacs artificials del Riu Negro -, exercís de mai la siá sobeiranetat sus de divèrsas illas al riu Uruguai, amb un total de 105 km²; 16 799 km² d'aigas jurisdiccionalas (riu Uruguai, riu de la Plata e estanh Merín) e un airal de mar territoriala de 125 057 km². A lo sieu torn Uruguai manten doas disputas limítrofes amb Brasil suls territòris coneguts coma Ilha Brasileira e Rincón d'Artigas, qu'ocupan un airal de 237 km². L'airal total del territòri uruguaian compren 318 413 km²;[4].
Lo relèu es ligat en la part sud dins las tèrras de las Pampas e es constituit per vastes de planas onduladas e solcadas per de tucs d'escassa elevacion coneguts coma cuchillas. Las pus importantas son las qu'apertenon a la Cuchilla de Haedo e a la Cuchilla Grande. Lo sieu ponch mai elevat es lo tuc Catedrala, amb 514 msnm.
La conca idrografica pus importanta es la del riu Uruguai, lo que s'utiliza coma via de comunicacion envèrs los autres païses vesins. La conca del Riu de la Plata es formada de rius de cors cort. La conca de la estanh Merín l'intègran los rius Yaguarón, Tacuarí e d'autres.
Lo clima es temperat al sud e subtropical al nòrd de país, las pluèjas son abondosas e se repartisson entre prima-estiu e tardor. 75% del territòri es terren de pasturas. Los bòsques son escasses (25% del territòri).
Idrografia
modificarLa ret de rius e riuets que s'estendon per tot lo país noirís la tèrra e provesís a las culturas, en mai de favorizar lo creissement de pastura idonèa per la cria de bestial e autres animals de granja.[5]
Lo riu Uruguai, que servís de limit natural amb la vesina Argentina, al bòrd del Riu de la Plata, lo riu Santa Lucía e lo riu Negro, representan las fonts d'aiga pus importantas del territòri nacional. En lo cas del Riu de la Plata, que separa lo país de Buenos Aires, constituissi en se meteis un atractiu toristic. S'estend dempuèi la còsta de Colonia del Sacramento fins a Punta de l'Aquel, al departament de Maldonado, en comprenent una estenduda aproximada de 300 km de plajas e pòrts fluvials, entre eles, lo de Montevideo.
Lo riu Sant Lucía, que nais al departament de Lavalleja, e s'estend per Florida, Canelones, Montevideo e San José dins un airal de 14 200 km²; servís de limit natural entre aqueles dos darrièrs departaments e provesís d'aiga potabla e energia electrica gaireben mièg país. Es una via aquatica que passan per el embarcacions e de cargas amb destinacion dins las principalas vilas uruguaianas, e es ric en fauna marina, que causa la pesca per el es abituala a lo sieu dragatge.
D'autra banda, lo riu Negro, que dividís Uruguai en doas parts, se caracteriza per la siá color escura, per la siá prigondor e per la siá amplor. Per el se lèvan de ponts d'entre 1 e 2 quilomètres de longor, que crosan d'una près a una autra del país. Lo riu Negro banha las còstas de, e servís de limit natural entre, lo departament omonim, Tacuarembó, Cerro Largo, Durazno, Soriano e Flores. Es un riu navegable, idonèu per la pesca esportiua e lo banh, dins de zònas nautas. Nais al limit amb lo Brasil e desboca al riu Uruguai, cap a la frontièra amb la província de Entre Ríos, en l'Argentina.
I a d'autras rises que, e mai se de mendre importància, son d'afluents importants. Un exemple es lo riu San José, que connècta amb lo de Santa Lucía al sud del país. Lo Cebollatí, lo Yaguarón, l'estanh Merín, al limit de Rocha e Treinta y Tres amb l'estat brasilian de Rio Grande do Sul; lo Yi, a Durazno; lo Queguay, lo Daymán, l'Arapey, lo Guaviyú, e lo Cuareim (o Quaraí), a Sauti, Paysandú e Artigas; e lo Porongos, a Flores, son qualqu'uns dels mai destacats. Lo riu Uruguai, que recep a fòrça d'aqueles afluents, a una paissièra idroelectrica - la de Sauti Grande - que provesís gaireben tot lo territòri uruguaian e part dels departaments argentins vesins.
