Cronologia de l'istòria de Bearn
Preïstòria
modificar- - 500 000 : paleolitic ; òmis que pòblan los Pirenèus bearnés ; que son caçaires qui viven dens un ecosistèma partatjat dab ors, bisonts, singlars, chivaus e rinocèros lanós.
- - 30 000 : òmis de Cro-manhon.
- - 10 000 : neolitic : tèrra cueita, culturas, animaus domestics.
- - 4 000 : utilizacion deus metaus (coire, bronze) ; monuments megalitics (menhirs e dolmèns). Aquitània e lo futur Bearn qu'ei ja poblada peus òmis qui Cesar aperore Aquitans.
- - 800 : arribada deus cèltas au ras deu territòri aquitan mes shens s'i establir.
Aquitània e Novempopulània
modificar- -56 : lo generau roman Crassus que trauca Garona en tot afrontar e véncer la resisténcia aquitana ; los aquitans pirenencs (enter eths, los deu futur Bearn) que resisten quauques annadas mei en prohèitant deu lor mitan, propici au combat en embuscada. Establiment de la província romana de Novempopulània e latinizacion deus aquitans. Enter los nau pòbles, be i a los Ilurones (qui vienen de las tèrras au ras de la vila d'Iluro, futura Auloron) e los Venarni (deu territòri de Benearnum, la futura Lescar).
- IVau sègle : envasion de Bearn peus Vandals qui sacamandejan lo país, puish deus Visigòts qui estableishen lo lor reiaume en Aquitània e Bearn dab Tolosa per capitala.
- 466 : legenda e martiri de Senta Quiteria.
- 507 : des.hèita deus Visigòts, vençuts peus Francs.
- Deu VIau sègle au XIau : envasion e reiaume vascon.
- 778 : des.hèita de Carlesmanhe contre los Vascons a Roncesvaus.
- IXau sègle : envasions vikingas.
- 850 : los Vikings que destruseishen Benearnum.
La vescomtat de Bearn
modificar- 1050 : Bearn (a l'epòca compausat de la vath deu gave de Pau, de Lescar, de Morlans, deu Sobestre e deu Vic Vilh) que hè l'aquesida de la vescomtat d'Auloron, en doblegant atau lo son territòri.
- XIIau sègle : regnat de Gaston IV lo Crotzat, Morlans capitala de Bearn, establiment de la Cort Major e redaccion deus purmèrs Fòrs de Bearn.
- 1090 : aquesida deu Montanerés ; Gaston IV lo Crotzat vescomte de Bearn.
- 1099 : Gaston IV lo Crotzat que participa a la conquèsta de Jerusalèm : bastida de tors rollantas e emparament de las vitas deus civius mahometans.
- 1100 : Gaston IV lo Crotzat que's causeish Morlans, seti deu son castèth de la Horquia, com capitala de Bearn.
- 1117 : Fòrs de Morlans.
- 1118 : entrada de Gaston IV lo Crotzat dens Saragossa conquesida suus Maures.
- 1127 : fondacion de l'abadia de Seuvalada per Gaston IV lo Crotzat.
- 1131 : Mort de Gaston IV lo Crotzat en crotzada en Espanha.
- 1154 : Bearn que vad vassau d'Aragon.
- 1188 : lo vescomte Gaston VI de Moncada qu'autreja lo Fòr generau de Bearn.
- 1180 : Fòrs d'Auloron, dit de "poblacion".
- 1194 : aquesida d'Ortès per Bearn.
- 1213 : Bearn aligat dab Aragon e Tolosa e atau, des.hèit dab eths a la batalha de Murèth.
- 1221 : Fòrs de la vath d'Ausau
- 1222 : Fòrs de la vath d'Aspa
- 1229 : Gaston VII de Moncada vescomte de Bearn per 61 annadas ; Ortès que vadore capitala durant lo son regnat.
- 1242 : Bearn que's destaca de l'aligança dab Aragon e que deu aligà's dab Gasconha, vassau deu rei d'Anglatèrra.
- 1247 : Fòrs de la vath de Varetons.
- 1270 : Cartas de Carnicerias d'Ortès.
- 1290 : mort de Gaston VII de Montcada.
- 1343 : Gaston III de Fois-Bearn, qui vadore Gaston Fèbus, vescomte de Bearn.
- 25 de seteme de 1347 : que's declara tiéner lo son Bearn pas sonque de Diu e de la soa espada : declaracion d'independéncia de Bearn qui vad país sobeiran dinc a l'Edicte d'Integracion deu rei de França Loís XIII(1620).
- 1385 : Denombrament de Bearn : cada capdulh de cada ostau Bearnés qu'i ei mentavut, preservant atau los lors nom dinc au dia de uei.
- 1391 : mort de Gaston Fèbus.
- 25 d'agost de 1442 : batalha de Mesplèda
Reiaume de Navarra
modificar- 30 de julhet de 1436 : Gaston de Grailly, vescomta de Bearn qu'esposa Eleonòr Ira de Navarra ; los lors eretèrs que horen au còp vescomtes de Bearn e reis de Navarra.
