Dioscorides

Dioscorides (en grèc ancian Πεδάνιος Διοσκορίδης Pedanios Dioskoridês), nasquèt entre los ans 20 e 40 ApC., a Anazarbe en Cilíciia (una província romana situada al sud-èst de l'actuala Turquia) e mòrt vèrs 90 ApC.. Es un mètge, farmacològ e botanista grèc que l'òbra foguèt una font de coneissenças màger en matèria de medecinas de natura vegetala, animala o minerala, pendent 1 500 ans que cobrisson las epòcas de l'Empèri roman, de l'Empèri bizantin, del periòde arab classic e de l'Edat Mejana al començament de l'epòca modèrna en Euròpa. Es l'autor de Peri hulês iatrikês (Περὶ ὕλης ἰατρικῆς), « Al subjècte de la matèria medicala », òbra redigida en grèc mas mai coneguda jol nom latin de De Materia Medica. Considerat coma una de referéncia dins lo domèni de la farmacologia europèa e musulmana, se servèt e propaguèt pendent tota l'Antiquitat e l'Edat Mejana, per de còpias du tèxte grèc sus papir, pergamin e papièr e mejans sas traduccions en latin, siriac, arabi, persan e lengas europèas.

Dioscorides
Naissença	≈40 Anazarb
Mòrt	≈90

Fins al començament del sègle XVI, l'obratge foguèt fòrça recopiat (e mai o mens retocada) e l'objècte d'unas exegèsis, sens que siá portaire d'un progrès notable dins l'analisi botanica o terapeutica. Lo cambiament se realiza a la Renaissença, quand los rics comentaris del mètge Mattioli balha una contribucion novèla a la matèria medicala e anonciant d'autres que siá dins les prescripcions medicalas o en botanica, coma foguèt lo cas dels estudis de terren precises fachs als sègles seguents, pels botanistas Tournefort e John Sibthorp.

Mai tard, lo tèxte de Dioscorides foguèt pauc a pauc abandonat coma obratge de referéncia de la matèria medicala. Alara que los desvelopaments de las sciéncias biologicas e de la quimia donan un nòu paradigme de l'evaluacion de las medecinas, l'objècte de la recerca passa de la matèria medicala als principis actius, de las rusca de quinquina a la quinina, del pavòt a la morfina, etc.

D'autras grandas tradicions medicalas apareguèt dins l'Antiquitat a l'entorn del sègle, d'obratge fondators de lor matèrias medicalas respectivas (lo Shennong bencao jing en China, e lo Caraka samhita en Índia). Pasmens, las medecinas tradicionalas chinesa o indiana aguèron una evolucion contrastada amb la medecina europèa. Al contacte de la medecina modèrna, se racionalizèron e abandonèron las nocions magicas e religiosas, mens acceptables uèi. Mas realizèron pas las trencaduras epistemologicas amb los concèptes de las ancianas medecinas sabentas, e en mai d'aver pas estat espotidas per la bioquimia coma o foguèt la medecina grecolatina, contunhèron d'èsser exercida e quitament eissamar dins fòrça regions del mond.

Al subjècte de las ancianas matèrias medicalas, que sián d'origina chinesa o indiana, l'analisi quimic e las evaluacions clinicas modèrnas acaban de segur a d'òbras de farmacognosia, identics a aqueles realizat pertot pel mond (veire par exemple l'obratge Pharmacognosie de Jean Bruneton, de valor totalament universala, tractant de totas las plantas medicinalas quina que siá lor origina).

Biografia

Avem pauc d'elements sus la vida de Dioscorides. Segon los escrichs del mètge grèc Galen del sègle II, Dioscorides seriá nascut a Anazarbe, dins la província romana de Cilícia, en Anatolia miègjornala, près de Tars. Tanpauc se sap sa data de naissença o aquela de sa mòrt. Comparant los passatges parallèls de l'Istòria naturala de Plini lo Vièlh e de Materia medica de Dioscorides, John Scarborough ne conclutz qu'aquel darrièr seriá nascut a l'epòca del règne de Tibèri (14-37) o de Caligula (37-41). Mai precís, Alain Touwaide avança l'an 25. Plini, son contemporanèu, consacrèt dos libres (los XXVI e XXVII) de son Istòria naturala a las plantas medicinalas. Los dos deguèron aver redigit lors obratges sus de remèdis naturals pendent gaireben lo meteis periòde mas sens se conéisser, que sens jamai citar lors òbras respectivas. Dioscorides descriu son trabalh a Areius, un ensenhaire respectat de Tars que l'encoratgèt dins son trabalh. Mas se sap pas s'èra son escolan e quina èra sa formacion medicala. Pasmens, Marie Cronier pensa que Areius fuguèt benlèu son mèstre. Auriá fach sos estudis medicals a Tars o per unes especialistas a Pergam e Alexàndria.

Dioscorides indica dins sa prefàcia que dempuèi son enfança, sempre manifestèt lo mai viu interés per la matèria medicala e ditz a Areius « percorriguèri fòrça territòris - que sabètz que menèri una vida militar - per recampar, amb vos encoratjaments, la matèria de cinc libres ». Se'n pòt conclure qu'èra un mètge militar coma sovent foguèt afirmat? Res de mens segur pels istorians contemporanèus. Benlèu l'allusion a sa « vida militara » seriá pas qu'un mejan retoric per indicar la vida rufa del viatjaire qu'anava pels monts e vals per recampar los sabers medicinals. Benlèu viviá fasent l'exercici la medecina, seguent lo modèl d'Ipocrates que curava los pacients anant de vilas en vilas, tot apregondissent sas coneissenças medicalas. Benlèu tanben, percorriguèt los camp per culhir las plantas medicinalas, los servar e las vendre? Aquelas doas activitats èran conegudas dins l'antiquitat jols noms de rhizotomos ριζοτομος « copaire de raiç » (recampaire de plantas, erborista) e de pharmakopôlês φαρμακοπώλης « vendeire de drògas ». Le rizotòma se carga de la culhida de las plantes que dona al farmacopòl qu'a la responsabilitat de la composicion dels remèdis e de la venda.

