Istòria de Vietnam
L’Istòria de Vietnam es l'istòria de la Republica Socialista de Vietnam, estat independent d'Indochina qu'es l'eiretier dau Reiaume de Vietnam, monarquia fòrça anciana apareguda durant l'Edat Mejana.
Preïstòria
modificarLei recèrcas arqueologicas datan lei vestigis umans pus ancians descubèrts dins la region d'aperaquí 500 000 ans (Homo erectus dins de baumas dei províncias de Lang San e de Nghe An). Lei traças pus ancianas de la preséncia d'Homo sapiens conegudas a l'ora d'ara datan de 16 000 ans.
Tre lo Paleolitic, se formèt una cultura locala dicha cultura de Son Vi que se mantenguèt fins au passatge au periòde mesolitic vèrs 12 000 av. JC. Foguèt remplaçada per la cultura de Hoa Binh de tipe mesolitic puei lei culturas neoliticas de Bac Son (10 000-8 000 av. JC), de Quynh Van (8 000-6 000 av. JC) e de Da But (4 000-3 000 av. JC).
Originas de Vietnam
modificar
Leis originas de Vietnam son fòrça mau conegudas en causa de la manca de documents escrichs sus l'istòria anciana dau país. D'efèct, lo premier tèxte en vietnamian foguèt solament redigit en 1339. Quauquei fònts chinesas existisson mai permèton pas de conóisser leis eveniments anteriors au sègle III av. JC.
L'arqueologia permet d'establir la preséncia d'un nombre important de culturas umanas, installadas dins lo nòrd dau Vietnam actuau, que mestrejavan la metallurgia dau bronze. La pus anciana foguèt la cultura de Phung Nguyen entre 2000 e 1500 av. JC. Foguèt seguida per la cultura de Dong Dau (-1500-1000 av. JC), la cultura de Go Mun (1000-800 av. JC) e la cultura de Dong Son (1000 av. JC - 100 ap. JC). En parallèl, se desvolopèron la cultura de Sa Huynh 1000 av. JC - 200 ap. JC) e la cultura d'Óc Eo respectivament dins lo centre e dins l'extrèm sud dau territòri vietnamian actuau. A respèct dei culturas pus meridionalas, conoissián l'usatge dau fèrre.
Lei premiereis estats vietnamians se formèron probablament a partir dau sègle III av. JC. Dins lo sud, desvolopèron e entretenguèron de relacions comercialas amb Índia e China. Pasmens, en despiech de l'avança tecnologica e dau dinamisme dei reiaumes dau centre e dau sud, lo brèç dau Vietnam modèrne se troba dins la Vau dau Riu Roge. D'efèct, en 258 av. JC, un sobeiran dich Thuc Phan someteguèt l'estat de Van Lang, premier reiaume vietnamian fondat en 2877 av. JC segon una legenda, e fondèt lo reiaume d'Au Lac.
De l'Antiquitat a 1802
modificarPeriòde chinés
modificar
Lo reiaume d'Au Lac foguèt conquistat en 111 av. JC per lei Chinés de la dinastia Han. China annexèt la region fins au còl dei Nívols e ne'n gardèt lo contraròtle fins au sègle X.
Aquela dominacion chinesa foguèt mau acceptada per lei Vietnamians e mai d'una revòuta aguèt luòc. En particular, en 39-43, una insureccion dirigida per lei sòrres Trung Trac e Trung Nhi estrementiguèt la preséncia chinesa e necessitèt la mobilizacion de fòrças importantas per la reprimir. Aquò entraïnèt una politica de sinizacion deis elèits. Pasmens, aquò mau capitèt car se formèt una elèit vietnamiana qu'èra cèrtas de cultura chinesa mai que gardèt son ostilitat còntra lei Chinés. De mai, la populacion foguèt pas tocada per aquela politica.
Un autre eveniment important se debanèt durant aqueu periòde. Regardèt lo domeni religiós ambé l'introduccion dau bodisme mahayana dins lo país dins lo corrent dau sègle VI.
