Partenon

Lo Partenon (Παρθενών en grèc) es un temple de l'Acropòli d'Atenas dedicat a la divessa Atena qu'èra la protectritz de la vila. Sa bastida comencèt en 447 avC durant l'apogèu de la la Liga de Delos, aliança dei ciutats-estats grègas anticas dirigida per leis Atenencs. Foguèt acabada en 438 avC mai lei trabalhs d'ornament interior contunièron fins a 432 avC. Es lo vestigi pus important de la Grècia Antica e es generalament considerat coma l'apogèu dau desvolopament de l'òrdre arquitecturau doric. Es tanben vengut lo simbòl de la Grècia Antica, de la democracia atenenca e de la civilizacion occidentala antica.

Fotografia de la façada oèst dau Partenon en 1978.

Fotografia de l'Acropòli d'Atenas ambé lo Partenon en 2006.

Lo Partenon remplacèt un temple pus ancian qu'èra tanben dedicat au culta d'Atena e que foguèt destrucha pendent l'invasion de la vila per leis Aquemenidas durant la Segonda Guèrra Medica (480-479) en 480 avC. Coma d'autrei temples grècs, lo Partenon foguèt tanben utilizat per protegir lo tesaur de sa ciutat.

Après la casuda de la civilizacion grèga antica, lo temple foguèt transformat en glèisa crestiana dins lo corrent de la premiera mitat de l'Edat Mejana. Puei, après la disparicion de l'Empèri Bizantin e la conquista d'Atenas per leis Otomans, lo Partenon foguèt transformat en mosqueta. Foguèt tanben utilizat coma fortalesa durant la Guèrra de Morèa (1684-1699) per protegir la vila còntra leis atacas venecianas. Lo 26 de setembre de 1687, lo bombardament dau temple entraïnèt l'explosion d'un depaus de municions e de polvera otoman entraïnant de degalhs importants au bastiment e ais esculturas. L'interès occidentau per l'Antiquitat entraïnèt pereu la retirada de la màger part dei vestigis encara presents au profiech dau British Museum de Londres per lo diplomata escocés Thomas Bruce (1766-1841).

La restauracion acomencèt a la fin dau sègle XIX e es totjorn en cors a l'ora d'ara.

Edificacion dau bastiment

Bust de l'estrategi atenenc Pericles que foguèt a l'origina de la bastida dau Partenon.

Lo Partenon foguèt bastit a l'iniciativa de Pericles. La construccion se debanèt de 447 a 438 av. JC e foguèt fisada ai arquitectas Ictinos e Callicratès. La decoracion interiora foguèt acabada en 432 av. JC e la realizacion deis esculturas exterioras durèt fins a 431 av. JC. L'escultor Fidias ne'n assegurèt la supervision.

Lo luòc de construccion èra l'emplaçament de dos temples pus ancians que son uei dichs « Partenon primitiu » e « Pre-Partenon ». Lo premier èra un temple periptèr de tuf, probablament bastit a partir dau començament dau sègle VI av. JC e acabat vèrs -566-565 av. JC, dins lo corrent de l'institucion dei Grandei Panateneas, per Pisistrate. La bastida dau segond acomencèt a l'entorn de 500 av. JC e foguèt probablament arrestada per lei Guèrras Medicas. En 480 av. JC, foguèt cremat e destruch ambé l'invasion pèrsa d'Atenas.

Lo racònte de la construccion es mau conegut mai una partida dei còmptes financiers foguèt conservada. Ansin, lo còst dau Partenon, de l'estatua criselefantina d'Atena Partenos e dei Propileas seriá d'aperaquí 2 000 talents, çò que representava una soma colossala, compres una ciutat-estat d'Atenas a son apogèu.

Arquitectura

Generalitats

Lo Partenon es un bastiment doric, periptèr, amfipròstil e octòstil construch sus un sòcle de tres escaliers de 0,55 m. Lo temple fa 10 m d'autor, 69,51 m de longor e 30,88 m de largor. Ges de temple doric agantavan aquelei dimensions que s'observan solament dins l'arquitectura de quauqueis edificis ionics coma l'Heraion de Samos, l'Artemission d'Efèsa ò lei temples romans de Baalbeck. Existís un rapòrt egau a 4/9 entre lei diferentei dimensions de l'edifici. D'efèct, aqueu nombre se troba dins lo rapòrt entre la largor e la longor, la largor dei colonas e la distància que lei separan ò entre l'autor de la façada e sa largor.

