Frigola
| Règne | Plantae |
|---|---|
| Sosrègne | Tracheobionta |
| Division | Magnoliophyta |
| Classa | Magnoliopsida |
| Sosclassa | Asteridae |
| Òrdre | Lamiales |
| Familha | Lamiaceae |
La frigola (var. ferigola, farigola) mas tanben l'ierbeta (var. gerbeta, ièrba/gerba prima) (Thymus vulgaris. L.) es una planta de camba lenhosa de la familha de las Lamiacèas. Es una espècia comuna de las garrigas solelhadas e de las estèpas del sud d'Euròpa, e del Nòrd d'Africa. La frigola es indissociabla de la cultura mediterranèa. La farigola d'òrt se ditz farigola mas la salvatge es la farigoleta.
La frigola es una planta de las farmacopèas mediterranèas. A la particularitat de presentar una diversitat de quimotipes fòrça importanta, çò que li balha atal una granda varietat de constituents medicinals.
Coma planta aromatica, la cultura de la frigola s'espandiguèt pel mond entièr.
Denominacion
modificarLa frigola foguèt nomenada Thymus vulgaris per Carl von Linné en 1753 e demòra lo nom utilizat dins las nomenclaturas scientificas. Segon d'unas fonts vendriá del latin thymus, que lo prenguèt del grèc thumos, que poiriá benlèu significar « grossor o lópia » (en referéncia a la glandula, lo timus). D'autres pensan puslèu que lo mot ven del grèc thymos o thyein, que significa « fumada », per allusion al fach qu'èra brutlat coma encens e qu'èra reputat per alunhar las creaturas verenosas; o encara de thio que significa «parfumi». D'autres encora, fan derivat lo mot del grèc thumus, que significa « coratge », la planta èra alara considerada coma reviscolanta.
Lo latin popular designavan la planta amb fericula.
Descripcion
modificar
La frigola es una planta vivaça, en mata e fòrça aromatica de 7 a 30 cm de nautor, d'un aspècte grisenc o verd grisenc.
Sas tijas
modificarSon linhosas a la basa, erbacèas al tèrme, son gaireben cilindricas. Aquelas tijas linhosas e fòrça ramificadas son massadas en mata o en boisson fòrça dens. Pòdon venir a lor basa pro espessa. Las tijas florifèras produson pas jamai de racinas adventivas, e son rebalaires, quilhadas ou redressadas, bestòrtas dins lor partida inferiora, peludas e blancas a l'entorn pels joves brosts.
Sas fuèlhas
modificarSon fòrça pichonas, ovalas, lanceoladas, de bòrds virats en dejós, de las nervaduras lateralas distinctas, obtusas a la cima, ponctuadas superiorament, de peciòl fòrça cort, e blanquinoses a la fàcia inferiora.
Las flors
modificarSon gaireben rosas fins a blancas, fan de 4 a 6 mm de longor, son pedonculadas e amassadas mai sovent per tres a l’aissèla de las fuèlhas superioras. Atal forman coma una espiga foliacèa a la cima dels rams de la tija. Lo limbe del calici es bilabiat, un pauc boçut; la labra superiora a tres divisions separadas entre elas gaireben fins al quart o lo cinquen de sa longor, la labra inferiora possèda doas divisions estrechas e subuladas; l’intrada del tube es garnida d’un reng circular de pels. La corolla, de talha variabla, es un pauc mai long que lo calici mas la partida tubulària de la corolla despassa pas aquela del calici; la labra superiora es fòrça pauc crancada, l’inferior es de tres lobes egals e obtuts. Las estaminas son inclusidas lo pistil banhat d'un nectar prominent del costat anterior, dona un tetraquèni de 4 nuculèas pichonas e bruna. L'estile es salhent.
La frigola de linalol se destria dels autres quimotipes per una portada mai ramificada e en mata, mai pichon e mai arrucat.
