Wikipèdia

Esmirna


Esmirna (en turc e oficialament: İzmir, en grèc: Σμύρνη Smyrni, en armèni Զմիւռնիա Zmurnia, en judeoespanhòl איסמירנה Esmirna, coneguda tanben dins d'autres lengas coma Smyrna e Smirne) es una vila del sud-oèst de Turquia, situada dins la region Egèa (turc: Ege Bölgesi), capitala de l'airal metropolitan (turc: büyükşehir belediyesi) e de la província d'Esmirna. En 2009, la populacion de totes los districtes urbans èra de 3 276 815 abitants, que ne fa la tresena vila mai granda de Turquia, aprèl d'Istambol e Ankara.

Esmirna
İzmir
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Plaça Konak, Izmir
Geografia fisica
Coordenadas 38° 26′ 00″ N, 27° 09′ 00″ E
Superfícia 11 811 km²
Altituds
 · Mejana 		 
5 m
Geografia politica
País Bandièra: TurquiaTurquia
Region Region Egèa
Prefècte Cahit Kıraç
Província Ismir
Cònsol Aziz Kocaoğlu
Geografia umana
Populacion
(?) 		2 774 103 ab.

Lo mot İzmir ven de la contraccion del nom antic grèc (Σμύρνη / Smyrni)).

Istòria

modificar

Periòde de la Grècia Classica

modificar

Esmirna èra una ciutat d'Asia menora, d'Ionia, a la bòca del riu Ermos dins la baia nomenada Smyrnæus Sinus. La legenda dich de foguèt fondada per una amazona del nom d'Esmirna que de per abans aviá conquerit Efès. Atal Esmirna foguèt considerada coma una colonia d'Efès. Los colons efesians foguèron expulsats pels eolians, qu'ocupèron la ciutat fins a que los colons foguèron expulsats, amb l'ajuda de Colofon, recuperèron lo poder. Totes aqueles fachs son de recits legendaris.

Erodòt dit qu'Esmirna èra una colonia dels eolians s'èran exiliats dins la ciutat de Colofon e aqueles pendent un festenal prenguèron la ciutat vèrs el 688aC. Aprè aquò foguèt admesa dins la confederacion ionica, la tretzena ciutat d'aquela. Foguèt atacada pel rei de Lidia Giges, mas rebutèt l'ataca, mas Aliates II la conquereguèron e destruiguèron en -627. Demorèt deserta pendent 400 ans.

Alexandre lo Grand auriá envisajat lo projècte de la tornar bastir mas capitèt pas; aquel qua lo faguèt es Antigon lo bòrni, e acabat Lisimac de Tràcia; la nòva ciutat foguèt construïda prèp de l'antica (foguèt bastida dins la partida sud de la baia), mas pas sul meteis luòc. La nòva ciutat èra una de las mai bèlas d'Asia e de las mai ben bastidas e tenia barris, de portics, biblioteca, temples, edificis publics e un bon pòrt.

En -281 faguèt aliança amb los seleucids. En -197 las possessions qu'Egipte encara conservava a l'Asia Menora (la còsta de Licia i de Panfilia, Samos e mai autras ilas) passèt dins las mans dels seleucids e qualques ciutats grègas (Esmirna e Lampsac), se declarèron liuras profeitant de la declaracion romana que declarava la restauracion de l'independéncia e la libertat de totas les ciutats grègas aprèp la batalha de Cinoscéfals. Antioc III lo grand s'establiguèt a Efès e ataquèt las doas ciutats grègas, que foguèron ocupadas. Esmirna demandèt ajuda a Roma, e Lampsacos al Reialme de Pergam (-196). Antioc ocupèt tanben Sèstos e tornèt bastir Lisimaquèa, e Roma l'invitèt a evacuar Tràcia e tornar en l'Asia Menora. Antioc acceptèt pas e sotmetèt la question de Lampsacos e Esmirna a l'arbitratge de Rodes. Un acòrdi amb Egipte establiguèt que Cleopatra, filha d'Antioc III se maridèt amb Ptolemèu V d'Egipte, en -193, e la dòt aportada essent los territòris egipcians conquerits pels seleucids. Atal Licia e Pamfilia demorèron seleucides, aprèp d'un acòrdi d'Antioc amb Roma perque foguèt allegat qu'èran pas de conquèstas mas una dòt. En -188 pel tractat d'Apamèa Esmirna foguèt donada a Roma.