La façada principala es orientada vèrs l'èst, caracteristica frequenta dei temples dorics, e la colonada exteriora es octòstil e non exastil segon l'usatge dau periòde. A 46 colonas de 10 a 12 tambors de 20 caneladuras. Lo conflicte d'angle pròpri ai construccions doricas es resolgut ambé la reduccion de l'espaci entre lei doas darrierei colonas. Lo sekos (partida sarrada de l'edifici) es subreauçat per un sòcle de dos escaliers. Es amfipròstil e exastil. Sa nau centrala a una portada de 11 m, distància alora agantada per lo premier còp en Grècia. Doas fenèstras (9,75 x 4,20 m), situadas d’un costat e d’autre de la pòrta principala, permèton d'esclairar la nau centrala e lei doas naus lateralas. Enfin, lo naos, larg de 9,815 m, es enviroutat d'una colonada. La peristasis, lo pronaos e l'opistodòma èran de dimensions reduchas per laissar mai de plaça a l'estatua d'Atena.

Lo temple èra bastit de maubre dau Mont Pentelic. Sa teulissa èra formada de 8 480 teules plans de maubre de 50 kg. Lei sòcles èran fachs de tuf.

Correccions opticas

Fotografia de la façada sud en cors de restauracion.

L'arquitectura dau Partenon compren un sistèma de correccion optica per donar l'illusion d'una verticalitat e d'un orizontalitat perfèctas mentre que certanei partidas (escaliers deis estilobates, arquitraus, colonas non parallèlas, colonas d'espessors diferentas... etc.) son en realitat convèxas. En fòra de l'aspèct estetic, aquelei correccions visualas donavan d'avantatges tecnics coma una eliminacion pus aisada de l'aiga ò un melhorament de l'estabilitat de l'edifici gràcias au renfòrçament de certanei colonas. Pasmens, complicavan la construccion car necessitan la realizacion e lo pausament precís de pèças especificas fòrça pesucas. Lei tecnicas utilizadas durant l'Antiquitat per concebre e bastir aqueu sistèma de correccion son encara mau conegudas. Se supausa l'existéncia de proceduras predefinidas permetent de modular la construccion.

Decòrs

Frontons

Fronton èst

Esculturas dau fronton èst expausadas au British Museum de Londres.

Lo fronton èst de l'edifici depinta l'episòdi de la naissença d'Atena sortida en armas dau crani de son paire Zèus. Segon la mitologia grèga, Atena èra la filha de Zèus e de Metis. Dins lo corrent de la grossesa, [[Uranos|Uran] e Gèa revelèron a Zèus que la filha de Metis seriá la maire d'un filh pron poderós per lo reversar. Per defugir aqueu risc, Zèus decidèt d'utilizar lo metòde de son paire Crònos e d'empassar Metis per gardar son enfant presonier de son còrs. Pasmens, au tèrme de l'emprenhament, lo rèi dei dieus foguèt victima d'una migrana terribla. Per aleujar sa dolor, Zèus ordonèt a Efèst de li fendre lo crani ambé sa destrau. Atena sortiguèt alora de la tèsta de son paire en gitant un crit que resclantiguèt dins lo cèu e sus la Tèrra.

Pasmens, lei partidas centralas dau fronton foguèron destruchas avans l'arribada dau dessenhaire Jacques Carrey en 1674 e son uei perdudas. Lei reconstitucions son donc basadas sus d'ipotèsis que supausan la preséncia dei dieus olimpians principaus coma Zèus, Efèst, Èra e de segur Atena. La màger part deis elements intactes es expausada au British Museum de Londres. L'angle senèstre representa Elios e son carri que marcan lo començament dau jorn, Dionís, Demetèr, Persefòna e Iris. Sus la partida de drecha, se pòu observar Estia, Dionèa, Afrodita, Selenèa e lei chivaus de son carri.

Fronton oèst

Lo fronton oèst, en fàcia dei Propilèus, depinta la garrolha entre Atena e Poseidon per l'onor de l'atribucion de la vila. Atena, que tèn un ramèu d'olivièr, e Poseidon, que brandís son trident, i son representats au centre de la composicion, opausats en diagonala. Son enviroutats per dos grops de chivaus atalats a de carris e per personatges legendaris de la mitologia atenenca.