Sosespècias
modificarExistisson de sosespècias de Thymus vulgaris :
- Thymus vulgaris ssp. aestivus (Willk.)[1]
- Thymus vulgaris ssp. palearensis (O.Bolòs & Vigo) (sinonime de la varietat palearensis) Aquela espècia es pas present a cò nòstre[2]
- Thymus vulgaris ssp. vulgaris[3]
Espandiment
modificar.jpg)
La frigola es originària de las regions del bacin mediterranèu sus las ribas nòrd e oèst (ont es sovent cultivat pels òrts) e dels territòris limitròfes jos influéncia climatica mediterranèa; e tanben en Africa del Nòrd. Pro vagant, es subespontanèu dins de regions subtropicalas, caudas o temperadas, e mai especialament en Euròpa e en Nordamerica. En Occitània, es ara comuna o pro comuna fins a la partida miègjornala en Daufinat e Vivarés, dins las Corbièras. Es presenta en montanha dins las vals e nauts planòls calcaris del Massís Central miègjornal e i a qualques espècias dins los Alps e los Pirenèus centrals, en pichonas colonias mas que florisson pas gaire.
Mai precisament, la frigola aima mai un sòl leugièrament acid, plan desaigat e rocassut (calcari), en plan solelh e al sèc. Mas la planta se desvelopa tanben sus un sòl alcalin, filtrant, leugièr o compacte (d’argila e de lòsa) o fòrça porós (sablenc); un pauc umid e fresc.
Sa resisténcia al gèl es pro limitada, fins a - 15 °C, pasmens sa zona de rusticitat es de 5 a 9. Una cultura de frigola se deu aparar l’ivèrn e resistís pas dins aquela sason a 1 500 mètres dins los Alps ont buta (fins a 2 000 mètres); mas pòt subreviure jos una bona sisa de nèu. Existisson d'espècas mas adaptadas als climas mai rufes que d'autres, coma lo thymus polytrichu dins los alps del sud dins las zonas de pasturas fòrça rasas e suls sòls rocassuts.
La capacitat d'aquela planta a resistir a de plan fòrtas calors ven tanben de son òli essenciala que, producha de nuèch, s’esvapora de jorn: es aquela accion que la calor es consomada. Aquel principi foguèt descobèrt en 1960. Es tanben la causa que la frigola salvatge es mens resistenta un còp transplantat d'autras regions.
La frigola patís leugièrament dels acarians e de las malautiás que provòcan lo poiriment de las racinas. Al contrari son òli essenciala de vertuts desinfectantas apara sa partida aeriana.
Fitosociologia
modificarEissit a l'origina dels mitans arids mai o mens rocassuts calcaris del bacin mediterranèu[4] (aigavèrs, bauces, massís litorals), la frigolas coma las autras plantas eliofilas e xerofilas de las garrigas, venguèt en situacion de concuréncia dins los eissarts forestièrs neolitics. Mai tard, lo pastoralisme sus brutladis, lo tractament en talhada de corta revolucion, factor d'apauriment dels sols e de deriva des mitans al clar e de l'ariditat, mantenguèron de contunh lor dinamica fins ara (que los encendis volontaris o accidentels de las zonas boscadas prenon la plaça dels fuòcs dels pastres e als eissartatges). En efècte, las pasturas d'ovins favorizan la frigola. Non consomada, o sonque tocada pels romiants, s'espandís al detriment de las plantas pàissadas e valor ferratgièra fòrça flaca. Aqueles espandiments son plan aimat per las abelhas. En consequncia, se trapa la frigola dins de zonas antropizadas coma los èrms pàisssats, los camps abandonats, las zonas de proteccion contra lo fuóc esclaridas, las talvèras rotièras e ferroviàrias, eca. E mai, l'allelopatia aumenta la dominança de la frigola. En efècte, las exsudacions racinàrias, eniban la butada de las granas concurrentas, li permeton de constituir de poblaments purs que s'alargan en zona mai o mens circularas. Aquel espandiment s'acaba quand lo procés d'exclusion revira contra d'esperel, las moleculas produchas venent toxicas o quand lo forèst. De biais mai subtil, lo meteis fenomèn existís dins lo Maquís sus terren siliçós.
Los quimotipes
modificarLa frigola se divisa en « raças » quimicas, nomenadas quimotipes. La variabilitat d'aquel darrièr es influenciat per l’environament (sol, altitud) e lo clima (temperatura e solelhament) permeton a la planta de viure e d’evoluar.
- lo quimotipe timòl se trapa dins totes los tipes de sòls ont la frigola buta, de sols fòrça cauds e sècs cap als sòls mai umids. L'especificitat timòl es la mai espandida, mas o es de bias mens omogenèu, e es sovent associada a d'autres quimotipes.
