Argeria

Argeria (en arabi: الجزائر^?, Barr al Jazair; en tamazight: ⴷⵣⴰⵢⵔ, Dzayer), oficialament la Republica Argeriana Democratica e Populara (en arabi: الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية^?; en tamazight: ⵜⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⴷⵣⴰⵢⵔⵉⵜ, Tagduda tamegdayt taɣerfant tazzayrit), es lo país mai grand d'Africa del Nòrd. Confronta Tunisia al nòrd-èst, Libia a l'èst, Nigèr al sud-èst, Mali al sud, Mauritània al sud-oèst e Marròc a l'oèst. Es bordat per la Mar Mediterranèa al nòrd.

Argeria الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ
Bandièra Escut d'armas
Imne: Sououd-e-Melli
Devisa: La revolucion del pòble e pel pòble
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda Argièr 28° N, 1° E
Lengas oficialas arabi · tamazight(I)
Gentilici Argerian, Argeriana
Forma de govèrn Republica
President Primièr ministre Abdelmadjid Tebboune Aymen Benabderrahmane
Independéncia de França
Data 5 de julhet de 1962
Superfícia 11en
• Totala 2 381 741 km²
• Aiga Negligible %
Populacion 35en
• Totala (2010) 36 423 000 ab.
• Densitat 13,5 ab./km²
Moneda dinar argerian (DZD)
Indicatiu telefonic 213
Fus orari +1
Domeni internet .dz
(I). ^ Lo tamazight es reconegut coma lenga nacionala, mentre que lo francés es fòrça espandit dins l'administracion.

Sa capitala n'es Argièr e lo gentilici es argerian -a

Istòria

Article detalhat: Istòria d'Argeria.

Preïstòria

Gravadura neolitica datant de 4 000 avC.

Lei cavaments arqueologicas an mostrat que la preséncia de l'èstre uman e de sei ancessors sus lo territòri argerian acomencèt i a dos milions d'annadas. Divèrsei culturas preïstoricas i apareguèron entre -100 000 e -20 000 pendent lo Paleolitic. Aquò contunièt durant lo Neolitic gràcias a un clima pus umid que lo clima contemporanèu ambé la cultura capsiana dins lo nòrd-èst dau país e unei movements similars dins lo sud.

Antiquitat

Extension dei províncias romanas dins lo nòrd-oèst d'Africa.

Pendent l'Antiquitat, la region foguèt magerament dominada per lei berbèrs e per la vila de Cartage. Durant lei guèrras punicas, Massinissa formèt l'estat de Numibia dins lo nòrd dau país e s'alièt ambé lei Romans per luchar còntra lo poder de Cartage que foguèt finalament destrucha en 146 avC. Pasmens, a la mòrt de Massinissa en 148 avC, se debanèt una crisi de succession encoratjada per Roma que va entraïnar la division dau reiaume entre sei dos eiretiers. En 112 avC, l'invasion de Numibia orientala e l'execucion d'unei marchands romans per lei Numibians occidentaus de Jugurtu entraïnèt l'intervencion dirècta de l'armada romana que capturèt Jugurta en 104 avC ambé l'ajuda de Mauretània. Numibia es alora devesida entre Mauretània per la mitat occidentala e un rèi vassau de Roma per la partida orientala.

Durant la guèrra civila entre Cesar e Pompèa, la region sostenguèt lo segond e foguèt brèvament ocupada dirèctament per lei Romans après sa desfacha. Un rèi vassau foguèt tornarmai installat en 25 avC mai la realitat dau poder foguèt exercida per un legat roman. Fins a la fin de l'Empèri Roman, la region será sota lo contraròtle d'un representent dirèct de l'emperaire en causa de divèrsei revòutas còntra la dominacion romana.

En 256, lo crestianisme s'espandiguèt dins la region e la màger part de populacion se convertiguèt durant lo sègle IV. Pasmens, en causa dei tensions malaisadas entre la província e lo poder centrau, se desvolopèt l'eresia donastista causant lo mandadís d'un còrs expedicionari roman per la reprimir dins leis annadas 310. Après de tensions novèlas causadas per una secta extremista dei donadonistas, lo movement foguèt declarat eretic per l'emperaire en 409 e exterminat durant la premiera mitat dau sègle V. Pasmens, en 430, lo nòrd d'Africa foguèt envaït per lei Vandals qu'i formèron un estat e i installèt lo crestianisme arian. Vengut una poissança regionala importanta, lo reiaume vandal foguèt conquist e destruch per lei Bizantins en 533-534.

