Jorge Luis Borges

Jorge Francisco Isidoro Luis Borges (nascut lo 24 d'agost de 1899 a Buenos Aires - mòrt a Genèva (Soïssa) lo 14 de junh de 1986) èra un escrivan argentin e una de las glòrias de las letras latinoamericanas, una figura literària del sègle XX. Es conegut particularament per sos contes, sos ensages e son òbra poetica.

Jorge Luis Borges
Imatge:Jorge Luis Borges 1951, by Grete Stern.jpg
Nom de naissença	(es) Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo
Naissença	24 d'agost de 1899, Buenos Aires, Argentina
Decès	14 de junh de 1986, Genèva, Soïssa
Ocupacion	escrivan

Biografia

Joventut

Lo paire de Borges, Jorge Guillermo Borges, èra avocat e professor de psicologia, pr'aquò aviá a mai d'aspiracions literàrias ("ensagèt de venir escrivan e manquèt sa temptativa", diguèt un còp Borges. Segon Borges son paire "compausèt qualques sonets plan bons"). Sa maire, Leonor Acevedo Suárez, uruguaiana, aprenguèt anglesa de son marit e revirèt fòrça òbras de l'anglés a l'espanhòl. La familha de son paire aviá d'originas espanhòlas, portuguesas e anglesas; la de sa maire espanhòlas e possiblament portuguesas. En cò sieu se parlava en espanhòl e anglés. En consequéncia tre son enfància Borges èra bilingüe, e aital aprenguèt a legir l'anglés abans l'espanhòl. Cresquèt dins lo barri porteño de Palermo -en aquel moment gaireben un parçan (arrabal)-, dins un ostal grand amb una bibliotèca granda qu'aparteniá a son paire.

Estudièt d'en primièr en Argentina e, pendent sa joventut, en Soïssa. Jorge Guillermo Borges se vegèt obligat a abandonar su profession d'avocat per encausa de la meteissa ceguera progressiva ereditària que, de decadas mai tard, afectariá tanben son filh. La familha faguèt un viatge en Euròpa; quand esclatèt la Primièra Guèrra Mondiala en 1914 la familha se mudèt a Ginebra, ont lo paire de Borges foguèt tractat per un oftalmològ de la vila, mentre que Borges e sa sòrre Norah (nascuda en 1902) asistissián a l'escòla, ont Borges aprenguèt francés e latín. Pendent aquelas annadas, Borges tanben s'aprenguèt tanben solet l'alemand.

Aprèp la Primièra Guèrra Mondiala la familha Borges passèt tres annadas en Lugano, Barcelona, Malhòrca, Sevilha e Madrid. Pendent son estància en Soïssa dintrèt en contacte amb los expressionistas alemands. En Espanha frequentèt los poètas ultraïstas, que influiguèron poderosament dins sa primièra òbra lirica. Sa primièra poesia, "Himno al mar", escricha amb l'estil de Walt Whitman, foguèt publicada dins la revista Grecia.