- lo quimotipe carvacròl se trapa subretot dins de condicions de calors e de secada extrèmas.
- lo quimotipe linalòl se trapa dins totes los airals de la frigola, subretot en zòna de mejana montnha dins de zònas d'umiditat atmosferica importanta.
- lo quimotupe tuïanòl, mens abondant, es un intermediari entre lo linalòl e geraniòl
- lo quimotipe geraniòl, pauc abondant es adaptat a la condicions d'altitud rufes (1 000 m)
- lo quimotipe paracmèn es un davancièr de la biosintèsi vegetala del carvacròl e del timòl
Usatges medicinal
modificarUsatges en cosina
modificarSon gost tipat es diferent segon lo terren que se donèt a las diferentas varietats lo nom del país ont buta. Pòt aver un rèiregost citronat o un parfum de verbena. Balha un ton mediterranèu als plats, que sián la tomata, la grasilhada, lo formatge de cabra, la caçola, las pastas e los plats confits. Dins una marinada, parfuma tanben los legums que la polalha e la carnsalada, lo peisson o la caça. Aquel tipe d'usatge es frequent dins la cosina creola de La Nòva Orleans. S'utilisa amb l'alh, l'oliva, las salças de vin e dels farcits. La frigola aromatisa tanben l'òli o lo vinagre, de per abans caufats. Es tanben a la basa de liquors.
La frigola: un complement alimentari
modificarL'utilizacion d'èrbas aromaticas de biais regular e significatiu permet d'ajudar, pr'amor que siá minim, a l'apond d'antioxidants dins l'alimentacion sens pasmens complir los besonhs en antioxidant del còs.
Mèscla d’espècias
modificar- Èrbas de Provença : cerfuèlh, estragon, pebre d'ase, majorana, romariu, farigola, lavanda e fenolh. S'utiliza pel peis, las carn e la ratatolha.
- Zahtar (Jordania) : marjorana, farigola, sesam (granas torradas), sal e sumac. Per la vianda frita o grasilhada.
- Dukka (Egipte) : granas de sesam e avelanas torradas, granas de coriandre e de comin, pebre negre e frigola. Per las viandas grasilhadas. E tanben se pausa sul pan plan banhat dins d'òli d'oliva e se manja atal.
- Ram garnit : tres rams de jolverd, d'un de laurier e d'un de frigola ligats. Per la sopas, fricòts e mai encara. Variantas amb un ram d'api, la partida verda del pòrre o un ram de pebre d'ase.
Usatges apicòlas
modificar
A cò nòstre, en Occitània, la reculhida d'aquel mèl de frigola s'efectua dins las garrigas de l'entorn mediterranèu e suls planòls calacaris del rèirepaís que lo Causse de Larzac es un luòc astrat.
Lo mèl de frigola[5],[6] pòt èsser un mèl monoespecific. Dins aquel cas, es de color jauna iranjada tirant cap al rogenc. S'emblaima un pauc quand cristalliza, qu'es aviat, e tend a aver una granulacion bruta. Caracterizat per un aròma poderós, aquel mèl enaira de sabors redondas, pesucas e suavas que demoran longtemps en boca. Lo mèl de frigola pòt tanben èsser incorporat dins lo mèl de garriga en Occitània e lo mèl de maquís en Corsega. Tradicionalament, lo mèl de farigola es emplegat per sucrar las tisanas del vespre car es apaisant e favoriza lo sòm. Antiseptic reconegut, es recomandat per la prevencion e cura de las malautiás infecciosas, respiratòrias o digestivas. Lo mèl de farigola es plan ric en coire e en bòr. D'estudis realizats al Centre Espitalièr Universitari de Limòtges pel professor Descottes montrèron que lo mèl de frigola possedís de proprietats remarcablas quand es utilizat per la cicatrizacion de las plagas. Ara, de servicis de grands brutlats l'utilizan per la cura.
Lo timòl[5], lo compausat principal de l'òli essenciala de la frigola, es un tractament pro popular pels apicultors que combat lo parasit Varroa, grand flagèl de l'apicultura e una de las principalas causas de mortalitat de las abelhas. Aquela molecula es tanben interessanta dins lo tractament de l'acariosi. S'emplega jos la forma de medicaments, Apilife-Var (Italia), ont es associat al menòl, al camfre e a l'eucaliptòl ; Thymovar (Soïssa) e Apiguard (França).