L'independéncia de Dai Viet
modificarEn 907, l'afondrament de la dinastia Tang afebliguèt China que perdiguèt lo contraròtle de Vietnam. La revòuta decisiva se debanèt en 938 sota la direccion de Ngo Quyen. Lo venceire fondèt lo reiaume Dai Viet qu'es a l'origina de l'estat vietnamian actuau. China reconoguèt son independéncia en 960 mai lei sobeirans vietnamians acceptèron de pagar un tribut regular per alunchar leis ambicions de son vesin dau nòrd.
Fins a 1010, lo reiaume conoguèt de trèbols intèrnes grèus e tres dinastias se succediguèron : Ngo de 939 a 968, Dinh de 968 a 980 e Le anteriora de 980 a 1009. L'estabilizacion intèrna arribèt ambé la dinastia Ly que reinèt de 1009 a 1225. Un govèrn e una administracion basats sus lo modèl chinés (centralizacion importanta, burocracia desvolopada, elèits letradas... etc.). La capitala foguèt installada a Hanòi. Lei Ly foguèron remplaçats per lei Tran que gardèt lo poder de 1225 a 1400. Contunièron de s'inspirar dau modèl politic chinés. Pasmens, lo regime venguèt pus autoritari. Autra evolucion, lo confucianisme foguèt privilegiat au detriment dau bodisme.
En paralèl d'aquelei cambiaments dinastics, Dai Viet intrèt rapidament en conflicte ambé Champa, reiaume situat dins lei regions centralas dau Vietnam modèrne. En 982, lei Vietnamians ganhèron una premiera batalha importanta ambé lo pilhatge d'Indrapura, capitala dei Chams. Après aquela desfacha, lei rèis de Champa desplacèron sa capitala a Vijaya. Segonda victòria importanta en 1069, Dai Viet annexèt lei territòris au nòrd de Hue.
Dins lo corrent deis annadas 1280, Indochina foguèt atacada per lei Mongòls. Dai Viet e Cham foguèron obligats de s'aliar per rebutar tres invasions successivas fins a l'anientament de la flòta sino-mongòla a la batalha de Bach Dang (1288). Après aqueleis atacas, lei conflictes reprenguèron còntra Champa que conoguèt de trèbols intèrnes s'acabant per la conquista vietnamiana de la region de Hue en 1307.
Lo periòde Le posterior
modificar
De 1400 a 1428, Dai Viet conoguèt un periòde d'instabilitat que s'acabèt per la presa dau poder per lei Le posteriors. Aquela dinastia gardèt lo poder fins a 1788.
D'efèct, en 1400, la dinastia Tran foguèt reversat per un usurpator. Aquò entraïnèt una guèrra civila e una intervencion chinesa. En 1407, la dinastia Ming ocupèt la totalitat dau país e decidèt de lo sinizar rapidament e brutalament (desportacion de rebèls, nominacion de foncionaris chinés... etc.). Aquò entraïnèt una revòuta en 1418 e lei Chinés foguèron batuts en 1428. Lo cap insurgent, Le Loi, fondèt alora la dinastia dei Le posteriors. Reprenguèt la guèrra còntra Champa qu'aviá aprofichat l'ocupacion chinesa per tornar conquistar la region de Hue. En 1471, lo rèi Le Thanh Tong (1460-1497) conquistèt Vijaya e annexèt la màger part dau reiaume rivau. Se preocupèt tanben de renfòrçar l'estabilitat intèrna de Dai Viet e promulguèt lo còdi Hong Duc. Pasmens, après sa mòrt, lo reiaume conoguèt un periòde de crisi ambé mai d'un sobeiran feble ò incompetent.
En 1527, aquela crisi entraïnèt una revòuta importanta dirigida per Mac Dang Dung. Leis insurgents capitèron de conquistar una partida dau territòri vietnamian e i fondèron la dinastia Mac. Puei, se formèt tanben la dinastia Nguyen qu'installèt sa capitala a Hue. Enfin, en Dai Viet, lo sobeiran Le foguèt reduch a un ròtle simbolic per l'Ostau Trinh que prenguèt de facto la direccion dau reiaume. En 1620, una guèrra lònga acomencèt entre Trinh e Nguyen. Gràcias a la construccion de fortificacions importantas e a l'ajuda dei Portugués, lei Nguyen capitèron de resistir e lo conflicte s'acabèt sensa venceire en 1674.