Edat Mejana

Au sègle VII, la feblesa dau poder centrau bizantin en fàcia de l'expansion musulmana entraïnèt la conquista de la region per leis armadas aràbias. Lei tribús berbèras assaièron de luchar mai foguèron finalament vencudas en 708. Argeria va pauc a pauc s'islamizar. Après lo declin dau poder abbassida, divèrseis estats se formèron dins la region qu'èran vassaus teorics dau Califa de Bagdad o oficialament independents. Una tièra de conflictes se debanèron au sègle XI entre lei tribús berbèras dau sud e leis estats mai urbans dau nòrd. En 1152, aquel ensems foguèt unificat per leis Almohades que dirigiguèron lo Magreb e Al Andalús fins a 1269.

Pasmens, leis Almohades s'afondrèron sota la pression dau movement de la Reconquista. Au sègle XIII, la region foguèt alora devesida entre lo Sultanat d'Abd al-Wadid ocupant lo centre de Magreb e lo Sultanat Hafsida centrat sus la Tunisia e l'èst d'Argeria. Au sègle XVI, deguèron faciar leis atacas europèas d'après la Reconquista e l'invasion deis Otomans. Lei premiers capitèron d'ocupar unei pòrts que foguèron solidament fortificats e lei segonds prenguèron lo contraròtle complet de la region a la fin dau sègle XVI.

Lo periòde de la Regéncia

En 1515, foguèt creat la Regéncia d'Argier qu'èra un estat vassau de l'Empèri Otoman que va dominar Argeria fins a 1830. Dins aquò, en causa de la feblesa numerica dau contingent turc ocupant Argeria, lo govèrn d'Argeria deguèt obtenir lo sostèn de tribús localas. Ansin, lo poder centrau demorèt relativament feble e aguèt de dificultats regularas per dominar totei lei caps locaus dins lei montanhas o lo desert. Per exemple, unei reiaumes cabils venguèron independents e lo demorèron fins ai sègles XVIII e XIX. De mai, l'economia dau país foguèt totjorn fragila e en partida dependenta dei profiechs de la piratariá. Ansin, la Regéncia aguèt de relacions tesadas ambé leis autreis estats mediteranèus. En revènge, l'absència d'interés economics importants e la distància a respèct dei centres dau poder otoman permetèron a la Regéncia de venir progressivament independenta.

La colonizacion francesa

Representacion de l'incident diplomatic de 1827 en França e la Regéncia.

Au començament dau sègle XIX, la Regéncia deguèt faciar de dificultats gròssas quand son sostèn a la piratariá entraïnèt de reaccions militaras importantas deis Estats Units e de certaneis estats europèus. Dins leis annadas 1820, lei relacions se degradèron fòrtament ambé França a prepaus dau pagament d'un deute contractat per lo govèrn revolucionari e de la fortificacion d'un entrepaus argerians utilizats per lei marchands francés. En 1827, un incident diplomatic entre un consul francés e lo dey d'Argier foguèt utilizat coma pretèxte per una invasion francesa que son objectiu èra de restaurar l'imatge de França e de sa familha reiala.

En 1830, un còrs expedicionari francés conquistèt Argier e comencèt la conquista dau país que será lònga e murtriera. Leis etapas majoras d'aquela conquista foguèron la guèrra còntra l'emir Abd el-Kader (1839-1847), lo sètge de Zaatcha (1848), la capitulacion dei Beni-M’zab (1852) e l'invasion de Cabilia que se revòutèt sensa succès unei còps fins a 1872. Lo Sahara serà conquistat en 1902.

Après lei victòrias francesas, la region venguèt una colonia de poblament europèu e de departaments i foguèron creats a partir de 1848. De regimes de lèis separadas foguèron adoptadas per lei ciutadans europèus magerament francés e leis abitants indigèns. A partir dau començament dau sègle XX, d'intellectuaus argerians indigèns acomencèron de revendicar l'indepéndia dau país. Inicialament feble, aqueu movement se renforcèt après l'afebliment francés consecutiu a la Segonda Guèrra Mondiala. En 1954, la desfacha francesa còntra lo Vietminh e l'independéncia d'Indochina entraïnèt l'acomençaça de l'insureccion independista sota la direccion dau FLN (Front de Liberacion Nacionala). Fòrça saunosa, s'acabèt en 1962 per una desfacha francesa novèla e la reconoissança de l'independéncia d'Argeria dins sei frontieras contemporanèas.