Frisas

Frisa dorica

Metòpa representant lo combat entre lei Lapites e lei Centaures (Musèu dau Lovre).

La frisa dorica exteriora es compausada de triglifs (motiu de tres bendas verticalas) alternant ambé de metòpas onte son escultadas de scenas tradicionalas de la mitologia :

• una gigantomaquia de 14 metòpas a l'èst qu'es relativament damatjada. Lei scenas principalas (n°6, n°8 e n°14) i figuran Zèus, son fraire Poseidon gitant l'illa de Nísiros sus un gigant vencut e lo Soleu celebrant la victòria dei dieus olimpians.
• una centauromaquia de 32 metòpas au sud en partida damatjada per lo bombardament venecian de 1687. Pasmens, franc de certanei metòpas centraus, aquela partida de la frisa es ben coneguda. Representa lo combat dei Lapites còntra de centaures.
• una amazonomaquia de 14 metòpas a l'oèst que mostra lo combat deis Amazònas dins lo corrent de l'invasion legendària d'Atena per aqueu pòble. Lei vèstits portats per leis Amazònas son d'origina pèrsa e fan referéncia a l'invasion pèrsa de la ciutat atenenca pendent lei Guèrras Medicas.
• una representacion supausada dau sac de Tròia (Iliupersis) de 32 metòpas au nòrd. Es fòrça degalhada e solament tres metòpas son conservats.

Lei 92 metòpas de la frisa dorica son estats escultats de 446 a 440 av. JC per Calamis en aut relèu, tecnica alora reservada ai tesaurs (bastiments utilizats per conservar leis ofrendas ai dieus). Lei trachs dei caratges son sevèrs e lei detalhs corporaus limitats. Ansin, i a ges d'indicacions dei muscles mai certanei venas salhentas son representadas, magerament dins la centauromaquia.

Frisa ionica

Partida de la frisa ionica (British Museum).

Lo naos es decorat au dessüs de l'arquitrau doric d'una frisa ionica continua qu'es generalament dicha « frisa dau Partenon » ò « frisa dei Panatenèas » car sembla figurar la procession qu'aviá luòc dins lo corrent d'aquela fèsta. Fa 160 mètres de longor e representa 360 personatges comprenent d'èssers umans, d'eròis dei tribüs grègas, de dieus, de chivaus e divèrseis objèctes cultuaus. De carris e d'atlètas participant a una corsa son tanben figurats. Enfin, entre leis èssers umans, son probablament representadas lei fremas (ergastinai/ἐργαστῖναι) cargadas de tèisser lo peple destinat a l'estatua sacrada d'Atena Polias.

Estatua criselefantina d'Atena Partenos

Estatua d'Atena de Varvakeion, còpia pus coneguda de l'estatua criselefantina d'Atena Partenos (premiera mitat dau sègle III ap. JC).

L'interior dau temple assostava una estatua criselefantina de 12 mètres d'autor (15 mètres ambé la basa) realizada per l'escultor Fidias entre 447 e 434 av. JC. Apareguda en Grècia Antica dins lo corrent dau sègle VI av. JC, aqueu tipe d'estatua èra compausada de placas d'evòri e d'aur fixadas sus una estructura intèrna de fusta imputrescibla. Coma l'evòri es un materiau fragile qu'es sujècte a secason, èra entretenguda amb una aiga oliada laissada a disposicion dins un bacin situat au pè de l'estatua. Lo jaç d'òli permetiá de formar una pellicula protectritz empachant l'evaporacion e donant son lustre au materiau.

Maugrat sa destruccion dins un incendi au sègle V, l'aspèct de l'estatua es conegut car plusors còpias son estadas descubèrtas. Atena i èra figurada en armas. Èra vestida d'un peple e de l'Egida de pèu de cabra ornada de la tèsta de Gorgona e bordada de sèrps. Portava un casco de tres cimièrs representant un esfinx enviroutat per dos pegàs. Dins sa man drecha, teniá la Niké alada. Segon certanei fònts, la man èra pausada sus una colona. La man senèstra teniá un bloquier que sa fàcia extèrna èra decorada per una amazonomaquia e sa fàcia intèrna per una gigantomaquia. Una centauromaquia èra figurada sus la part espessa dei sandalas. Enfin, la naissença de Pandòra èra representada sus lo pedestau.

