Antonomàsia

Una antonomàsia (del grèc ἀντονομάζειν antonomazein « nomenat d'un nom diferent », de anti- « a la plaça de », e onomazein « nomenar », de onoma « nom ») es una figura d'estil, ont un nom pròpri o una perifrasa enonciant sa qualitat essenciala, es utilizada coma nom comun, o lo contrari, quand un nom comun es utilizat per significar un nom pròpri,. Unas antonomàsias correntas acaban per se lexicalizar (« un don Juan », « un bordèu », « un ròcafòrt », « un tartuf », etc.).

Antonomàsia del nom pròpri

L’antonomàsia del nom pròpri, consistís a utilizar un nom pròpri per significar un nom comun. Segon lo cas, aqueste tipe d'antonomàsia pòt s'analisar coma una metafòra o coma una metonimia.

Se pòt ligat l'antonomàsia del nom pròpri a la sinecdòca dins la mesura ont l'individú portant lo nom pròpre fa partit de l'ensemble evocat (Don Juan, par exemple, fa partit dels seductors). Mas, en d'autres cas, lo procediment ten puslèu de la metafòra coma dins: « l'Einstein de la Borsa de París ». Supausa una coneissença partejada de las qualitats essencialas dels personatges atal evocats.

Al contrari de l’antonomàsia del nom comun que tend a passar de mòde, l'antonomàsia del nom pròpri es pro correnta. Mai sovent, lo nom pròpri utilizat es aqueste d'una persona (reala o imaginària), coma per watt, Diesèl, ampèr: aquestes noms comuns èran totes de noms pròpris a l'origina (noms de sabents, d'inventors, etc.). S'agís donc d'una antonomàsia per metonimia.

Las antonomàsias designant un « Don Juan » (un seductor), un « Tartuf » (un ipocrita), un « Harpagon » (un avare), una « Penelòpa » (una esposa fidèla), un « Apollon » (un bl òme), un « Stàlin » (un dictator sanguinós), un « Michelangelo » (un grand pintre), etc. pòdon sovent èsser analizada tanplan coma de metafòras (coma seductor pòt èsser comparat a Don Juan, etc.), tanplan coma de metonimias (tal òme aparten al grop dels seductors, que Don Juan es lo simbòl).

Inventors

En fisica, per exemple en electricitat, fòrça noms d'inventors son utilizats coma unitats de mesura:

un ampèr (A) (André-Marie Ampère), un vòlt (V) (Alessandro Volta), un watt (W) (James Watt), un ohm (Ω) (Georg Ohm), un joule (J) (James Prescott Joule), un tesla (Nikola Tesla), un coulomb (Charles-Augustin Coulomb), un pascal (Pa) (Blaise Pascal), un hertz (Hz) (Heinrich Rudolf Hertz), un newton (N) (Isaac Newton).

Diferentas escasénças

« Mecèn » designa un « donator generós aparant las arts e los artistas », en sovenir de Mecèn, general roman de l'epòca de l'emperaire August, que, avent amassat una fortuna immensa après sas campanhas, s'ofriguèt un villà somptuosa poblada d'artistas.
« Egeria » designa una inspiratritz, una musa, del nom de la ninfa Egeria, que lo rei Numa Pompilius encontrava per li demandar de conselhs.
« Vandal », per antonomàsia del nom d'un pòble germanic qu'envasiguèt l'Empèri roman al sègle V, los Vandals, designa un individú destructor.
« Siloeta » designa una « figura vagament esboçada », en remembre de las caricaturas desenhada per ridiculizar Étienne de Silhouette, un controlaire dels impòts al sègle XVIII.
« Mentor » es a l'origina lo nom del preceptor de Telemac qu'acompanhava aqueste dins son viatge per tornar trobar Ulisses, son paire.
« Atlàs » ven del gigant Atlàs de la mitologia grèga condemnada a portar lo mond sus sa espatlas.
« Sosia » designa una persona pareissent fòrça a una autra, per analogia amb lo personatge de Sosia dins la pèça <i id="mwqg">Anfitrion</i> de Plaute. Lo personatge de Mercuri pren los trachs de vailet nomenat Sosia, per amagar los malfachs de son paire Jupitèr.