- 1455 : Gaston IV de Foish, Gaston de Grailly capdau deu reiaume de Navarra.
- 1479 : Francés Fèbus (arrèr hilh de Gaston IV de Foish, hilh deu defunt comte Viana - títol de l'eretèr deu tròn de Navarra -) qu'ei lo purmèr vescomte de Bearn a vàder rei de Navarra.
- 1503 : Enric II de Labrit rei de Navarra.
- 1512 : envasion Aragonesa en responsa de l'apropiament enter Enric II de Navarra e Francés Ièr de França ; Bearn que pèrd la Hauta Navarra.
- 1527 : Nòças de Margarida de França e d'Enric II de Labrit ; que vad Margarida de Navarra.
- 1528 : Vaduda de Joana III de Labrit, hilha d'Enric II de Labrit.
- 1549 : Decès de Margarida de Navarra.
- 1555 : Decès d'Enric II de Labrit ; Joana II de Labrit regina de Navarra.
- 1560 : Joana II de Labrit qu'abjura lo catolicisme.
- 1561 : Collòqui de Poissy en prensénci de Joana III de Labrit ; ordonança legaliza lo protestantisme en Bearn : coexisténcia de la duas religions.
- 1563 : Arribada en Bearn de Jean Raymond-Merlin, predicator mandat per Joan Calvin a la demanda de Joana III de Labrit.
- 1564 : Decès de Joan Calvin ; fondacion de l'Academia d'Ortès ; publicacion deu catequisme en bearnés de Jean Raymond-Merlin.
- 1569 : França ataca Bearn ; sièti de Navarrencs per Terride e retirada d'aqueste e de las òsts francesas a l'arribada de l'armada de Gabriel Ièr de Montgomery qui prepetra un massacre de catolics a Ortès.
- 1571 : Ordonanças eclesiasticas de Bernart d'Arròs aprovadas peu Parlament de Navarra : protestantime sola religion autorizada en Bearn.
- 1572 : Decès de Joana III de Labrit ; Noste Enric rei de Navarra ; maridatge deu Noste Enric dab Margarida de França ; massacre de Sant Bertomiu.
- 1574 : Decès deu rei Carles IX de França ; lo son hrair coroat Enric III de França.
- 1577 : Caterina de Borbon regenta deu reiaume de Navarra per lo son hrair Noste Enric.
- 1583 : Traduccion deus Psaumes de David en bearnés per Arnaut de Saleta ; l'Academia d'Ortès que vad Universitat d'Ortès e, en mei deus escolans, que forma estudiants per estar ministres deu culte, avocats o mètges.
- 1589 : Decès deu rei Enric III de França ; Noste Enric rei de França dab lo nom d'Enric IV de França e III de Navarra.
- 1610 : François Ravaillac aucit Noste Enric ; lo son hilh que vad Loís Ièr de Navarra e XIII de França (e tanben Loís Ièr de Bearn).
Reiaume de França
modificar- 1620 : Loís XIII de França e Ièr de Navarra e de Bearn en Bearn ; promulgacion de l'Edicte d'integracion de Bearn dens França : Édit de Louis XIII de glorieuse mémoire du mois d'octobre 1620 par lequel il a uny le Royaume de Navarre et la souveraineté de Béarn à la couronne de France, avec réserve expresse de leurs fors droits franchises et immunités qui seront inviolablement gardés et observés ; restabliment deu catolicisme, practicat dens la clandestinitat per la màger part deu pòble bearnés.
Departament deus Baishs Pirenèus (Pirenèus Atlantics après 1969)
modificar- 12 de genèr de 1790 : l'Amassada Nacionau francesa que crea lo departament deus Baishs Pirenèus en y hicar Bearn, lo Baish Ador, e los tres parçans bascos de Labord, Sola e Baisha Navarra.
- 1936 : Guèrra d'Espanha ; refugiats espanhòus que traucan la termièra dab Bearn ; mantuns que horen miats de cap au camp de Gurs.
- 1939 - 1945 : Segonda Guèrra Mondiau ; lo camp de Gurs que vad camp de concentracion on mantuns judius qui non s'i escaden pas entà escapar e son miats de cap aus camps d'exterminacion ; la linha de demarcacion enter zòna libra e zòna ocupada que trauca e divideish Bearn ; Resisténcia : Còs franc Pomèr e Armada deu Larinc.
- 1949 : descoberta deu jaç de gaz de Lac.
- 1951 : la lei Deixona qu'autoriza un ensenhament limitat deu bearnés dens las escòlas publicas de la Republica Francesa.
- 1967 : un terratrem que segoteish e que destruseish ua partida de la vila d'Areta.
- 1969 : los Baishs Pirenèus que càmbian de nom e que son nomentats Pirenèus Atlantics.
- 2018 : creacion deu pòle metropolitan País de Bearn.