Guilhèm Adèr
Guilhèm Adèr (Gimont ?[1], 1567 ? - Gimont, 1638) qu'èra un mètge e un escrivan gascon d'expression occitana deu sègle XVIIau, originari de Gimont, 
Gasconha. Qu'ei autor, enter autas causas, d'un poème eroïc en aunor deu Noste Enric (Lo gentilòme gascon) e d'ua òbra medicau en latin tractant de la pèsta e de çurgeria en francés.
  | |
| Biografia | |
|---|---|
| Naissença | 1575 Gimont |
| Mòrt | 23 de junh de 1638 (62/63 ans) Gimont |
| Activitat | |
| Profession | poèta, mètge e escrivan |
|
| |
Vita
modificarQue's sap chic de causas suber las purmèras annadas d'aqueste mètge gimontés. Que's sap au contra qu'estudiè la medecina a Tolosa on ho membre (au mens a partir de 1587) de la con·hrairia deus Penitents Blaus.
Que serví com mètge dens l'armada de Juèsa (de Joyeuse, en francés).
En 1603, qu'avó ua mainada vaduda a Gimont dab la soa molhèr Magdalena de Lux. Un hilh, batejat Pèir, que seguí en 1608.
Que sembla donc per aquera annada, que practicava jà lo son art dens la soa vila nadau sustot que signa e data l'edicion deu Catonet Gascon a Gimont en 1607. Lo Gentilòme gascon que pareishó en 1610, l'annada de la mort deu son protagonista eponim, lo Noste Enric. En 1628 que he estampar la soa òbra medicau latina (De Pestis cognitione et remediis) e francesa (De la méthode de consulter les maladies chirurgicales).
Que's morí a Gimont lo 23 de junh de 1638 mentavut com "doctor en medecina e mètge de la vila de Gimont".
Lo Catonet Gascon
modificarQu'ei ua colleccion de cent maximas alexandrianas en gascon. Ader qu'obreish lo son libe dab l' ex-libris seguent :
Si non soi a ta guisa / E si non parli com tu vòs, / Hè'm com te volha la camisa, / Mes lèisha'm lo mesòth dens l'òs.
L'òbra qu'ei vodada a Miquèu d'Estarac, "Governador de las comtats d'Armanhac" e la dedicaça que comença atau :
Lo Catonet, Monsénher, après aver corrut la Grècia dab los sèt sages, l'Italia dab Caton lo vielh, l'Aspenha (sic) dab Berin, la França dab Pibrac, se'n va per la Gasconha , a la vòsta favor. E com aqueris l'avèn vestit a la mòda deu lor país, ara jo l'èi botat a la sisa deu nòste.
Enter las maximas, que podem mentàver:
I. Si vòs saber quauque petit passatge
Per víver au mond sens tara, san e net,
Escota, Amic, lo petit Catonet
On pòdes hèr lo ton aprendissatge.
II. Per anar donc caplevat e sens crenta,
Bremba't de Diu, e de sons mandaments,
Ondra lo pair, la mair e totas gents,
Non haças tòrt a persona viventa.
V. Apren totjorn coma cau que tu viscas,
No't trufes pas, ça ditz òm, deu men mau,
Que, quan sia vielh, lo ton que serà nau,
Non i aurà lòc que tenn'arregausiscas.
XXVI. Las sajas gents non disen en batles :
Hemna que vòu tant de jòias portar,
Si sons moien n'ac pòden suportar,
O se hè mau o ben pòrta las bragas.
XXVIII. Non haças mau d'aquesta o d'auta sòrta,
Pensant qu'après degun n'ac saberà :
Tu non poirés tant lo huec caperar
Qu'a la perfin la humada no'n sòrta.
LXIV. Endura tot, qué que't digan o haçan,
Que, com òm ditz, qui sofric e viscoc
Dab lo temps vic çò que véser voloc :
Lo temps e gents, tots amassas passan.
Lo Gentilòme Gascon
modificarLo títol sancèr de l'òbra qu'ei :
Lo Gentilòme gascon, e los hèits de Guèrra deu gran e poderós Enric, Rei de França e de Navarra. Vodat a Monsenhor lo duc d'Espernon. Per Guilhèm Ader Gascon.
En aquera biografia epica d'Enric de Navarra, que podem citar lo capítol « L'esgrima » deu purmèr libe qui'ns conda l'educacion deu protagonista :
En aquò de prumèr nòstre capdèth s'endreça.
E per aver com cau d'un cavalièr l'adreça,
Com aquiu dab los pès, ara ací dab las mans,
Apren, espadassin, lo jòc deu cotelàs :
Per aquò dab florets o d'espasa soleta,
Cap et cap vigorós d'un aute s'acoleta.
Per dessús lo punhau, per devath, entre garda,
E quauque còp suu nas an d'estauviar la harda.
Aquiu de pantaishar, de bohar non i a fin.