Debutas de sa carrièra literària

Lo 24 de genièr de 1921 apareguèt lo primièr numèro de la revista literària espanhòla Ultra, que -coma o laissa devinhar son quite nom- èra l'organ de difusion del movement ultraïsta. Demest los collaboraires mai notables se tròban lo quite Borges, Rafael Cansinos-Assens, Ramón Gómez de la Serna e Guillermo de Torre; aqueste darrièr se maridariá mai tard amb Norah Borges. Lo 4 de març de 1921, los Borges —la grand paternala, Frances Haslam, que los aviá unido a Ginebra en 1916, los parents, Leonor Acevedo e Jorge Guillermo Borges e la sòrre Norah Borges— s'embarquèron al pòrt de Barcelona sul batèu "Reina Victoria Eugenia" que los tornariá menar a Buenos Aires. Sul pòrt los esperava Macedonio Fernández que son amistat amb Borges èra un eiretatge de son paire. Arribat a Buenos Aires publica dins la revista Cosmópolis (una revista espanhòla), fondèt la revista murala Prisma (que se ne publiquèt sonque dos numèros), e publiquèt tanben dins Nosotros, dirigida per Alfredo Bianchi. Pendent aquel temps coneguèt Concepción Guerrero, una jove de setze ans de qui s'enamora. En 1922 visita Leopoldo Lugones amb Eduardo Gonález Lanuza; o faguèt per li balhar lo segond (e darrièr) numèro de Prisma. En agost de 1924 fonda Proa amb Ricardo Güiraldes, autor de Don Segundo Sombra; Alfredo Brandán Caraffa e Pablo Rojas Paz. En 1931 se publiquèt lo primièr numèro de Sur, dirigida prr Victoria Ocampo; dins aquel primièr numèro Borges collaborèt amb un article consacrat al Coronèl Ascasubi. Tanben i escriguèron: Victoria Ocampo, Waldo Frank, Alfonso Reyes, Jules Supervielle, Ernest Ansermet, Walter Gropius, Ricardo Güiraldes e Pierre Drieu la Rochelle. En 1923, abans un segond viatge en Soïssa, Borges publiquèt son primièr libre de poesía, Fervor de Buenos Aires, que s'i prefigura, segon las paraulas del quite Borges, tota son òbra posteriora. Foguèt una edicion preparada a la lèsta e s'i amaguèron qualques errors e que a mai ten pas de prològ. Per la tapa sa sòrre Norah realizèt una gravadura. Ne foguèron editats aperaquí tres cents exemplars; los paucs que se conservan son considerats coma de tresaurs pels bibliofils e en qualques se veson correccions manuscrichas realizadas per Borges meteis. Lamentablement lo solet exemplar que teniá la Bibliotèca Nacionala Argentina foguèt raubat amassa amb d'autras primièras edicions de Borges l'an 2000. Mai tard escriguèt, demest d'autras publicacions, dins Martín Fierro, una de las revistas clau de l'istòria de la literatura argentina de la primièra mitat del sègle XX. Malgrat sa formacion europeista reivindiquèt tematicament sas rasics argentinas, e en particular portenhas, dins de poemaris coma Fervor de Buenos Aires (1923), Luna de enfrente (1925) e Cuaderno de San Martín (1929). Compausèt las paraulas de tangos e milongas, a mai se defugiguèt «la sensiblería del inconsolable tango-canción y el manejo sistemático del lunfardo, que infunde un aire artificioso a las sencillas coplas». Dins sas letras e qualques racontes son narradas las dubtosas aventuras dels "cuchilleros e compadres", que los mòstra dins tota sa brutalitat nusa encara que dins un clima tragic se non gaireben epic.

Encara que la poesia foguèt un dels pilars de sa fasenda literària, l'ensag e la narrativa foguèron los genres que li portèron reconeissença universala. Possessor d'una cultura colossala, elaborèt una òbra de granda soliditat intellectuala sus l'ossamenta d'una pròsa precisa e austèra, a travèrs de la qual manifestèt una distanciacion ironica de las causas e son lirisme delicat. Sas estructuras narrativas alteran las formas convencionalas del temps e de l'espaci pr'amor de bastir de monds alternatius amb un grand contengut simbolic, creats a partir de reflexes, d'inversions e de parallelismes. Prenon los racontes de Borges la forma de devinalhas, o de metafòras potentas amb un reirefons metafisic.

Demest las amistats siás mai importantas d'aquel temps cal remarcar José Bianco, Adolfo Bioy Casares, Estela Canto e d'autres, subretot, los prèp del cercle de la revista Sur.

Maturitat

En 1946 Juan Domingo Perón foguèt elegit president, en véncer aital l'Unión Democrática. Borges, qu'aviá sostengut aqueste darrièr partit, se manifestava clarament contra lo govèrn novèl, çò que lo menèt a abandonar sa foncion de bibliotecari, e se neguèt a acceptar la carga d'"inspector d'aucèls e conilhs". Borges se manifestèt del biais seguent cap al novèl govèrn: "Las dictaduras fomentan la opresión, las dictaduras fomentan el servilismo, las dictaduras fomentan la crueldad; más abominable es el hecho de que fomenten la idiotez. Botones que balbucean imperativos, efigies de caudillos, vivas y mueras prefijados, ceremonias unánimes, la mera disciplina usurpando el lugar de la lucidez... Combatir estas tristes monotonías es uno de los muchos deberes del escritor ¿Habré de recordar a los lectores del Martín Fierro e de Don Segundo Sombra que l'individualisme es de las viejas virtudes argentinas?"