La Republica d'Argeria democratica e populara

Manifestacion de jòia après la proclamacion de l'independéncia en 1962.

Argeria venguèt independenta lo 3 de julhèt de 1962. Pasmens, de tensions e de conflictes apareguèron rapidàment entre lei caps de l'insureccion e entre lo govèrn centrau e certanei minoritats coma lei Cabils. Lo 19 de junh de 1965, lo president Ahmed Ben Bella foguèt rebutat per un còp d'estat dirigit per lo ministre de la Defensa Houari Boumédiène. Decidiguèt de gardar lo sistèma de partit unic de son predecessor e chausiguèt de renfòrçar l'independéncia dau país per la nacionalizacion d'indústrias estrategicas (petròli, gas...) e de s'inspirar dei principis socialistas per desvolopar l'economia. A sa mòrt en 1978, Boumédiène foguèt remplaçat per Chadli Bendjedid que diririguèt lo país fins a 1992. Durant aqueu periòde, la diplomàcia argeriana obtenguèt divèrsei succès coma lo melhorament dei relacions ambé França mai lo caractèr autocratic dau regime entraïnèt una agitacion intèrna que forcèt lo regime d'acceptar una democratizacion e l'organizacion d'eleccions liuras.

Lo 26 de decembre de 1991, la victòria deis islamistas dau FIS au premier torn deis eleccions legislativas entraïnèt la demission dau president Chadli. Un Aut Comitat d'Estat foguèt creat per lo remplaçar e lo procès electorau foguèt arrestat. Aquò marquèt lo començament de la guèrra civila argeriana que s'acabèt en 2002. D'eleccions presidencialas foguèron organizadas en 1994 e veguèron lo succès de Liamine Zeroual maugrat d'accusacions de fraudas massivas puei d'Abdelaziz Bouteflika en 1999 totjorn ambé d'accusacions similaras.

Geografia

Article detalhat: Geografia d'Argeria.

Geografia fisica

Topogràfia d'Argeria.

Argeria es lo país pus grand d'Africa amb una superficia egala a 2 381 741 km² e dau monde aràbi. Lo nòrd es dominat per lei cadenas de montanhas de l'Atlàs e lo sud per lo desert saharian.

Au nòrd, lei montalhas deis Atlas tellenc e saharian, mai au sud, forman dos ensems de relèus quasi parrallèl que se reünisson dins l'èst dau país. Entre lei doas cadenas, se situan de plans e de platèus auts. Lo ponch culminant d'aqueu sistèma montanhós se situa dins sa region orientala au mont Chelia (2 328 m).

La partida sahariana dau sud representa 80% de la superficia d'Argeria. La region nòrd d'aqueu desert es compausada d'ergs que son separats per de platèus rocassós. D'autreis ergs se situan dins lo sud-oèst. Au sud, lo massís montanhós d'Hoggar assosta la cima pus auta dau país au mont Tahat (3 003 m). A l'èst d'Hoggar, se troba lo platèu de Tassili n'Ajjer qu'es un ensems geologic fòrça arid e rocassós amb una altitud mejana d'aperaquí 1 000 m.

Clima

Lo clima d'Argeria seguís la division fisica dau territòri. Lo nòrd tèn un clima mediterranèu e lo sud tèn un clima desertic amb una amplitud termica importanta. Lei vents son fòrça variables au nòrd e au sud mai sei velocitats agantan rarament mai de 120 km/h. Son relativament presents dins la region de Sahara.

Organizacion politica e forma de l'estat

Forma de l'Estat

Argeria es una republica caracterizada per un poder presidenciau fòrt que seis institucions son organizadas per una constitucion adoptada lo 10 de setembre de 1963 e revisats tres còps en 1976, 1989 e 1996.

Lo poder executiu es dirigit per lo President de la Republica qu'es tanben lo cap suprèm dei fòrças armadas e lo Ministre de la Defensa. A lo drech de nomar lo cap dau govèrn e sei ministres sus prepausicion dau Premier Ministre. Es elegit au sufragi universau dirèct per cinc annadas. Dempuei 2008, i a plus de limitacion au nombre de mandats presidenciaus successius.