Fin finala, Uruguai a aperaquí 500 quilomètres de còsta maritima, 300 que n'apertenon al Riu de la Plata e los autres 200 al ocean Atlantic - de departaments de Maldonado e Rocha.[6]
Orografia
modificar
La tèrra uruguaià es pampeà, leugièrament ondulat e de grandas pastius e de zònas pantanoses. Existisson pas de grandas nautors, que causa se pòt per el dire que gaireben tot lo terren se tròba situat sul nivèl de la mar, es a dire, de 0 a 10 m. Malgrat aiçò, al centre del país, se lèvan altiplans moderats e qualques cadenas de tucs coneguts coma cuchillas. La cuchilla de Haedo, la Grande e la de Santa Ana, son las mai importantas. Ambedoas presentan una capa de pèiras solidas, argilenca e amb vegetacion a lo sieu en virant.[7]
Lo tuc mai naut es la Catedrala, amb 500 mètres, mas destacan tanben lo de San Antonio, lo Brau, e lo Pan d'Azúcar, en Maldonado; lo Sauti del Penitentre e las sèrras de Minas, a Lavalleja; lo Batoví, prèp a l'Iporá, a Tacuarembó; las Sèrras de Mahoma, a San José; e lo Tuc de Montevideo, amb la siá fortalesa istorica, e del que se supausa deriva lo nom de la vila.
La franja orientala del país es clarament argilenca e se presta a la cultura de ris, farratge e de grans. Lo litoral sud, d'autra banda, lo plan e de sablas blancas e finas.
A l'extrèm nòrd se pòdon trobar qualques jaciments de pèiras semipreciosas (cossí amatistes, per exemple), sustot a Artigas e Sauti, aital coma un influx d'aigas termalas qu'emergeixen dempuèi la prigondor de la tèrra.[8]
Flòra e fauna
modificar.JPG)
La fauna autoctòna se caracteriza per una granda quantitat d'aus de banhat e corral. Atahualpa, Lo primièr crioll nascut en America, introdusiguèt lo bestial dins la Banda Orientala, a la fin del sègle XVI. Los fraires Goes, arribats d'Euròpa, joguèron tanben un ròtle decisiu en la cria de caps de bestial ovin e bovin, en introdusir de nòus exemplars.
Dins lo grop de las aus de plomatge, destacan la galineta granda (Aramides ypecaha) e lo chiricote o crespó pichon (A. cajanea), Doas de las espècias mai conegudas del país. Son comuns, de mai, la Pardirallus, o gallineta de bèc roge e blau (P. sanguinolentus) E la tacada (P. maculatus). De parièra importància es tanben lo burrito d'anedas rojas (Laterallus leucophyrrus) e lo d'anedas verdas (L. metanophaius), De la meteissa forma que d'espècias de mesura inferiora coma lo burrito de pitrau jaune (Porzana flavivente), lo d'alas clapades (P. spilotera) E fin finala lo burrito pintat (Cotumicops notata)[9]
Çò tero (Vanellus chilensis) Se tròba estendut per tot lo territòri e se caracteriza per la siá velocitat e lo sieu cant, que ne recep lo nom vulgar de "teru teru". D'autra banda, lo nyandú (Rhea americana) se tròba en proporcion establa e en los darrièrs ans la siá carn es estada comercializada dins de mercats estrangièrs, que causa s'es mesa per el de mòda la cria d'aquela espècia jos de suenhs especiales[10]
Lo cardenal (Cardinalis cardinalis), present en tot lo continent american, e d'autras espècias coma la cotorra argentina, lo papagai, lo fornerus (o hornero), lo gal sauvatge, lo cicne, l'anet, lo pavon, l'agró, la gavina e l'oreneta, aital coma lo pelican, lo venteveo, lo corb gris, la grua, e l'agla de montanha, son aus presentas al long del territòri uruguaian.