Per aqueste motiu, li calguèt doncas superar sa timiditat, e far de conferéncias. En 1948 sa sòrre Norah Borges e sa maire foguèron arrestadas, acusadas d'escandal sus la via publica. Foguèron embarradas Norah Borges e son amiga Adela Grondona pendent qualques jorns a la preson del Buen Pastor (una preson de femnas), e dins lo cas de Leonor Acevedo foguèt decretat una arrestacion domiciliària per encausa de son edat.

En 1950 foguèt elegit coma president de la SADE e l'an seguent sortiguèt editat a Mexic Antiguas Literaturas Germánicas, qu'aviá escrich en collaboracion amb Delia Ingenieros.

Aprèp la Revolucion Libertadora que faguèt tombar Perón, foguèt causit coma director de la Biblioteca Nacional, carga que vestiguèt dempuèi 1955 fins a sa demission en 1973, consequéncia de la represa del poder per Juan Domingo Perón. Foguèt puèi causit coma membre de l'Acadèmia Argentina de las Letras. En 1956 faguèt de professor de literatura anglesa a l'Universitat de Buenos Aires e president de l'Asociación de Escritores Argentinos. Recebèt fòrça criticas per son adesion al govèrn novèl, entre d'autres, per Ernesto Sábato e Ezequiel Martínez Estrada. Sábato e Borges cultivèron son enemistat fins a 1975.

Lo 21 de setembre de 1967, pel primièr còp Borges se maridèt. Aquel maridatge amb Elsa Astete Millán deviá perdurar pas gaire (fins a octobre de 1970).

Qualques uns de los prèmis mai importants que Borges culhiguèt foguèron lo Prèmi Nacional de Literatura, en 1957; lo Prèmi Internacional de Editores, en 1961; lo Formentor, partejat amb l'absurdista Samuel Beckett, en 1969; lo Prèmi Cervantes, recompensa literària màger en lenga espanhòla, amassa amb Gerardo Diego, en 1979; e lo Balzán, en 1980. Tres ans mai tard, lo govèrn espanhòl li balhèt la Gran Cruz de la Orden de Alfonso X el Sabio. Malgrat son prestigi intellectual e la reconeissença universala enòrmes que pòrta son òbra, recebèt pas lo Prèmi Nobel de Literatura. Se pensa que foguèt acantonat de la possibilitat de l'obtenir per rason del prèmi que li foguèt decernit per la presidéncia del dictador Augusto Pinochet.

Sas darrièras annadas

En 1973, en vista d'una novèla victòria del peronisme, Borges insistiguèt a recordar al primièr govèrn de Perón coma "los años de oprobio". En 1975 se moriguèt sa maire, quand teniá nonanta-nòu ans. Tre aquel moment Borges fariá sos viatges amb una ex-escolana, que venguèt puèi sa secretària e -fin finala, dins lo vielhum de Borges- sa segonda esposa María Kodama.

En 1980 signèt una Solicitada por los desaparecidos dins lo jornal Clarín. Borges diguèt en aquela ocasion: "una tarde vinieron a casa las Abuelas y Madres de Plaza de Mayo a contarme lo que pasaba. Algunas serían histriónicas, pero yo sentí que muchas venían llorando sinceramente porque uno siente la veracidad. Pobres mujeres tan desdichadas. Esto no quiere decir que sus hijos fueran invariablemente inocentes pero no importa. Todo acusado tiene derecho, al menos, a un fiscal para no hablar de un abogado defensor. Todo acusado tiene derecho a ser juzgado. Cuando me enteré de todo este asunto de los desaparecidos me sentí terriblemente mal. Me dijeron que un general había comentado que si entre cien personas secuestradas, cinco eran culpables, estaba justificada la matanza de las noventa y cinco restantes. ¡Debió ofrecerse él para ser secuestrado, torturado y muerto para probar esa teoría, para dar validez a su argumento!"