Lo Parlament es compausat de doas chambras que son :

• lo Parlament de la Nacion qu'es l'assemblada auta. Es compausat de 144 membres que lo tèrç son designats per lo President de la Republica e lo rèsta per leis autoritats municipalas e regionalas. La duracion dau mandat es de sièis annadas e la mitat dau Parlament es renovelada cada tres ans.
• l'Assemblada populara nacionala qu'es l'assemblada bassa. Es compausat de 389 membres elegits au sufrafi universau dirèct per cinc annadas.

Lo Parlament contraròtla l'accion dau govèrn. L'iniciativa dei lèis es tenguda per lo cap dau govèrn e per lei deputats.

Dins aquò, se fau notar lo ròtle important dei fòrças armadas dins lei procès de presa de decision. Tènon totjorn un poder important en causa dau mantenement de sei drechs especiaus dins lo quadre de la lucha anti-terrorista còntra lo Grop Salafista per la Predicacion e lo Combat e d'autrei movemens islamistas. De mai, la corrupcion es un problema regular deis institucions argerianas, especialament en causa d'accusacions de frauda pendent leis eleccions. Ansin, l'indici de percepcion de la corrupcion argerian èra egau a 2,9 en 2011.

De mai, l'independéncia de la Justicía qu'es dirigida per una Cors Suprèm es relativament recenta car adoptada ambé la revision constitucionala de 1996. Son influéncia es donc encara limitada per lo caractèr recent de son independéncia, per lei drechs de l'armada en matèria de repression dei movements de guerilha armats e per la corrupcion de la societat.

Simbòls de l'estat

Esquema detalhat dau drapèu argerian.

Lo drapèu modèrn d'Argeria foguèt inicialament lo drapèu oficiau dau FLN. Foguèt adoptat en 1962 e sei caracteristicas defenidas l'annada seguenta. Foguèt format per la mescla d'unei drapèus adoptats per lei movements nacionalistas de la premiera mitat dau sègle XX e una forma fòrça similara foguèt utilizat durant lei chaples de Setif en mai de 1945. Es utilizat sus totei lei bastiments oficiaus militars o civius.

L'imne argerian es dich Kassaman. Foguèt escrich per Moufdi Zakaria en 1955 durant la guèrra d'independéncia. La musica es l'òbra de l'Egipcian Mohamed Fawzi.

Organizacion territòriala

Tres nivèus d'unitats territòrialas existisson sus lo territòri argerian que son :

• lei 48 províncias dichas wilayas.
• lei 553 districts dichs daïras.
• lei 1 541 municipalitats dichas baladiyahs.

Segon la Constitucion, lei províncias tènon una autonòmia economica limitada e d'assembladas pròprias elegidas per cinc annadas au sufragi universau dirèct. Cada província tèn tanben un representant dau poder executiu centrau dich wali.

Lengas

Panèu redigit en aràbi, en berbèr e en francés.

La lenga nacionala e oficiala d'Argeria es l'aràbi classic. Lo tamazight o berbèr a l'estatut de lenga nacionala dempuei abriu de 2002. Aquelei doas lengas tènon una varietat dialectala importanta. L'aràbi quotidian pus utilizat es un dialècte dich dardja que tèn d'estructuras e de mòts venent dau berbèr, dau francés, dau turc e de l'espanhòu. Lei percentatges de locutors d'aquelei lengas son mau coneguts. S'estima que l'aràbi es parlat per 70 a 85% de la populacion e lo berbèr per 35 a 50%.

En fòra de l'aràbi e dau berbèr, lo francés es relativament present. Ambé 16 milions de locutors francofòns, Argeria será lo segond país francofòn dau monde après França. Ansin, meme se lo govèrn a una politica activa d'arabizacion e es pas membre de l'Organizacion de la Francofònia, aquela lenga demora totjorn utilizada per leis elèits de la societat. Enfin, se fau notar l'existéncia d'una minoritat de locutors espanhòus dins la vila d'Oran que foguèt conquista e ocupada per Espanha de 1509 a 1792.

Economia

Article detalhat: Economia d'Argeria.

Logo de Sonatrach, companhiá nacionala d'esplecha deis idrocarburs.