En parallèl, lei Nguyen contunièron la politica d'expansion vèrs lo sud. Dins lei fachs, se contentèron generalament de la sostenir car aquela avançada prenguèt sovent la forma de migracions espontanèas de païsans. Pasmens, en 1720, acabèron militarament la conquista de Champa, reduch a una pòcha pichona au sud dau cap Varella. Puei, lei migracions entraïnèron de conflictes ambé Cambòtja per lo contraròtle de la region de Saigon. Una tiera de combats dins lo corrent dau sègle XVIII s'acabèron per la conquista de la totalitat dau litorau fins au Gof de Siam. Aquelei territòris foguèron colonizats d'un biais intens per lei venceires.
Un autre eveniment important d'aqueu periòde foguèt l'arribada de missions crestianas en Vietnam dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XVII. Recebudas per leis autoritats Nguyen e Trinh, lei missionaris foguèron a l'origina de l'escritura en caractèrs latins dau vietnamian. Pasmens, se turtèron a una maufisança fòrta car lei senhors vietnamians jutjèron la religion novèla coma un perilh per l'òrdre sociau. Dins lei territòris Trinh, aquò entraïnèt de persecucions.
La reunificacion dau país
modificar
De 1771 a 1802, Vietnam conoguèt un periòde novèu d'instabilitat e de guèrras civilas que s'acabèron per la reunificacion dau país en 1802. Aquò comencèt amb una insureccion de païsans e de marchands dei províncias centralas, dirigida per lei fraires Tayson, que destabilizèt totei leis estats vietnamians. En 1775, lei Trinh conquistèron Hue e lei Nguyen deguèron se retirar vèrs lo sud. Dos ans pus tard, foguèron executats, franc de Nguyen Anh que capitèt de s'enfugir, quand lei Tayson prenguèron Saigon. Leis insurgents s'ataquèron alora ai Trinh que perdiguèron Hue e Hanòi en 1786 e foguèron obligats de demandar l'ajuda militara de China en 1788. Pasmens, en 1789, lei Chinés foguèron a son torn desfachs per lei Tayson. Un dei fraires, Nguyen Hue, se proclamèt alora emperaire sota lo nom de Quang Trung.
Dins aquò, la victòria dei Tayson foguèt contestada dins lo sud onte Nguyen Anh poguèt recrutar una armada renforçada per d'oficiers francés e portugués. Tre 1788, aviá reconquistat Saigon. Gràcias a la destruccion de la flòta dei Tayson en 1792, avancèt lentament vèrs lo nòrd. Tornèt prendre Hue en 1801 e Hanòi en 1802. Aquò li permetèt de reunificar lo país e de venir emperaire de Vietnam sota lo nom de Gia Long.
Vietnam de 1802 a 1940
modificarDe Gia Long a l'arribada dei Francés
modificarGia Long reinèt de 1802 a 1820. Fondèt una monarquia tradicionalista inspirada per lo modèl chinés e per lei principis confucianistas. Melhorèt tanben l'administracion, luchèt còntra lo bregandatge per restaurar la patz interiora e ordonèt de bastir divèrseis infrastructuras importantas (restancas, rotas... etc.). S'assegurèt enfin dau mantenement de l'aliança chinesa.
Après sa mòrt, sei successors gardèron son modèl mai adoptèron una diplomacia fòrça ostila ais Europèus qualificats de « Barbars de l'Oèst » per l'emperaire Minh Mang (1820-1841). Autra evolucion, la monarquia venguèt pauc a pauc pus autoritària, çò qu'entraïnèt de revòutas dins la region de Saigon. Acusats d'èsser a l'origina dei trèbols, lei crestians foguèron tornarmai persecutats. Enfin, en 1836, lei pòrts vietnamians foguèron enebits ai naviris e au comèrci estrangiers. Thieu Tri (1841-1848) e Tu Duc (1848-1883) gardèron aquela orientacion maugrat lo declin accelerada dau protector chinés dins lo corrent dau sègle XIX e la penetracion francesa.