Dominacion romana e bizantina

modificar

Jos la nominacion romana èra una ciutat liura. pendent la guèrra contra Mitridat VI Eupator demorèt leial a Roma e recebèt en recompensa divèrses privilègis. Foguèt un convent jurídic de la província d'Asia. Jos Trebonius, un dels assassins de Cesar, foguèt assetjat a la ciutat per Dolabella, que fin finala ocupèt Esmirna e tuèt Trebonius. Jos Tibèri obtenguèt lo privilègi d'esser la primièra ciutat grèga d'Àsia a poder erigir un temple a l'emperador. En 178 e 180 patiguèt de tèrratrem. Marc Aurèli ajudèt per la tornar bastir.

Esmirna faguèt partida de las sèt Glèisas d'Asia citadas dins l'Apocalipsi [1] de san Joan que, segon Tertullian, instituèt lo primièr evesque d'Emirna: Policarp [2] Un passatge de l'Apocalipsi fa allusion a de crestian empreisonat e Joan felicita de lor coratge fàcia a la persecution de Domician [3], seriá estat executat dins l'estadi de la ciutat en 166.

Demorèt dins las mans dels romans e bizantins fins a la fin del sègle XI quand foguèt ocupada pel cap turcman Çaka Bey (1084) e foguèt lo teatre de la luta de l'emir amb los bizantins. En 1098 foguèt recuperada pels crosats de Godofred de Bouillon e tornèt a Bizanci.

Lo 26 de junh de 1315 Martin Zacaries recebèt Felip I de Tarent, prince d'Acaia e teoric emperaire latin, Lo títol de "Rei e despòta d'Asia Menora" amb Quio, Enusses, Imbros, Tenèdos, Lèsbos, Samos, Icaria, Còs e los castèls de Damala e Kalanutza, suposats fèus latins. En 1317 Martin Zacaries conqueriguèt Esmirna e en 1318 capitèt a impausar un drech de passatge per las naus comercialas turcas aprèp una victòria militara.

L'emperaire Andronic III declarèt Martin despossedit (1329) e envièt una flòta de 105 naus a Quio. Martin foguèt fach presonièr e portat a Constantinòple e empreisonat; los seus filhs, Bartomèu e Centurion I Zacaries, podèt comprar la seuna vida. La flòta bizantina se presentèt a Focèa, que lo governaira Andreolo Cattaneo deguèt jutjar fidelitat. Esmirna passèt alara a l'emir d'Aidin.

Martin foguèt liberat en 1341 e en 1343 recebèt lo comandament de la crosada contra Umar Pasha emir d'Aidin. En 1344 los crosats pcupèron Esmirna. Martin voliá profeitar reconquerir Quio mas moriguèt lo 15 de genièr de 1345 a Esmirna. Li succediguèt coma comandant Simone Vignoso que en 1346 se presentèt a Quio e prenguèt possession de l'illa per Genòa. A partir de 1362, Pietro Recanelli Giustiniani, succediguèt a Simone Vignoso a la regéncia de Quio. Se distinguèt a Esmirna al servici del Papa (1361-1365) foguèt amiral de la republica pendant la revòlta dels Doria (1365-1366) e va signèt la patz de 1368 a Chipre amb los mamelocs. Moriguèt en 1380. Los genoeses de Quio conservèron Esmirna fins a 1402.

Al 1402 foguèt ocupada per Tamerlan (de per abans aviá estat evacuada pels genoesos e los cavalhièrs de Rodes) mas la donèt als Aydin-oghlu, precisament a un dels dos princes que reclamavan l'emirat, Junayd; los Gattiluso de Lèsbos e los Giustiniani de Quio participèron el 1416 a una expedicion victoriòsa contra l'emir Mehmet d'Esmirna. La dinastia d'Aydin-oghlu pssedèt la ciutat fins que va passèt als otomans en 1426.

Periòde otoman

modificar

Sos l’empèri otoman, Esmirna èra la vila mei importanta d’Anatolia. Sa populacion en 1891 comptava 192, 000 personas; daus quaus 85,000 grècs ortodòxes, 55,000 turcs musulmans, 18,000 israelitas, 6,000 catolics (francolevantins), 7,000 armènis, 6,000 ellèns (ciutadans grècs), 5,000 ciutadans italians, 2,000 austriacs, 1,500 francés, 1,000 anglés, 500 alemands, 500 rus, 300 olandés, 100 soís e 600 pèrsas. De mai, 42,000 personas abitavan la banlèga d’Esmirna e sons vilatges.

Los vilatges de l'entorn d'Esmirna èran Buca (Βουτζάς), Bornabad (Μπουρνόβα, Bornova), Seydiköy (Gaziemir), Nýmphio (Νύμφαιον, Kemalpaşa), Cordeliò (Κορδελιό, Karşıyaka), Karataş (קאראטאש), Karantina e Göztepe (Γκιόζ Τεπέ).