Dempuei 1962, lo govèrn argerian a desvolopat una economia planificada fòrtament centralizada que seis objectius èra de permetre l'independéncia economica dau país. Per aquò, se debanèt una tièra de nacionalizacions d'entrepresas, magerament estrangieras. Puei, un esfòrç d'industrializacion foguèt acomençada. Dins aquò, a partir de 1986, la demenicion dau pretz de petròli entraïnèt de dificultats financieras per lo govèrn centrau que deguèt acceptar un plan d'ajustament estructurau dau FMI en 1988 e s'engatjar vèrs l'adopcion d'un regime economic mai liberau.

Au començament dau sègle XXI, Argeria es caracterizada per l'importància de l'indústria de petròli e leis exportacions d'idrocarburs son la basa de l'economia representant 46% dau PIB argerian en 2006. Ansin, lo país es lo 4^en exportator de gas naturau e lo 9^en de petròli. En fòra d'aquelei sectors, existís de jaciments de fèrre importants dins lo sud-oèst e d'aur, de zinc e d'urani dins lo sud. L'agricultura tèn tanben una plaça importanta e representava 8% dau PIB en 2006. Pasmens, aquela produccion es gaire exportada mai magerament destinada au mercat interior argerian.

L'indústria non ligada a l'esplecha d'idrocarburs es un sector limitat de l'economia que representava solament 5% dau PIB en 2006. Lei servicis representavan lo rèsta, siá 41%. Lei domenis principaus son lei servicis marchands e lo sector de la construccion.

Cultura

Gràcias a son istòria vièlha e sa riquessa lingüistica, Argeria tèn un patrimòni cultura important e dinamic. D'efèct, lo país assosta un nombre grand de vestigis arqueologics que sept son classats au patrimòni de l'UNESCO. De mai, lo torisme tèn tanben pas de politica de desvolopament pròpria e la manca d'infrasturas adaptadas au torisme internacionau es fòrça importanta, subretot en comparason dei vesins marroquin e tunisian.

Leis autreis aspècts culturaus an una situacion melhora gràcias a la riquessa etnica dau país e sa posicion de crosiera entre leis influéncias europèas, magerament francesa, e africanas. Ansin, Argeria foguèt una fònt d'inspiracion per lei pintors francés tre lo sègle XIX e la pintura es demorada activa après l'independéncia ambé d'artistas coma Mohammed Racim. Lei domenis dau teatre e dau cinèma son tanben relativament dinamics. Pasmens, leis arts pus famós de la cultura argeriana son la literatura e la musica. Lo premier foguèt inicialament fòrtament inspirat per lo besonh d'afirmar l'identitat nacionalau dau país ambé d'autors coma Mohammed Racim o Katem Yacine. Puei, leis escribans foguèron marcats per la guèrra civila dins d'òbras coma Le Serment des Barbares de Boualem Sansal o L’Attentat de Yasmina Khadra. Se fau notar qu'aquela literatura tèn un nombre important d'autors en francés qu'an un succès grand dins aqueu país. De son caire, la musica d'Argeria tèn divèrseis estils fòrça diferents. Lei pus coneguts son la musica classica d'inspiracion arabo-andalosa, lo raï aparegut au començament dau sègle XX e la musica cabila.

Religion

S'existís pas de recensament oficiau en matèria de religion, s'estima generalament que 98 a 99% de la populacion es musulmana. Lo sumnisme a l'estatut de religion d'estat e leis afaires religiós son dirigidas e organizadas per un Ministèri deis Afaires Religiós e un Aut Conseu Islamic que son ròtle es definit per la Constitucion. Lo clergat es pagat per lo govèrn.

La practica religiosa es liura per l'islam mai limitada per leis autreis religions. Lei limitacions principalas regardan lo proselitisme qu'es enebit e la necessitat per lei membres dei clergats d'èstre agregats per l'Estat.

Bibliografia

•  {{{títol}}}. Berti. ISBN 9961-69-027-7. 
•  {{{títol}}}. Mengès. ISBN 2856204317. 
•  {{{títol}}}. Découverte (reedicion de 2004). ISBN 2707144665. 
•  {{{títol}}}. Presses universitaires de France - PUF. ISBN 21304215985. 
•  {{{títol}}}. Payot et Rivages. ISBN 2228887897. 
•  {{{títol}}}. Scarecrow Press, Inc.. ISBN 081085340X. 
•  {{{títol}}}. PUF 1958 (reedicion de 2001). ISBN 2-13-052175-4.