Emperaire
Emperaire (emperador, emperor) es un títol monarquic, a vegada ereditari, portat pel sobeiran d'un Empèri.
Lo feminin d'emperaire es emperairitz (emperadora, empraira) e l'adjectiu correspondent es imperial (imperiau).
Origina
modificarDel latin imperare que significa « comandar en mèstre, ordonar », del prefixe in e du vèrb parare, preparar, aprestar. Donèt lo mot imperium, « comandament » d’ont ven « imperiós ».
« Emperaire » es un desviament del títol d’imperator que portavan los generals romans victorioses aclamats per lors tropas. A l'origina de la Republica romana, l’imperator èra aqueste que comandava la mobilizacion de ciutadans. Per limpament de sens, designarà los actes que ne resultan puèi, cap a la fin de la Republica, designa aqueste que comandava l’armada. Per Scipion l'African, èra un títol que l’armada acordava al venceire amb l’ovacion, dins l'encastre del cult a Jupitèr. Lo títol d’imperator es pas una magistratura e a alara pas cap de valor institucionala pel Senat roman.
Son sens actual apareguèt amb Octavian quand aqueste darrièr prenguèt Imperator per prenom, que volgava remembre per sempre sas victòrias e glòria. Après l’assassinat de Jules Cesar, qu'aviá fach d'el son eritièr, Octavian recebrà l’imperium del Senat lo 3 de genièr de 43 AbC puèi lo 1èr de genièr de 42 AbC, alara que Cesar èra auçat al reng dels dieus, Octavian recebuèt lo nom de divi filius. Fin finala, lo 16 de genièr de 27, après aver tornat totes sos poders al Senat tres jorns abans, aqueste darrièr los refusèt e li atribuiguèt lo nom d’August, tèrme d’origina religiosa deribant del latin « augere » que fa referéncia a l’auctoritas.
Es aqueste títol d’August que correspond a çò que se compren uèi per emperaire, es a dire dirigent de l’Empèri. Mai largament, l’emperaire a Roma es aqueste que pòrta los títols seguent: Imperator[1], Augustus, Cæsar e dins un primièr temps Princeps. L’equivalent en grèc d'aqueste tèrmes, es a dire autocrate, sebastocrate e basileus foguèt, mai tard, utilizat dins l’Empèri bizantin. Mai largament, gaireben totes los títol imperials occidentals remembran lo tèrmes latins, kaiser e tsar essent de desformacions del títol de Cesar.
Distinccion entre l'emperaire e lo rei
modificarLa talha del territòri governat e la diversitat religiosa e etnica dels pòbles governats pòdon èsser pres en compte. Atal, un rei pòt portar dos títol tal coma la reina Victòria, reina del Reilame Unit de Granda Bretanha e d'Irlanda (1837-1901) ee Imperatritz de las Índias (1876-1901), sa filha la princessa Victòria que foguèt tanbe brèvament en 1888 a l'encòp reina de Prússia e Imperatritz alemanda, o encara l'Emperaire d'Àustria, tanben rei d'Ongria. A vegada, l'emperaire es assimilat a una divinitat, coma « dieu vivant » al Japon.
En Euròpa, lo títol imperial foguèt portat pels monarcs que se reclamavan de l'eritatge imperial romanobizantin. Atal, Carlesmanhe foguèt emperaire d'Occident e Carles Quint le totpoderós soberan del Sant Empèri roman germanic. De fach, fins a la mitat del sègle XII, l'emperaire afirmava sa preeminéncia teorica suls reis (de França, d'Angletèrra, ...) dins tot l'espandiment de la romanitas. Ne demorarà enseguida quicòm, atal Filip IV de França — e sos successors — s'affirmava « emperaire en son reialme »; en efièch refusant la sobeiranetat de l'emperaire, teoricament situat al dessús dels reis, lo rei de França pretendava aver a l'interior de sas frontièras los mèmes drechs que l'emperaire suls autres reis, contradisent tota subordinacion a l'egemonia imperiala (de fach los reis de Boèma per exemple èra plan mai influenciats per l'emperaire que lo rei de França, que pretendava tractar d'egal a egal amb aqueste darrièr).
Los reis coma los emperaires son de monarcas. I a a priori pas de règla establida per los destriar. Simplament se nota que lo reng d'emperaire pòt èsser superior a aqueste de rei, per exemple s'i a autoritat sus d'autres reis, alara que lo contrari semblariá estranh. Atal al sen de l'Empèri alemand, entre 1870 e 1918 ont l'emperaire regnava sus d'Estats organizats jos forma de reialmes coma lo reialme de Bavièra. Tanben en França jos l'Empèri, Napoleon Ièr regnava al dessús dels reis qu'avián plaçats dins los Estats satellits de l'empèri (reialmes d'Itàlia, d'Espanha, etc).
Lista de païses que foguèron dirigits per un emperaire
modificarAra, sol lo Japon es jol règne d'un tal sobeiran, l’Emperaire del Japon.
Pasmens, diferents païses foguèron autrescòps dirigits per d'emperaires per de periòdes mai o mens longs:
- Alemanha: Kaiser, veire la lista dels emperaires alemands.
- Àustria.
- Empèris islamics: veire l’Empèri omeia et l’Empèri abbassid.
- Brasil.
- Bulgaria: pels Bulgars, « tsar » vòl dire « rei » e non pas « emperaire ». Lo títol de « khan », equivalent d'« emperaire », foguèt utilizat per de soberans bulgars coma Boris Ier e Simeon Ier
- Centrafrica: veire Bokassa Ier.
- China: veire « emperaire de China » e la lista dels monarcas de China.
- Espanha: mai d'un còp al començament del segond millenari, l’emperaire mai conegut èra Anfós VII de Castelha e de Leon a partir de 1135.
- Etiopia: veire Negús.
- França: veire Carlesmanhe, Loís le Pietós, Carles le Calvet, Carles lo Gròs, Napoleon Ièr, Napoleon II e Napoleon III.
- Haití: veire Jacques sègle i e Faustin sègle i.
- Índia: veire Empaire mogòl e Empèri britanic).
- Iran o Pèrsa: veire chah (« Rei dels reis »).
- Madagascar: jos Andrianampoinimerina que capitèt a unificar gaireben tot los territòris malgaches.
- Mali: veire Empèri de Mali.
- Marròc: empèri fins a 1957, annada que Mohammad V renoncièt a son títol imperial de « sultan de l’Empèri cherifian » en favor d'aqueste de « rei del Marròc ».
- Mexic: veire Augustin Ièr, Maximiliano Ièr e Astècas.
- Mongolia: Kaghan (Grand Khan).
- Roma antica: (princeps, caesar e augustus) puèi Bizanci (basileus, autocrata e Sebastocrator a partir del sègle VII).
- Russia: tsar, puèi emperaire e autocrata.
- Sant Empèri roman germanic
- Empèri songhaï.
- Serbia: tsar.
- Tibèt.
- Turquia o Empèri Otoman: sultan, entre autres títols, pasmens s'aqueste darrièr es pas l’equivalent dirècte d’emperaire. Pasmens, los sultans otomans portavan lo títol de kaysar a partir de 1453.