Origina geografica

Mai generalament, los labèls per de produccions de consomacion, coma las appellacions d'origina contrarotlada, utilizan sovent un nom de luòc geografic.

Marcas comercialas

Lo nom d'unas marcas depausada passa a vegada dins lo lengatge corrent per designar d'objèctes. Ceci constitue une variété d'antonomase de nom propre. On dit ainsi couramment, ou l'on disait, pour certains termes vieillis :

Nom pròpri utilizat per un autre

L’antonomàsia del nom pròpri per un autre nom pròpri consistís a utilizar un nom pròpri per significar un autre nom pròpri. Atal « lp Michelangelo de l’art modèrne » poirà designar Pablo Picasso. Es considerada coma una varietat d'antonomàsia de nom pròpri, o coma simpla metafòra. Quand se dich « lo Còrs » per designar Napoleon Bonaparte, s'agís pas pus d'una metafòra, mas d'una incluson (Napoleon aparten de verai a l'ensemble dels Còrses) que s'aparenta a l'antonomàsia del nom comun, e mai precisament a l'antonomàsia d'excelléncia.

Antonomàsia del nom comun

L'antonomàsia del nom comun, a vegada nomenat antonomàsia invèrsa, consistís a utilizar un nom comun per significar un nom pròpri. Per exemple, quand una marca comerciala es a l'origina un nom comun : « fumar de Gitanes ». En França, quand es evocat « lo General », se comprend que se parla de Charles de Gaulle. Lo « Grand Timonièr » es sovent comprés coma designant Mao Zedong.

Antonomàsia d'excelléncia

Mai especifica, l’antonomàsia d'excelléncia utiliza un nom comun per designar la « valor superlativa » dins lo domèni ont una persona se distinguèt: « lo Poèta » per designar Virgili, qu'es considerat coma lo mai grand dels poètas. L’antonomàsia d’excelléncia es rara uèi, es mai utlizada en lengatge classic. Se pòt l'interpretar coma una marca de connivéncia, fins a un esnobisme: dire o escriure « l'Orator » e esperar que se comprenga « Demostèn », supausa que l'auditor o lo lector sapia qu'es atribuit a Demostèn la primièra plaça d'entre los orators, e aja donc un cèrt nivèl de cultura, veire apartenga a una cèrta classa sociala.

Los escrivans d'expression grèga o latina utilizavan sovent lo procediment. Atal, l'expression latina pròpia a l'escolastica « magister dixit » (« çò diguèt lo mèstre ») repausa sus un tal presupausat: « lo mèstre » representa aquí Aristòtel. Cal pas la confondre amb « ipse dixit », « es el qui lo diguèt», traduccion latina per Ciceron de la formula grèga αὐτὸς ἔφα « autòs épha », de mèsme sens, ont « lel » deu èsser comprés coma Pitagòras.

L'antonomàsia d'excelléncia es pas un verai nom pròpri, qu'es derivada de la simpla anafòra presentada al paragraf precedent. Es per fenomèn de lexificacion que ven un escai, es a dire una autra forma du nom pròpre. En latin Urbs (« la vila ») designa Roma per antonomàsia d’excelléncia. Del mèsme biais, Constantinòble, la vila de referéncia dins l'Orient mediterranèu, ven Istanbol (del grèc « is tin Poli », « cap a la Vila »).

Un cèrt nombre de noms pròpris son pasmens produchs mejan l'antonomàsia del nom comun. Existís pel mond fòrça arcs de trionf (nom comun), mas per un Parisenc, l'« Arc de Trionf » (nom pròpri) pòt designar pas qu'un sol arc de trionf, aqueste de la plaça de l'Estela, a París. Existís, dins diferents mites e religions del mond, una infinitat de dieus (nom comun), mas per un monoteïsta, n'i a pas qu'un, simplament nomenat « Dieu » (nom pròpri).

