Trèma
Lo trèma[1] o punt de dierèsi[2] ( ¨ ) es un signe diacritic de l'alfabet latin eritat del trèma grèc. Es format de dos punts juxtapausats.
Lo trèma es a vegada lo meteis signe grafic que l’umlaut alemand, pasmens possedís una significacion e una origina diferentas.
Emplec dins l'alfabet latin modificar
En occitan modificar
Usatge obligatòri modificar
Lo trèma s’emplega de biais obligatòri per indicar que i e u fan un iat (abséncia de diftong) amb la vocala precedenta: aï, eï, aü, eü, oü. Ex: esbaïr, saïn, Preïstòria, aürós, reünir, groüm.
Excepcions:
- Lo trèma s’emplega pas sus i, u plaçadas davant una autra vocala, quitament se i a un iat possible: pueril [pye'ril], tuar [ty'a], triar [tri'a]
- S’emplega pas lo trèma dins las vocalas doblas, que fan un iat en general: niilisme [nii'lizme]
Usatge facultatiu modificar
Lo trèma es d'usatge facultatiu per destriar:
- qu prononciat [k]: quotidian, saquejar, quimia de qu/qü prononciat [kw] amb un trèma facultatiu: ubiquitat o ubiqüitat, adequat o adeqüat, equacion o eqüacion.
- gu prononciat /g/: reguèrgue, Guiana, guitarra de gu/gü prononciat /gw/ amb un trèma facultatiu: linguistic o lingüistic, bilingue o bilingüe, exsangue o exsangüe, pinguin o pingüin.[1]
En catalan modificar
En catalan, la dierèsi tambe s'utiliza sus las vocalas i e u per indicar qu'aquelas non forman lo diftong, mas un iat, amb la vocala anteriora: veïna, llaüt, agraït, continuï, obeïes...
S'indica lo trèma dins los cases seguents:
- Quand noscal prononciar una u que poiriá èsser muda: al-gues / ai-gües, tan-ques / pas-qües.
- Quand la i o la u poirián far un diftong amb la vocala anteriora e las nòrmas de l'ortografia non permeton accentuar: pa-ís / pa-ï-sos, ai-re / ra-ïm, ei-na / ve-ï-na, cui-na / ru-ï-na, diu, di-uen / di-ürn, peu / peülla.
- Quand i a una e' entre vocalas non es una consonanta: bis-ca-ia / bis-ca-ï-na, mas in-clo-ï-a (dincloure).
I a d'excepcions per
- Pels mots començats pels prefixes 'anti-, co-, contra-, re-, "tele", "ràdio","semi" seguits de vocala: exemple reunir, antiimperialisme, contraindicació, reunificació.
- Pels mots acabats en vocala + los sufixos -isme, -ista, "us", "um": exemple egoisme, altruisme, altruista... .
- Dins las formas verbalas d'infinitiu, gerundiu, dins los futurs e condicionals acabats per una vocala + IR (tresena conjugason): exemples: trair, traint, trairà, trairia, però en cambi se al participi traït o al present traïm, traïu.
En francés modificar
En francés coma en grèc, lo trèma se pòt plaçar sus las vocalas e, i, u (e y dins de noms d'ostal) per indicar, normalament, que la vocala que precedís la cal prononciar de biais separat e fa pas partit d'un digramma. Per exemple, maïs /ma.is/ (milh) e mais /mɛ/ (mas).
En espanhòl modificar
En espanhòl corrent lo trèma (diéresis) non s'emplega que sus la 'u' afin d'indicar qu'aquela letra se deu prononciar quand apareis dins los grops "güi" (lingüística [liŋˈgwistika]) e "güe" (agüero [aˈɰweɾo]). En castelhan ancian lo trèma aviá lo meteis ròtle dins d'autres grops coma "qüa", "qüe" e "qüi", per donar los groos [kwa], [kwe] e [kwi] que son ara escrich 'cua', 'cue' e 'cui' respectivament.
Una tresena escasença es aquela de la poetica, ont un trèma sus la primièra de las doas vocalas per destruire lo diftong resultant e crear atal un iat: süave [su.ˈa.βe] non pas [ˈswa.βe].
En albanés modificar
Dins l'afabet albanés la letra ë [ə] es independanta. Es plaçada après la letra e.
En suedés e finés modificar
Dins los alfabets suedés e finés, ä e ö son de letras independantas. Son plaçadass a la fin de l'alfabet, après z e å, e an la metaissa origina que la ä e la ö alemandas.
En ongrés modificar
En ongrés, ö e ü son de letras independantas, plaçadas après las ó e ú. Le trèma ongrés fa passar una vocala dicha «grèva» o «prigonda» (formada amb tot lo volum de la boca e ressonant dins la garganta) cap una vocala «aguda» (formada amb un volum bucal sarrat per la lenga e ressonant dins lo fons de la boca). Lo trèma long ongrés es encara una simpla modificacion de la longor del son. Atal, la ö longa es ő e la ü longa es ű. Son tanben de letras destriadas de l'alfabet ongrés.
Lengas oceanianas modificar
Lo trèma es utilisat pels lingüistas dins de lengas du Vanuatu coma l'araki e lo mavea, per presentar las consonantas linguolabialas: m̈ [n̼], p̈ [t̼], v̈ [ð̼].
Es utilisat en tahitian per notar la particula de rempèl ïa.
Emplec dins l'alfabet cirillic modificar
En rus modificar
Lo rus utilisa lo trèma sus la letra е per notar lo son [jo] accentuat. Atl vèm все («totes») e всё («tot»). La letra ё apareis sovent en remplaçament d'una letra е o о jos l'accent, per exemple весёлый («gaujós») / весело («gaujosament»). Mas aquel destriament apareis rarament fòra delsobratges destinats a l'ensenhament: s'escrui egalament все o всё, lo lector deu far la diferéncia a l'oral. La letra ё nota tanben a vegada los sons [ø] e [œ] dins la transcripcion de mots estrangièrs.
En ucraïnés modificar
L'ucraïnés non coneis la ё russa, mas utilisa lo trèma per destriar ї [ji] de і [i].
Articles connèxes modificar
Nòtas e referéncia modificar
- ↑ 1,0 et 1,1 Conselh de la Lenga Occitana. «Capítol 3». A: Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana, p. 33-36.
- ↑ Congrès permanent de la lenga occitana. Multidiccionari Occitan Dicod'Òc. Cèrca «Tréma». [Consulta: 25 de genièr de 2024]