Per çò qu'es dels quadrupèdes cal destacar, entre autres, lo puma, lo gat salvatge (gato montés), lo guillot gris, la lèbre, lo can "cimarrón" (exemplar autoctòn), l'ossa rentadora, la mulita, lo tatú (Dasypodidae), e lo chajá (Chauna torcuata).
Dins dels animals aquatics, Uruguai dispausa d'una diversitat considerabla a causa de la siá ampla còsta oceanica sus l'Atlantic, als sieus rius cabalosos, e una seria de lacs naturals e artificials. A las plajas de Punta de l'Aquel, per exemple, abita lo lop de mar, que s'alimenta de peisses e representa una menaça pels pescadors de la zona. En plen ivèrn, es a dire, de junh a setembre, es possible de trobar a la còsta de Montevideo qualqu'una balena e, quitament, pingüins.
Se crei que dins lo país i a mai de 200 espècias de reptils, la majoritat d'eles inofensius per l'èsser uman; las serps verinosas se tròban al nòrd, als departaments de Artigas, Rivera, Sauti e Tacuarembó.
Per çò qu'es de la vegetacion, Uruguai lòtja lo bòsc d'ombús (l'arbre de la bellaombra o Phytolacca dioica) mai granda del mond, plaçat al departament de Rocha, al limit amb Brasil. Autras espècias forestalas son la eucaliptus (introdusit dempuèi Austràlia), lo pin, l'araucària, lo gessamí, lo roure, lo cedre sant, lo salze ploraner, lo beç, lo garrofer, lo romaní, lo hibisc, lo ficus, lo cactus, l'èdra, la tacuara, los arbres fruiters (cítrics, guaiaba, pomera, figuera, èca.), lo cep, lo palmièr, Platanus hispanica (o localament conegut coma plátano), de joncs, de plantas enfiladisses, la cana de sucre e d'autras espècias.
Fin finala, lo ceibo, arbre e emblèma nacional amb la siá caracteristica flor de color roja, es fòrça comun en l'interior del país.
Frontièras
modificarAmb Argentina
modificar| País | Frontièra |
|---|---|
 Argentina |
579 km |
 Brasil |
985 km |
| total | 1.564 km |
Uruguai a de limits amb Brasil e Argentina. Amb aquela darrièra, pel riu Uruguai, dempuèi l'Ilha Brasileira fins al nòrd de l'Ayuí se seguís la linha mejana de la llera del riu (segon la configuracion qu'aviá abans lo bastiment de Sauti Grande).
Dempuèi l'Ayuí fins a l'archipèla davant de la localitat de Nuevo Berlin, lo limit seguís lo canal de navegacion fins a la bifurcacion d'aquel dins lo canal de la Filomena e lo canal del Medio. A la bifurcacion entre ambedós de canals existís dos tipes de limits: a) per las aigas, lo canal de la Filomena e b) per las illas, lo canal del Medio.
Dempuèi la confluéncia d'ambedós de canals fins al parallèl que passa per Punta Gorda (desbocadura del riu Uruguai) se repren lo canal de navegacion.
Dempuèi lo Riu de la Plata, pel parallel de Punta Gorda fins a la linha que jonh Punta Espinillo amb Punta Piedas (Argentina), es lo canal de navegacion. E dempuèi aquel fins a la linha que jonh Punta de l'Aquel amb Punta del Cabi San Antonio (Argentina) s'establiguèt la linha mièja. Fin finala, pel ocean Atlantic se fixèt una linha convencionala del Riu de la Plata fins a las 200 de milas.
Amb Brasil
modificar
- Zona 1: Riu Cuareim:
- A la confluéncia dels rius Uruguai e Cuareim, dins lo sector de l'Ilha Brasileira, existís pas d'acòrd total, entre ambedós païses ("limit respondut").Geografia d'Uruguai
- Sul riu Cureim, dempuèi l'Ilha Brasileira fins a la desbocadura del riuet de la Hivernada, las aigas son comunas. En lo sector comprés entre los riuets de la Hivernada, Maneco e Cuchilla Negra, es "limit respondut".