Autres usatges de la frigola
modificar- L’òli essenciala es utilizada en parfumeriá.
- Los erbivòrs aman aquela planta, qu'es consomida pels conilhs, las lebres e las cabras.
- La frigola es tanben una planta ornamentala. Per exemple, Thymus praecox 'Elfin' es utilizat coma sisa vegetala.
Cultura
modificar
En orticultura, l'espandiment o multiplicacion de la frigola se fa de prima. La produccion se desvelopa tanben per plantolièrs dins lo cas, las semenasons prenon en dos o tres setmanas, la butada es aviada e la transplatacion se fa dos meses mai tard espaçats de 25 a 30 cm. La division de las matas e de las racinas, l'empèt e lo probanhatge son d'autras tecnicas possiblas. Se deu evitar l'engrais pendent l’estiu (pasmens cultivar pas dins un tèrra tròp paura!) que la fariá tróp fragila per la geladas. Se pòt cobrir d'un clapas puslèu que de matèria organicas, augmentant atal la calor al pé e mermant los riscs de poiriments. Se pòt pensar a copar la planta de mitat a la prima per favorizar l’apeisson de nòus brots. Se conselha de reviscolar la planta totes los tres ans (empèut o probanhat) senon la tija ven tròp linhosa e las fuèlhas perdon lor aròma.
Se la pòt cultivar en companhiá de la lavanda que forman una bona equipa.
Periòde reculhida
modificarDoas reculhidas son possiblas, una fin de mai començament de junh al moment de florason, l'autre en setembre. Los rams se devon copar fins a 5 cm du sol; e se se copa los rams a la fin d'estiu, se deu evitar de copar mai bas que lo tèrç de la planta car una talha tròp bassa favorisariá l'aparicion de brots que resistirián pas als primièrs fregs.
Es conselhat de culhir la frigola dins de luòcs alunhats de las talvèras. Se deu pas arrancar la planta mas puslèu li copar las tijas al secator o las trencar amb los dets e daissar viure la planta e se reproduire. Es melhor de faire la culhida après la rosada d'ora lo matin e abans lo calimàs; que la planta aurà evacuat lo maximom d’umiditat e aurà pas evaporat son òli essencial.
Notas e referéncias
modificar- ↑ Tela Botanica, sous-espèce aestivus
- ↑ Tela Botanica, sous-espèce palearensis
- ↑ Tela Botanica, sous-espèce vulgaris
- ↑ (fr)P, Lieutaghi, Petite ethnobotanique méditerranéenne, Actes Sud, 2006
- ↑ 5,0 et 5,1 (fr)Le traité Rustica de l'apiculture, ouvrage collectif, Ed. Rustica, septembre 2002
- ↑ (fr)Le goût du miel, Gonnet Michel et Vache Gabriel, UNAF
Bibliografia e fonts
modificar- Bonnier G. et Douin R., La grande Flore en Couleurs de Gaston Bonnier, Éditions Belin, 1990, réédition de la Flore Complète Illustrée en Couleurs de France, Suisse et Belgique.
- Coste H., Flore descriptive et illustrée de la France, de la Corse et des contrées limitrophes, Librairie scientifique et technique Albert Blanchard.
- Lambinon J., Delvosalle L., Duvignead J., Nouvelle flore de la Belgique, du Grand-Duché de Luxembourg, du Nord de la France et des Régions voisines, Édition du Jardin botanique national de Belgique, 2004, cinquième édition.
- LES FLEURS SAUVAGES de Christopher Grey-Wilson le guide visuel de plus de 500 espèces de fleurs d'Europe tempérée; BORDAS (thymus polytrichus p. 209)
Vejatz tanben
modificarLigams extèrnes
modificar
- Modèl:Belles fleurs de France
- Referéncia Catalogue of Life : Thymus vulgaris (en)
- Referéncia Tela Botanica (França metropolitana) : Thymus vulgaris L., 1753 (fr)
- Referéncia ITIS : Thymus vulgaris L. (fr) ( (en))
- Referéncia NCBI : Thymus vulgaris (en)
- Referéncia GRIN : espècia Thymus vulgaris L. (en)
- Toil'd'épices - Thym et serpolet (fr)