La conquista francesa
modificar
Interessats tre leis annadas 1840 per Indochina, lei Francés aprofichèron lei dificultats intèrnas de China per establir un protectorat sus la region. D'efèct, l'endrech interessava la marina e lei missions francesas dempuei la premiera mitat dau sègle XIX. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1840-1850, missions e demonstracions de fòrça — generalament per liberar de missionaris arrestats per leis autoritats localas — se succediguèron fins a la conquista de Saigon en 1859. Puei, entre 1862 e 1867, l'emperaire Tu Duc deguèt abandonar Cochinchina ai Francés. L'ensems venguèt una colonia.
Après aquelei succès, lei Francés acomencèron de s'interessar au Riu Roge. Lo contèxte li èra favorable car lo nòrd de Vietnam èra trebolat per de soudats chinés irregulars, dichs Pavalhons Negres, eissits de la Revòuta Taiping e per d'incidents entre marchands francés e autoritats de Hanòi. En 1873, Francis Garnier poguèt ocupar la fortalesa de Hanòi e proclamar la libertat de circulacion sus lo Riu Roge. Pasmens, foguèt tuat per de Pavalhons Negres recrutats per lo govèrn vietnamian e China aprofichèt la situacion per tornar afirmar sa senhoriá sus lo país.
Aquò motivèt l'organizacion d'una importanta expedicion francesa que reconquistèt Hanòi en 1882. En 1883 e en 1884, dos tractats successius establiguèron alora un protectorat francés sus Vietnam. En parallèl, la desfacha chinesa a l'eissida de la Guèrra Francochinesa entraïnèt l'abandon de sei revendicacions de senhoriá sus la region per Pequin. Ansin, en 1885, Vietnam — franc de Hanòi, de Haiphong, de Tourane e de Cochinchina qu'avián l'estatut de colonia — èra vengut un protectorat francés. Dins lei fachs, lo poder imperiau, fòrça reduch, s'aplicava solament en Annam car Tonquin èra de facto sota l'autoritat dau governador de Hanòi.
La politica coloniala francesa adoptèt coma objectiu de redurre lo poder dei mandarins de l'ancian regime e de desvolopar economicament la region. Ansin, un ensenhament en francés e en vietnamian quoc ngu (grafia basada sus l'alfabet latin) foguèt creat per recrutar de foncionaris novèus. En parallèl, de trabalhs importants acomencèron per bastir d'infrastructuras coma de rotas, de camins de fèrre ò de pòrts.
L'emergéncia dau nacionalisme vietnamian
modificarLo nacionalisme vietnamian apareguèt au començament dau sègle XX. Dos intellectuaus, dichs Phan Boi Chau e Phan Chau Trinh, ne'n foguèron a l'origina. Aquò entraïnèt una insureccion tre 1908 que foguèt durament reprimit. Pasmens, favorizèt per la seguida una demenicion de la pression coloniala e una destentuda dei relacions entre francés e autoctòns. Ansin, dins lo corrent de la Premiera Guèrra Mondiala, França poguèt mobilizar 100 000 Vietnamians per participar a son esfòrç de guèrra ò formar d'unitats militaras.
Après lo conflicte, l'aspiracion nacionalista venguèt principalament la preocupacion d'una novèla borgesiá vietnamiana. Dins aquò, sei revendicacions foguèron ignoradas per leis autoritats colonialas, çò qu'entraïnèt l'emergéncia de movements clandestins pus radicaus coma lo Partit Nacionau Vietnamian (VNQDD, 1927) que s'inspirava dau Guomindang chinés ò lo Partit Comunista Indochinés (PCI, 1931). En 1930, organizèron una insureccion novèla que mau capitèt.
Vietnam dempuei 1940
modificarLa Segonda Guèrra Mondiala
modificar
La Segonda Guèrra Mondiala marquèt l'acomençament dau declin de la preséncia francesa en Indochina. D'efèct, après sa desfacha de 1940 còntra Alemanha, París deguèt acceptar l'ocupacion de la region per Japon. Leis autoritats colonialas demorèron en plaça fins a març de 1945 mai son prestigi foguèt grèvament tocat. Puei, aqueu mes, lei Japonés prenguèron dirèctament lo poder e encoratjèron la denonciacion dau protectorat per l'emperaire vietnamian Bao Dai e la formacion d'un govèrn nacionalista a Hue.