Foncions

Ben que lo Partenon foguèsse bastit sus lo modèl arquitecturau dau temple grèc e designat tal e quau dins lei tèxtes antics, èra pas un temple au sens convencionau dau tèrme. D'efèct, ges de prèire i èra liat e sa foncion principala èra aquela de resèrva d'aur. Lo temple vertadier de l'Acropòli èra l'ancian temple d'Atena qu'assostava l'estatua de fusta d'Atena Polias.

En despiech de sa talha e sa natura ostentatòrias, l'estatua d'Atena Partenos foguèt donc pas l'objècte d'un culte conegut e aviá pas de ròtle religiós. Au contrari, Pericles ne'n parlava coma d'una resèrva d'aur de 44 talents (aperaquí 1 100 quilogramas) utilisabla dins una situacion d'urgéncia. Lo metau preciós de l'estatua èra eissit de la fonda de pèças de moneda podiá ansin èsser utilizat sensa risc d'impietat. Per la seguida, aquela foncion de tesaur venguèt encara pus importanta e lo temple foguèt utilizat per gardar lei tesaurs moneiats d'Atenas e de la Liga de Delos.

Istòria tardiva dau bastiment

Incendi de l'Antiquitat Tardiva

Lo Partenon foguèt devastat per un incendi durant l'Antiquitat Tardiva. Lo fustatge cremèt e la teulissa s'afondrèt causant de degalhs grèus a l'interior dau bastiment. La calor dei flamas fendèt plusors elements de maubre (muralhas, frontons, colonas... etc.). Lei causas d'aquela catastròfa son mau conegudas e mai d'una ipotèsi foguèt avançada : una destruccion consecutiva a una invasion barbara (Herules vèrs 267-268, Visigòts en 395-396)... etc.), una conversion mancada dau temple en glèisa, un accident... etc.

Un important trabalh de reconstruccion foguèt alora entrepres. Lei colonas dau naos foguèron remplaçadas per de colonas presas sus dos portaus ellenistics de l'Agòra Romana. Totei lei nivèus foguèron ansin d'ara endavant d'òrdre doric e lei colonas dau premier nivèu èran plus caneladas. Leis entabladuras dei portaus foguèron recuperadas per restaurar lei pòrtas èst dau bastiment. Per lei pòrtas oèst, divèrsei fònts foguèron utilizadas per trobar lei materiaus necessaris e certanei blòts portan ansin d'inscripcions liadas a una utilizacion precedenta. De bigas de maubre novèlas foguèron escultadas e un novèu cubèrt de teules foguèt bastit. Pasmens, la teulissa novèla èra plus pichona que l'anciana e protegissiá plus lo peristile. De regòlas i foguèron donc cavadas per drenar l'aiga.

Dins lo corrent dau sègle V, l'estatua d'Atena seriá estada desplaçada a Constantinòple per un emperaire roman non identificat onte sa traça se pèrd.

Conversion en glèisa

La data precisa de la transformacion dau Partenon en glèisa es desconeguda en causa de l'abséncia de documents escrichs e dau nombre limitats d'indicis arqueologics. Après leis Edictes de Teodòsi, l'edifici demorèt vuege e simbolizèt la desfacha dei dieus pagans en fàcia dau cristianisme trionfant que s'installèt dins la catedrala d'Atenas bastida dins lo complèx de la biblioteca d'Adrian au començament dau sègle av. JC. Lei cavaments an permés la descubèrta de tombas crestianas au sud dau bastiment ambé de pèças de moneda datant deis emperaires Justin I^èr (518-527), Justinian I^èr (527-565) e Tibèri II Constantin (578-582). Lo periòde de la transformacion pòu ansin datar dau rèine d'aqueleis emperaires. Lo desplaçament dau sèti de l'evescat d'Atenas vèrs l'Acropòli]] — benlèu après l'invasion eslava de 582-583 — pòu tanben n'èsser la causa. Pasmens, coma l'inscripcion crestiana pus anciana dins lo Partanon remonta a 693, la conversion en glèisa podriá èsser pus tardiva e datar dau sègle VII. Èra en revènge realizada au sègle X quand l'emperaire Basili II (976-1025) venguèt au Partenon regraciar la Verge après sa victòria còntra lei Bulgars.