Eths hèn l'arresolut, contrahèn lo mutin.
Mes dessús tots los còps a la presa ei la guèrra,
Quan s'endravan los pès an de gitar per tèrra,
Crotzan armas e braç, on lavetz qui mes vau
Deu gipon de son òme hè gaina au punhau.
Mei luenh, dens lo libe dusau, que podem léger lo capítol « Perpaus de Gascon » :
Anem, coma davant, fanfarra la trompeta !
Non leishem deu guarrèr la campanha soleta,
Ditz lo brave lavetz, huratem lo país,
Netegem de lairons passatges e camins.
Haçam parlar de nos, anem, braves gendarmas,
Abriga gents de ben l'ombra de nòstas armas.
Haça, valent e just, la tropa deu Gascon
Que sia tornat com cau a cadun lo son,
Que posca lo pagés acoeitivar sa tèrra,
traficar lo marchand en despieit de la guèrra.
L'òbra d'Adèr, sus 2690 alexandrins, que desplega atau un ample lexic. L'escrivan e critic occitan Pèir Bec que he atau un estudi suu merro lexic musicau deu tèxte. Peu parla-occitan de uei lo dia, l'endom d'aqueth tèxte que pòt servir d'exemple lexicau e estilistic d'un gascon classic e enqüèra d'un registre mei haut e mei sancèr : la lenga de 1610, ua lenga reiau, pas enqüèra vaduda lenga burlesca.
Fausta Garavini, dens la soa òbra critica en italian que soslinha « qu'èm davant la mei clara manifestacion deu barròc occitan, en aquera fanfarra verbau qui procedeish per acumulacion asindetica deus tèrmes e que parla d'ua « agitacion lingüistica » (47).
Bibliografia
modificarEdicions d'Ader
modificarLo catonet
modificar- Ader, Guillaume. Lou catounet gascoun. 1607. 1607 Disponible en linha suu site de la bibliotèca de Tolosa
- Ader, Guillaune. Lou catounet gascoun. Tolose [Toulouse] : Boude, 1611. Disponible en linha suu site gallica.bnf.fr
- Ader, Guillaume. Lou Catounet gascoun. Toulouse : Colomiez, 1612. Disponible en linha suu site gallica.bnf.fr
- Ader, Gullaume. Lou Catounet gascoun. Toulouse : Colomiez, 1628. Disponible en linha suu site gallica.bnf.fr
- Ader, Guillaume. Lou Catounet gascoun. Bordeau : Lafargue, 1865. Disponible en linha suu site gallica.bnf.fr
- Guilhèm Ader. Lo Catonet gascon, Ortès : Per Noste, [1607] 2008.
Lo Gentilòme gascon
modificar- Ader, Guillem. Lou Gentilome gascoun, é lous heits de gouerre deu gran é pouderous Henric Gascoun, rey de France é de Naouarre. Toulouse : Colomoies, 1610. Disponible en linha suu site gallica.bnf.fr
- Ader, Guillaume - Alfred Jeanroy, Poésies de Guillaume Ader, publiées avec notice, traduction et Notes. Toulouse : Privat, 1904. Édition disponible en linha sus google.com
- Guilhèm Ader. Lo Gentilòme gascon, Ortès : Per Noste, [1610] 2010.
Òbra medicau en latin
modificar- Ader, Guilhem. Guillelmi Ader medici Enarrationes, De aegrotis et morbis in Evangelio. Opus in miraculorum Christi Domini amplitudinem ecclesiae christianae elimatum. 1620. Edicion disponibl suu site de l'Universitat de Tolosa
Critica
modificar- Fausta Garavini, La letteratura occitanica moderna, Sansoni, Bologne, 1970.
- Felip Gardy, Guilhem Ader (1567?-1638), actes du colloque de Lombez (21-22 septembre 1991), Centre International de Documentacion Occitana, Béziers, 1992.
- Philippe Gardy, Histoire et anthologie de la littérature occitane, Tome II, l'âge du baroque - 1520 -1789, Presses du Languedoc, Montpellier, 1997.
Nòtas
modificar- ↑ Saramon que serè la soa vila nadau, e 1688 la data, segond A. Philibert abadie, dens la soa introduccion deu Parterre Gascon (paja 55), Auch, 1850 [1].
Autors
Auvèrnhe : Cordat
Bearn : Fondevila
Gasconha : Adèr • Astròs • Giraud Bedot • Dugay • Bertran Larada • Andriu du Pré
Guiana : Francés de Corteta
Lengadòc : Godolin
Provença : Brueis • Zerbin • Micolau Sabòli • Pèire Chabèrt • Joan de Cabanas • Tronc de Codolet
Obras
Teatre : La Pastorala deu Paysan
Poesia : Lo Ramelet Mondin • Lo Gentilhòme gascon • La Margalida Gascoa
Wikidata: Q628287