De son caire, lei comunistas se mobilizèron dins lo nòrd lòng de la frontiera chinesa. Gropats au sen dau Frònt per l'independéncia de Vietnam (Vietminh), prenguèron lo contraròtle de mai d'una zòna montanhosa en Tonquin e en Annam. Lo 19 d'aost, conquistèron Hanòi entraïnant l'abdicacion de Bao Dai e lo fondator dau partit, Ho CHi Minh, proclamèt l'independéncia de la Republica Democratica de Vietnam dins lo corrent de setembre.
Pasmens, après la capitulacion japonesa, lei Chinés ocupèron lo nòrd de Vietnam e lei Britanics lo sud per desarmar lei fòrças japonesas. Dins sa partida, lei soudats chinés favorizèron lo VNQDD per assaiar de demenir l'influéncia dau Vietminh. Dins la mitat meridionala, lei fòrças britanicas favorizèron en revènge lo retorn dei Francés.Tre la fin de 1945, Cochinchina e lo sud d'Annam èran ansin tornarmai tenguts per França e dins lo nòrd, Ho Chi Minh èra lèst a negociar ambé París per accelerar lo retirament dei Chinés.
Lei negociacions entre França e lo Vietminh foguèron malaisadas. En març de 1946, lei Francés acceptèron de reconóisser un estatut « d'Estat liure » a la Republica de Vietnam. Pasmens, volián totjorn gardar lo contraròtle dirècte de sa colonia de Cochinchina e tenir lo rèsta sota son influéncia. Après la partença dei soudats chinés en mai de 1946, la situacion se desgradèt e, en novembre, de trèbols grèus se debanèron dins la vila portuària de Haiphong que foguèt bombardada per de naviris francés. Puei, lo mes seguent, de combats aguèron luòc entre Vietminh e fòrças francesas a Hanòi marcant l'acomençament de la Guèrra d'Indochina.
La Guèrra d'Indochina
modificar
La Guèrra d'Indochina se debanèt de 1946 a 1954 e s'acabèt per l'independéncia d'Indochina devesida entre quatre estats. Pasmens, foguèt un conflicte lòng e saunós que causèt la mòrt d'aperaquí 600 000 personas.
Après la reconquista de la capitala a la fin de 1946, lei Francés capitèron de restaurar sa preséncia sus la màger part dau país e d'establir una posicion fòrta dins lo deltà dau Riu Roge. Pasmens, per contentar lei nacionalistas moderats, París deguèt acceptar la creacion d'un estat vietnamian independent, ambé Cochinchina, que venguèt membre de l'Union Francesa en 1949. Bao Dai ne'n venguèt lo cap d'Estat. Pus grèu, la victòria comunista en China permetèt au Vietminh de recebre un sostèn militar important de part dau blòt sovietic.
A partir de 1950, la situacion militara francesa se desgradèt ambé la pèrda de la frontiera meridionala entre setembre e octòbre (batalha de Cao Bang). De còntra-ofensivas permetèron de protegir lei centres principaus de Tonquin mai l'estat de Bao Dai mau capitèt de s'afirmar. Blocada, França acceptèt de tenir una conferéncia internacionala per assaiar de resòuvre la question indochinesa. Pasmens, la desfacha francesa de Dien Bien Phu en 1954 precipitèt lo revirament de l'opinion publica francesa, la fin de la guèrra e la descolonizacion de la region.
De la Guèrra d'Indochina a la Guèrra de Vietnam
modificarDe 1954 a la generalizacion de la Guèrra de Vietnam au començament deis annadas 1960, Vietnam foguèt devesit entre dos estats separats per lo 17en parallèl. Au nòrd, se formèt un estat comunista aliat a l'Union Sovietica e dirigit per Ho Chi Minh. Au sud, se formèt un estat autoritari sostengut per leis Estats Units d'America e dirigit per lo Premier Ministre Ngo Dinh Diem (que venguèt President de la Republica en 1955 après la destitucion de Bao Dai).
L'autoritarisme dau sud aumentèt rapidament ambé lo desvolopament e lo renforçament de guerilhas comunistas eissidas dau Vietminh e desirosas de tornar unificar lo país. La politica de Diem agravèt la situacion car se turtèt a la majoritat bodista de la populacion. En 1963, Washington li retirèt son sostèn entraïnant un còp d'estat e son assassinat per lei militars sudvietnamians. En 1965, Nguyen Van Thieu lo remplacèt. Pasmens, aquò permetèt pas d'amaisar lei tensions e leis Estatsunidencs deguèron pauc a pauc mandar de tropas per luchar còntra lei guerilhas comunistas.