Aquela conversion entraïnèt divèrsei transformacions. Premier, l'orientacion dau bastiment foguèt inversada ambé l'intrada principala, alargada, a l'oèst. Una absida pichona foguèt bastida ambé de materiaus recuperats sus d'edificis vesins a l'emplaçament dau pronaos. La sala oèst venguèt la nau de la glèisa amb un baptisteri installat dins lo canton nòrd-oèst. Aqueu membre pichon èra separat dau rèsta per un iconostasi de pèira ambé doas pòrtas. De placas de maubre trobadas sus l'Acropòli foguèron utilizadas per la construccion dei fònts. Tres pòrtas foguèron dubèrtas per permetre la comunicacion entre lei salas oèst e èst. Lo naos d'origina foguèt gaire modificat. Pasmens, un postam de fusta foguèt installat entre lei dos nivèus de colonas per crear una galariá. La colona axiala foguèt destrucha e remplaçada per una arca que permetiá que la galariá fague lo torn de la sala. Leis escaliers èran probablament situats dins lo canton nòrd-oèst. Tres fenèstras foguèt realizadas au nivèu de la galariá. Lo peristile exterior foguèt sarrat ambé de muralhas. Leis esculturas dau Partenon subiguèron lo vandalisme crestian. D'elements dei frontons foguèron ansin destruchs. En particular, lei metòpas oèst, èst e nòrd foguèron fòrça degalhats e son identificacion precisa es uei fòrça malaisada. La metòpa 32 dau costat nòrd demorèt en revènge intacta car foguèt a tòrt considerada coma una representacion de l'Anonciada. Lei metòpas sud foguèron relativament esparnhadas siá car èran en partida escondudas siá car sa tematica (de centaures) èra encara presenta dins l'art bizantin.

Au sègle XII, la glèisa cambièt d'aspècte. Una absida novèla pus granda foguèt bastida. Integrèt lei doas colonas dau pronaos ancian. Lo baptisteri dispareguèt e foguèt remplaçat per un beneitier de maubre. Lo santuari foguèt avançat mai au sen de la nau. Un templon de sièis colonas pichonas de pèira verda foguèt construch per marcar la separacion entre lei doas partidas. L'autar foguèt installat en dessota d'un ciborium sostengut de quatre colonas de porfir. La corba de l'absida aculhiguèt lo sintronon amb un tròne centrau per l'evesque metropolita. Un decòr crestian format de frescas (disparegudas a una data desconeguda) e d'una mosaïca (dispareguda en 1765-1766) foguèt realizat dins l'absida. Segon lei vestigis descubèrts, i aviá mai d'un nivèu de decoracion, especialament avans la crisi de l'iconoclasme e après una restauracion ordonada per Basili II. Uei, se pòu encara dinstinguir sus lei muralhas dau Partenon lei rèstas d'una Verge ambé l'enfant de color roge sorn e una Passion dau Crist.

Après la Quatrena Crosada e la creacion dau Ducat d'Atenas, lo Partenon demorèt una catedrala mai passèt de la liturgia ortodòxa a la liturgia catolica. Un cloquier foguèt bastit dins lo canton sud-èst dau temple ambé de materiaus trobats sus l'Acropòli. Una pòrta foguèt realizat dins la muralha oèst dau nartèx per i accedir. Sa autor totala es mau coneguda mai sa cima passava la teulissa. Un decòr novèu foguèt tanben pintat. S'i trobava en particular un imatge de la Verge e dau Jutjament Darrier.

Conversion en mosqueta

Gravadura de 1765 representant lei roïnas dau Partenon ambé la mosqueta bastida a l'interior per leis Otomans.

Atenas foguèt conquistada per leis Turcs Otomans en 1456 e lo Partenon foguèt rapidament transformat en mosqueta (avans 1460). Pasmens, lo bastiment foguèt gaire modificat car lo sultan Mehmet II èra un admirator dei monuments antics. Leis objèctes e lei mòbles liats au cristianisme foguèron sortits, lei fenèstras pauc a pauc muralhadas, lo cloquier transformat en minaret e un mihrad bastit au sud de l'absida per indicar la direccion de La Mèca. En revènge, lei decòrs antics e crestians foguèron respectats e gardats. La mosqueta semblèt pas tenir de nom especific car foguèt totjorn designada per d'apellacions generalas coma « Mosqueta d'Atenas », « Mosqueta dau Castèu d'Atenas » ou « Granda Mosqueta ».