Antonomàsia per perifrasa o pronominacion

La denominacion per sintagma, ven d'una aposicion que lo nuclèu sintaxic es sosentendut, es pas una antonomàsia mas un ellipsi o una pronominacion e s'aparenta a una metonimia (l'accessòri se substituís a l'essencial) :

« L'Inventor de la psicanalisi » designa Sigmund Freud.
« L'Illz de Beutat » es una metafòra calhada per designar la Corsega.
« La ciutat focèa » designa Marselha
« Lo Prince dels orators » designa Ciceron.
« Lo Mòstre dels Carpats » designa Dracula.
« La Mèca del cinèma » designa Hollywood, es a dire la « vila far, ont totòm se deu d'anar un jorn ». L'analogia entre « La Mèca, vila incontornabla pels pelegrins musulmans » e quina autra vila que siá podent dins un autre contèxte jogar un ròtle similar, invita a analisar aquesta antonomàsia coma una metafòraa
« Lo Prince dels evèsques » designe lo papa.
« Lo Prince dels apòstols » designa sant Pèire.
« Lo Paire de las nacions » designa Abraam e Stàlin.
« Lo Paire dels pòbles » o « lo Paire de las nacions » designa Stàlin.
« Lo Pichon Paire dels pòbles » designa lo tsar de Russia, e Nicolau II, lo darrièr d'entre eles.

Exemples

Los mots « august » e « August » constituisson un cas exemplar que permet el sol de resumir los tipes d’antonomàsias descricha. Primièr, en latin, « augustus » es un adjectiu, significant « majestuós, venerable, solemne, divin ». En 27 AbC., Octavi, primièr emperaire roman, recep del Senat lo títol d’Imperator Caesar Augustus. August serà ara lo nom jos que l’Istòria se'n remembra. S'es acceptat qu’un adjectiu val aquí per un nom comun, se conven que se tracha d'una antonomàsia del nom comun venguda un nom pròpri. A la fin del sègle I, lo títol d’« August » es adoptat pels emperaires romans. S’agís alara d’una antonomàsia del nom pròpri per un autre nom pròpri. A la fin del sugle III, Dioclecian instaura lo sistèma de la tetrarquia: l’empèri es governat per quatre emperaires, dos emperaire de tria, nomenats « augusts », assistits de dos coemperaires, nomenats « cesars ». Lo mot « august », e lo mot « cesar », venon de noms comuns, e sèm alara en preséncia d’una antonomàsia del nom pròpri venguda un nom comun.

Tanben, « Magdalena » e « magdalena » an una istòria semblabla. Lo prenom Magdalena es a l'origina un simple adjectiu, significant l'origina: en latin Maria magdalena, o Maria de Magdala. Enseguida, l'atribucion d'aqueste prenom a un pastisset, se se considèra que pòrta lo nom de la persona que lo faguèt descobrir al mond, es puslèu una metonimia.

Nòtas e referéncias

Annèxes

Bibliografia

Sarah Leroy, Entre identification et catégorisation, l’antonomase du nom propre en français (thèse de doctorat), université Montpellier III – Paul-Valéry. Arts et Lettres, Langues et Sciences Humaines et Sociales. Département Sciences du Langage, décembre 2001 (lire en ligne [PDF])
Daniel Lacotte, Quand votre culotte est devenue pantalon, Flammarion-Pygmalion, 2011.
Vincent Balnat, L'appellativisation du prénom. Etude contrastive allemand-français. XI/286 p. Tübingen: Narr. 2018 (= Tübinger Beiträge zur Linguistik, 565) [Tableaux de prénoms: http://www.meta.narr.de/9783823381853/Annexes_Balnat.pdf [archive]]