- Zona 2: Cuchilla Negra:
- Sus las Cuchilla Negra e Santa Ana (fins a la La Cañada del Cementerio) se seguís la divisòria d'aigas, exceptadas al tram comprés entre lo marc Sobradinhio e lo Cerro de las Piedras, es a dire, entre las vilas de Rivera e Santana don Livramento, s'es marcat aicí una linha convencionala (una carrièra).
- Zona 3: La Cañada del Cementerio - Riu Yaguarón:
- Dempuèi la La Cañada del Cementerio fins a la confluéncia amb La Cañada de la Cerrillada s'utiliza coma limit comun; seguís una linha drecha fins a la part nòrd del riuet San Luis. Al sector de la banhada s'es establida una linha convencionala fins al riuet San Luis.
- Dempuèi la barra del riuet San Luis fins a las naixents del riuet de la Mina, a la Cuchilla Grande, s'a demarcat una linha drecha convencionala.
- Al riuet de la Mina s'utiliza lo limit comun, del temps qu'al riuet Yaguarón Chico, dempuèi que desboca en el lo riuet de la Mina, fins a la siá desbocadura en lo riu Yaguarón e en aquel riu fins a abans qu'aboque las siás aigas en l'estanh Merín, lo limit s'establís sus la linha mejana. Al bas Yaguarón, per èsser navegable, lo critèri càmbia e se regís pel talweg.
- Zona 4: Estanh Merín - Arroyo Chuy:
- Dempuèi la desbocadura del riu Yaguarón a l'estanh Merín s'establís una linha convencionala drecha, fins a un ponch situat davant de Punta Muniz; entre aquel ponch e Punta Parobé, es lo talweg.
- Dempuèi Punta Parobé fins a Punta Rabotieso es una linha rota convencionala. E dempuèi aicí fins a la barra del riuet San Miguel, se seguís la linha mejana, inclusivament en lo riuet, fins al luòc nomenat Paso Real del San Miguel. Dempuèi aquel passatge fins al Paso Real del riuet Chuy, lo limit es una linha drecha convencionala que separa a lo sieu torn las localitats Chuy (Uruguai) de \Chui (Brasil): es aicí una carrièra.
- Dempuèi lo riuet Chuy fins a la siá desbocadura en l'ocean Atlantic, se considèran las aigas comunas.
- Zona 5: Ocean Atlantic:
- Lo limit lateral maritima paissièra coma referéncia la linha que partís del far Chuy en forma perpendicular a la linha de còsta. Aquela linha forma un angle de 128º amb lo meridian que passa pel far. S'estend fins a las 200 milas.
Economia
modificarDe veire: Economia d'Uruguai.
Cultura
modificarLa musica uruguaia per excelléncia es lo tango, e la siá sòr mendre, la milonga. Mas Uruguai possedís en mai de ritmes que li son a l'ora d'ara exclusius, coma lo candombe e la murga uruguaiana, qu'an lo sieu punt maxim en las llamadas de Carnaval (en lo cas del candombe) e en lo meteis Carnaval, en lo cas de la murga.
Lo rock uruguaian sofrís tanben qualque influéncia dels genres pròpris del país, coma lo tango, la milonga, la murga e lo candombe. Qualqu'uns dels mai coneguts grops de rock del país son los Buitres, Hereford, Los Iracundos, Vinilo e Gasoil.
Referéncias
modificar- ↑ John Street: Artigas and the Emancipation of Uruguay., Edicions: Cambridge University Press, o. O. 1971, ISBN 0-521-06563-1
- ↑ Pacheco Schurmann; Sanguinetti Coolighan: Historia de l'Uruguay desde l'Época indigèna hasta nuestros Días., Edicions: Palacio del Libro, Montevideo, 1957
- ↑ Equipas Morisca, nivèl d'aprovacion julhet de 2006
- ↑ Servici Geografic Militar - Uruguai: superfícia territoriala. (es)
- ↑ Geografia de l'Uruguai (en)
- ↑ Hidrografia de la Conca del Plata (es)
- ↑ Orografia de l'Uruguai (castelhan)
- ↑ Topografia uruguaiana (en castelhan)
- ↑ Aus de banhat (es)
- ↑ Resèrva autoctòna naturala Pan d'Azúcar, a Piriápolis (es)