La foncion e l'istòria de l'edifici son alora en partida oblidadas. Un document escrich per Mehmet II de 1458 a 1460 noma lo Partenon « Glèisa de la Maire de Dieu » e precisa son origina pagana. Pasmens, lo nom de la divinitat originala dau temple èra desconegut. Au sègle XVI, èra dich Panteon per divèrsei sabents e certanei pensavan au sègle seguent que foguèsse lo luòc utilizat per Platon per ensenhar. Lo sègle XVII marquèt l'acomençament de l'estudi scientific dau bastiment per leis Otomans e lei sabents europèus. En particular, foguèt minuciosament dessenhat en 1674.

En 1687, dins lo corrent de la Guèrra de Morèa, lei Venecians ataquèron Atenas e la garnison otoman se retirèt dins l'Acropòli. En causa de sa soliditat, lo Partenon foguèt utilizat coma pòuveriera. Pasmens, un tir toquèt lo bastiment causant un incendi e una explosion. Aquò entraïnèt l'afondrament de la teulissa, d'una partida dei muralhas e de 21 colonas. Puei, lei roïnas foguèron damatjadas per lei temptativas de Francesco Morosini de s'apoderar dau fronton oèst. Enfin, après l'abandon de la vila per lei Venecians en 1688, leis Otomans utilizèron de materiaus dei roïnas per rebastir plusors ostaus. Una mosqueta pichona foguèt rebastida mai son usatge foguèt probablament unicament destinat ai soudats de la garnison. Lo minaret, durament tocat per l'explosion, foguèt destruch en 1765-1766 e la mosqueta en 1843 ambé lo començament de cavaments importants sus l'Acropòli.

Premiereis estudis scientifics

Pintura de 1821 mostrant lei degalhs importants subits per lo Partenon.

Au sègle XVIII, lo melhorament dei relacions diplomaticas entre Euròpa e l'Empèri Otoman permetèt a d'Europèus de viatjar en Grècia. Atenas foguèt una destinacion de tria e mai d'un artista, d'un arquitecta ò d'un scientific visitèt lei vestigis antics de la ciutat. En 1751, la societat britanica dei Dilettanti i mandèt lo pintor James Stuart e l'arquitecta Nicholas Revett per mesurar e dessenhar lei vestigis grècs d'Atenas. Publicats en 1787, son trabalh marquèt la redescubèrta scientifica dau temple. Foguèt perseguit per l'Escòla francesa d'Atenas que permetèt de detalhar la policromia de l'edifici e lo biais de corbar lei linhas orizontalas utilizat per lei Grècs ancians. Dins aquò, en 1801-1802, una mission importanta dirigida per Lord Elgin, ambaissador britanic a Constantinòple, mandèt a Londres la màger part deis esculturas de maubre de la frisa dau Partenon, dei frontons e dei metòpas. Son uei expausats au British Museum.

Restauracion dau bastiment

Fotografia dei trabalhs modèrnes de restauracion ambé l'utilizacion de pèiras blancas per marcar lei partidas remplaçadas.

La restauracion dau Partenon acomencèt après un tèrratrem en 1893 sota la direccion de l'arquitecta e engenhaire Nikolaos Balanos. Una segonda campanha acomencèt dins lo corrent deis annadas 1980. Utilizant de tecnicas modèrnas, aquela campanha es totjorn en cors e sa fin èra normalament prevista en 2020. Assaièt premier de corregir leis errors de la premiera restauracion ambé lo plaçament dei tambors e dei capitèus dei colonas a sa plaça d'origina, l'eliminacion dei crampons de fèrre que sa dilatacion entraïna de fissuras dau maubre e son remplaçament per de fixacions de titani. Lei partidas restauradas son senhaladas ambé de pèiras blancas per diferenciar leis estructuras anticas e novèlas.

Liames intèrnes

• Grècia Antica.
• Atena.
• Atenas.
• Acropòli d'Atenas.

Bibliografia

• (fr) M.-C. Amouretti e F. Ruzé, Le Monde grec antique, Hachette, 1978.
• (fr) J. Baelen, Chronique du Parthénon. Guide historique de l'Acropole, Les Belles-Lettres, 1956.
• (en) F. Brommer, The Sculptures of the Parthenon, Thames & Hudson, 1979.
• (fr) B. Holtzmann, L'Acropole d'Athènes, Monuments, cultes et histoire du sanctuaire d'Athéna Polias, Picard, 2003.
• (fr) François Queyrel, Le Parthénon, Un monument dans l'Histoire, Bartillat,‎ 2008.