En 1982 condemnèt l'invasion argentina de las Illas Malvinas, e avalorèt d'un biais positiu las consequéncias de la desfacha: "...si se hubiesen reconquistado las Malvinas, posiblemente los militares se hubiesen perpetuado en el poder y tendríamos un régimen de aniversarios, de estatuas ecuestres, de falta de libertad total. Además, yo creo que la guerra se hizo para eso, ¿no?".

Lo jorn que Jorge Luis Borges assistiguèt a la sala ont èran jutjadas las Juntas Militaras argentinas, escriguèt una cronica per l'agéncia de premsa espanhòla EFE. Cargava lo títol: “Lunes, 22 de julio de 1985”.

Defuntèt lo 14 de junh de 1986, pauc aprèp que se maridèsse amb María Kodama dins la vila de Ginebra (que Borges aviá designat coma "una de mis patrias" e que causiguèt, segon un comentari ironic, per tal que se vegèsse plan a la debuta de las enciclopèdias postumas), victima d'un cancèr epatic. Per tal de seguir sas darrièras volontats sas restas s'enterrèron dins lo cementèri de Plainpalais (dins la partida sud d'aquela vila) jos una lausa que nos ditz bravament sus son biais de pensar, perque plan de vegadas afirmèt èsser pas espaurugat per la mòrt. Borges es enterrat dins la tomba 735, localizacion D-6, a la drecha d'un ciprés. [1] La lausa es d'una pèira blanca e aspra e dins la partida superiora s'i pòt legir "Jorge Luis Borges"; en jos es escrich en anglés ancian "And ne forhtedon na" que significa "Y que no temieran", al costat d'una gravadura circular amb sèt guerrièrs qu'an metut sos escuts e amb una espasa copada se dirigisson cap al combat -e a la mòrt-, una crotz pichona de Galas e "1899/1986". Al dòrs de la lausa se repetís dos vèrses de la Völsunga Saga (XIII), "El tomó su espada, Gram, y colocó el metal desnudo entre los dos", dejós una nau vikinga e sota "De Ulrica a Javier Otalora". [2]

Òbras

Borges, al delà de sos contes escriguèt tanben de poesia, d'ensages e una quantitat bèla de critica literària e de prològs. Editèt de nombrosas antologias e foguèt un traductor d'anglés, francés e d'alemand de granda qualitat (revirèt tanben d'òbras a partir de l'anglés ancian y del escandinavo antiguo ) Sa cecitat, que se desvolopèt coma la qu'aguèt son paire durant sa vida d'adult, influencièt en bèla part son escritura posteriora.

Demest sos interèsses intellectuals se pòdon soslinhar la mitologia, las matematicas, la teologia, la filosofia e, coma integracion d'aquestas, lo sens borgian de la literatura coma divertiment — totes aquestes tèmas son tractats qualques pics coma un jòc e d'autres còps amb una seriositat considerabla. Borges visquèt la màger part del sègle XX, por lo que vivió el periòde modernista de la cultura e la literatura, particularament lo simbolisme. Sa ficcion es prigondament erudita e totjorn concisa.

Coma son contemporanèu Vladimir Nabokov e James Joyce qu'èra un brin mai vièlh, Borges combinava l'interès cap a la tèrra nadiva amb d'interèsses plan mai amples. Aviá tanben en comun son multilingüisme e son gost a jogar amb lo lengatge, pasmens contràriament a Nabokov e Joyce, que amb l'anar del temps se dirigiguèron cap a la creacion d'òbras mai grandas, Borges de longa foguèt un miniaturista; per exemple, realizèt pas jamai un roman. Tanben en contrast amb Joyce e Nabokov lo trabalh de Borges anèt en s'alunhar de çò qu'el sonava "el barroco".

La part bèla de sas istòrias mai popularas abunda dins la natura del temps, l'infinit, los miralhs, los laberints, la realitat e l'identitat; mentre que d'autras se centran sus de tematicas fantasticas. Lo quite Borges conta d'istòrias mai o mens realas de la vida sudamericana; d'istòrias d'eròis populars, de soldats, de gauchos, detectius e figuras istoricas, en barrejar la realitat amb la fantasiá e los faches amb la ficcion.