Esmirna comptava 13 glèisas ortodòxas grègas, 11 catolicas latinas, 2 armènias apostolicas, 4 protestantas; 8 sinagògas e 23 mosquetas turcas (mei una mosqueta persana).

Lo grèc i èra la lenga mei parlada, au punt que los dialèctes locaus d’autas langas i èran influençats prau grèc.

ESMIRNA (Caplòc dau Vilayet), bastida au fond dau gof dau medish nom, au pè dau mont Pagus.

Una das plaças comerciaus principaus dau Levant, en relacion d’ahars dab Àustria, Anglatèrra, Itàlia, França, Alemanha, Russia, Romania, Grècia, America, etc.

La vila possedís un cai lo long dau ribatge, que li da un aspècte complètament eropèu, e un bon pòrt au fond dau gof d’Esmirna.

Entrepaus generau daus produits dau Levant, e tanben de las mèrças europèas e denedas coloniaus importadas en escambi.

Importacion. – Cafès, sucres, denedas coloniaus, comestibles, confiseria, draps, estòfas de laa, de coton, sederias, velós, claus, bogias, pèths tribalhadas, joieleria, quincalherias, mercerias, mòbles, articles de mòda, cauçaduras, armas, terralhas, veirèiras, faienças, vins, liquors, maquinas, veituras, màrmols, pèiras de Malta e d’Arle, husta, cordatges, etc., etc.

Exportacion. – Fruits secs, laas, cotons, òpis, blats, rasims, pansas, higas, velanis, alizaris, òlis, cabirons, sesams, pèths de crabòts, pèths d’anhèths, regalícias, tapís mei renomenats dau mond, cassenòlas, escamònias, adragant, cerealas, husta, cera, granas jaunas, seljade, sedas, cocons, esmerilh, granas de coton e pavòts, hormatges, castanhas, habas, òs, sangsugas, tiftik.[4]

Periòde modèrne

modificar
 
İzmir

Al fin de la Primièra Guèrra Mondiala las fòrças militaras grègas ocupèron Esmirna e de regions vesinas (1919) e lo sultan los tranferiguèt l'administracion; los grècs volián espandir lo seu domèni mai al èst mas en 1922 foguèt arrestats pels kemalistas: lo 14 d'agost (27 d'agost segons lo calendièr gregorian) loss turcs kemalistas comencèron l'ofensiva e en pauc de temps (setembre) desrotèt los grècs. Fin final los turcs dintrèron a Esmirna (9 de setembre). L'armistici foguèt va signada a Mudanya l'11 d'octobre de 1922.

 
Encendi d'Esmisna de 1922

Lo 13 de setembre, un encendi comencèt dins lo quartièr armenian. s'espendiguèt lèu a tota la vila e escapèt al contraròtle: en una semana, destruiguèt gaireben tota la vila e faguèt prèp de 2000 mòrts [5]. L’origina d'aquel desastre es fortament disputada: Grècs e Armenians se donan responsabes lo pilhards turcs, alara que los Turcs accusan los Grècs. Un testimòni ocular accusa l’arada turca de la destruccion d'Esmirna dins son obratge de 1926, The Blight of Asia. Aquel tesmòni foguèt confirmat per d'estudis istorics coma Smyrna 1922: The Destruction of a City de M. Housepian Dobkin (1988).

Lo 24 de setembre, la flòta grèga tornèt a Esmirna e evacuèt fins al 1èr d'octobre de 180 000 refugiats, preludi a l'escanbi de populacions musulmanas e crestianas que se fará entre Turqui a Grècia l'an seguent.


Personalitats de la vila

modificar

Division administrativa

modificar
 
Los districtes d'İzmir

La vila d'İzmir es divisida en los seguents districtes metropolitans:

Embessonatge

modificar
Euròpa
Asia
Africa
America

Referéncias

modificar
  1. ↑ Las sèt Glèisas: Efès, Smyrne, Pergama, Tiatir, Sardes, Filadelfia, e Laodicèa. Vejatz l'Apocalipsi I,11.
  2. ↑ De praescriptione haereticorum, 32.
  3. ↑ De praescriptione haereticorum, 32.
  4. ↑ Annuaire oriental (ancien Indicateur oriental) du commerce, de l'industrie, de l'administration et de la magistrature | 1891 | Gallica (bnf.fr)
  5. ↑ The New York Times: "Only Ruins Left In Smyrna" (16-09-1922)[1],René Danger, arquitècte art deco

Suls autres projèctes Wikimèdia :

Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Esmirna&oldid=2429335 »