Guèrra de Vietnam
modificar
.png)
A partir de 1964, lo conflicte s'intensifiquèt per venir una guèrra majora ambé l'aumentacion dau sostèn deis Estats Units e dau Vietnam dau Nòrd (sostengut de son caire per l'URSS) a seis aliats locaus. De mai, leis Estatsunidencs acomencèron de s'implicar mai ambé lo mandadís d'un important còrs expedicionari (aperaquí 500 000 òmes en 1968) e lo bombardament dei draias Ho Chi Minh que permetián au Vietnam dau Nòrd d'avitalhar lei guerilhas comunistas dau Vietcong a partir dau territòri laossian. L'annada seguenta, l'aviacion estatsunidenca acomencèt tanben lo bombardament dirècte dau nòrd.
Pasmens, aquela estrategia donèt ges de resultat. Au contrari, en genier-febrier de 1968, lei comunistas organizèron una ofensiva generala (ofensiva dau Tet) qu'entraïnèt lo revirament de l'opinion publica estatsunidenca que venguèt fòrça ostila a la perseguida de la participacion americana a la guèrra. D'efèct, en despiech de sa revirada, l'ofensiva dau Tet aviá demostrat leis insufiséncias dau plan de Washington e la combativitat dei comunistas. A partir d'aquela annada, leis Estatsunidencs acomencèron donc de retirar sei tropas. En plaça, renforcèron l'armada sudvietnamiana e intensifiquèron lei campanhas de bombardaments aerians. Puei, assaièron de negociar la fin de la guèrra ambé lo Vietnam dau Nòrd. En genier de 1973, foguèron ansin signats leis acòrds de París permetent lo retirament estatsunidenc.
En revènge, militarament, aquò reglèt pas la situacion e lei combats tornèron prendre rapidament après lo mes de març. La demenicion de l'ajuda militara estatsunidenca a son aliat e l'agravament de la corrupcion dau regime de Thieu entraïnèron l'afondrament dau Vietnam dau Sud en 1975. Saigon foguèt conquistada lo 30 d'abriu e son nom cambiat en Ho Chi Minh Ciutat per lei venceires. Un an pus tard, lo país reunificat prenguèt lo nom de Republica Socialista de Vietnam. Entre dos e tres milions de Vietnamians èran estats tuats durant la guèrra.
Vietnam dempuei 1975
modificarAprès la fin de la guèrra, Vietnam instaurèt pauc a pauc sa dominacion en Indochina e se raprochèt mai de l'Union Sovietica, çò que suscitèt l'ostilitat de la China Comunista. En 1975, un movement comunista dich Pathet Lao, favorable ais interès vietnamians, prenguèt lo poder en Laos. En revènge, lei relacions foguèron pus marridas ambé lei Khmers Roges cambotjans qu'èran sostenguts per China. En 1978-1979, una invasion rapida de son vesin permetèt a Vietnam de reversar lei Khmers Roges e d'installar un regime aliat en Cambòtja. Pasmens, aquò entraïnèt la formacion d'una lònga guerilha còntra la preséncia vietnamiana. De mai, foguèt la causa d'una brèva ataca chinesa de la frontiera septentrionala rapidament arrestada (Guèrra Sinovietnamiana). En parallèl, lo comunisme foguèt instaurat dins lo sud mai la politica dau govèrn se turtèt a l'ostilitat de la populacion amb aperaquí 1,3 milions de personas que quitèron lo país entre 1975 e 1989.
Après l'afondrament de l'URSS a la fin deis annadas 1980, Hanòi deguèt revisar sei politicas exterioras e interioras. Ansin, en 1989, Vietnam retirèt sei tropas de Cambòtja. Accelerèt tanben la liberalizacion de son economia acomençada en 1986. Per exemple, en 1995, lo país intrèt au sen de l'ASEAN e restaurèt sei relacions ambé leis Estats Units d'America. En 2001, lo Partit Comunista Vietnamian chausiguèt d'adoptar un modèl « d'economia socialista de mercat » inspirat dau modèl economic chinés.