Al margen de la ficcion, son òbra es abondosa e de granda qualitat, incluida la aguda critica literària e de cine, biografías cortas e ensages filosofics. Explorèt a mai, dempuèi un ponch de vista empiric o racional los tèmas de sas òbras de ficcion. Dins d'articles coma "La historia del tango" e "Los traductores de Las mil y una noches" escriguèt lucidament a prepaus de faches e d'elements segurament autobiografics.

Traduccions

Quand teniá 10 ans, revirèt Oscar Wilde en espanhòl. Borges cresiá que la revirada podiá superar l'original e que l'alternativa e potencialamenta contradictòria revision de l'original podiá èsser tanben válida, más aún, que l'original o la traduccion literala aviá pas de rason d'èsser fidèla a la traduccion. Long de sa vida, revirèt, en las modificar subtilament, d'òbras de, entre d'autres, Edgar Allan Poe, Franz Kafka, Hermann Hesse, Rudyard Kipling, Herman Melville, André Gide, William Faulkner, Walt Whitman, Virginia Woolf e G.K. Chesterton.

Discípols contemporanèus

E mai se Borges aguèt pas jamai de "discípols" dirèctes – qu'aquò supausariá una estetica e una escòla previsiblas de las que él mismo descreía – i a d'autors contemporanèus que, segon lors criticas, foguèron dirèctament influenciats per el. En efièch, lo fach que coneissián personalament Borges e ajan legit son òbra en espanhòl a benlèu influenciat las òbras de Josyanne Sauvigneau, de Daniel Herrendorf, de Carlos Fuentes e d'Umberto Eco.

Citacions

• "Democracia: es una superstición muy difundida, un abuso de la estadística."

• "Vida y muerte le han faltado a mi vida. De esa indigencia, mi laborioso amor por estas minucias." Buenos Aires, 1932.

• "Hay un concepto que es el corruptor y el desatinador de los otros. No hablo del Mal cuyo limitado imperio es la ética; hablo del infinito." Avatares de la Tortuga.

• "Quienes argumentan que el arte no debe propagar doctrinas, se refieren a doctrinas contrarias a las suyas"

• "Los peronistas no son buenos ni malos, simplemente son incorregibles"

• "La buena amistad soporta la infrecuentación"

• "No nos une el amor sino el espanto; será por eso que la quiero tanto" (Buenos Aires y El otro, el mismo)

• "Estoy medio desorientado -manifiesta-. Se me acercó una mujer vociferando: ¡Inculto! ¡Ignorante!"

• "La Argentina e Inglaterra parecen dos pelados peleándose por un peine, las islas habría que regalárselas a Bolivia para que tenga salida al mar" (sobre las Malvinas).

• "Dicen que la lengua francesa es tan perfecta que no necesita escritores. A la inversa, dicen que el castellano es una lengua que se desespera de su propia debilidad y necesita producir cada tanto un Góngora, un Quevedo, un Cervantes."

Colleccions

• Inquisiciones (1925).
• Discusión (1932).
• Poemas (1943).
• Ficciones (1944).
• El Aleph (1949).
• El hacedor (1960)
• El informe de Brodie (1970).
• El oro de los tigres (1972)
• El libro de arena (1975).
• Libro de sueños (1976).
• Nueva antología personal (1980).

Contes

• "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" (1940). Incluido en Ficciones
• "La biblioteca de Babel" (1941). Incluido en Ficciones
• "El Zahir" (1949). Incluido en El Aleph
• "El libro de arena" (1975). Incluido en El libro de arena

Ligams extèrnes

• Centre Borges a l'Universitat d'Iowa
• Internetaleph. Portal dedicat a Jorge Luis Borges. Ligams, novèlas e bibliografia.
• The Borgesian Cyclopedia o Enciclopedia borgesiana. "Referència virtuala al mond de Borges".
• www.literatura.org
• Article en HENCICLOPEDIA
• omenatges a la memòria del creador de laberints
• Poetica de la brevetat dins l'òbra Jorge Luis Borges
• El haiku y el imperio A prepaus dels haikus de Borges.