Per escriure son obratge sus la matèria medicala Peri hulês iatrikês, deguèt beneficiar de las òbras realizadas per diferents autors precedents. Mas pauc d'aqueles nos parvenguèron. Comparant le contengut de l’òbra amb aquela de son contemporanèu Plini lo Vièlh Istòria naturala, sul meteis subjècte, Marie Cronier pensa que la redaccion datariá dels tresen quart del sègle I.

Encastre istoric

Roma e l'Asia grèga de Dioscorides

Empèri roman a la fin del sègle I
La Cilícia, la patria de Dioscorides, se trapa a la periferia orientala de l'empèri

• Romanizacion e ellenizacion

Al sègle II AbC, los Romans consolidavan pauc a pauc lor preséncia en Grècia, fins a que en -146, un cònsol roman prenga d'assalt Corint e faga de la peninsula un protectorat roman. La Cilícia, la region natala de Dioscorides, es una region costièra al sud èst de l'Anatòlia qu'après aver estat jos la dominacion de la Siria dels Seleucids fuguèt integrada a l'Empèri roman per Pompèu. Vèrs -27, jos Tibèri, après son incorporacion a la província romana de Siria, deguèt subir una assimilacion culturala accelerada. Dioscorides deguèt frequentar lo mitan del poder roman local. L'Asia grèga, sostracha a la zona d'influéncia dels Seleucids, possedís d'escòlas de medecina a Pergam, Esmirna, Efès o dins l'illa de Cos (bèrç de la medecina ipocratica), que van poder prosperar sens subir lo mendre damatge dels generals romans victorioses.

Las vastas conquèstas romanas se traduson per de fenomèns d’acculturacions contrastats: d'un costat una fòrta presa del latin e del drech roman en Occident alara que de l'autre, en Orient, una presa que demòra marginala. Esquematicament, gaireben totas las regions europèas conqueridas son romanizadas alara que dins la Granda Grècia, son los conquerents romans que s'ellenizèron al contacte dels Grècs. Segon lo vèrs celèbre d'Oraci « la Grècia conquerida conqueriguèt son ferotge venceire e portèt sos arts al Laci...» (Epistòla, II, 1, 156). Per escalons, Roma assimilèt l'ellenisme cultural non sens desrevelhar la reaccion d'unes « vièlhs Romans » per defendre l'identitat culturala romana.

Longtemps, los elèits romans manifestèron de reaccions d'atraccion-repulsion al respècte de la pensada especulativa grèga. Al sègle II AbC de decrèts provòcan l'expulsion de tres filosòfs grècs qu’Atenas aviá enviat al Senat roman en -155. Tant espavantèron Caton que los faguèt lèu caçar. L. Mummi qu'aviá rudament pilhat Corint, mai, la metropòli de l'art, fa enviar a Roma, los caps d'òbra de l'estatuariá e de la pintura e jonh a la presa, d'esclaus erudits, de pedagògs e de mètges- (Polibi, Ist. IX, 10).

• La medecina del paterfamilias resistís a l'ipocratisme grèc

A Roma, tradicionalament, las curas ostalencas se n'ocupava lo paterfamilias e se basava sus les vertuts del caulet, sobeiran sos totas sas formas contra la gota, la melancolia, las palpitacions e unas incantacions contra las luxacions e fracturas, lo rèste èra pas mai que messorgas dels Grècs. Lo pòble roman jamai balhèt a l'art medical una fòrça granda dignitat. Lo pauc d'estima per aqueles qu'execissián aquela activitat faguèt que pendent longtemps, de grandas familhas possedián un mètge esclau per lor usatge privat.

Plini lo Vièlh qu'èra pas mètge mas un enciclopedista roman contemporanèu de Dioscorides, consacrèt mai d'un libres de sa monumentala Istòria naturala a la medecina. Comença lo libre XXIX afirmant qu'es lo primièr a tractar dins la lenga latina de l'art medicalDona enseguida un requisitòri sens pietat contra los mètges grècs.

Los prejutjats antimedicals venon del fach que los primièrs professionals de la medecina èran pas de Romans autentics, que girgonejavan dins una lenga incomprensibla, qu'èran vists coma avids que fasián pagar de servicis que fin alara èran pas retribuits.

La medecina èra jutjada coma un art estrangièr, incompatible amb la « gravetat romana », lo seriós d'un pòble fòrt e perfièchament san.

Los predecessors de Dioscorides

Per se sonhar, los ancians Grècs podavan utilizar a la medecina costumièra dels medecinaires o ensajar los secors de la medecina religiosa que se realizavan dins los santuaris d'Apollon puèi d'Asclèpi (coma a Épidaure). A costat d'aquelas practicas, se desvolòpan a partir del sègle VI AbC, de centres medical ont se reliza una medecina basada sus l'observacion e l'analisi racionala. Es lo cas a Crotona en Itàlia del Sud o dins l'illa de Cos, celèbre a causa de l'ensenhament d'Ipocrates (-460, -370).

La tradicion medicala a sa font dins lo Corpus ipocratic, que rebuta tota intervencion divina dins las malautiás presica l'observacion dels simptòmas per establir lo pronostic. Las malautiás an de causas naturala e deven èsser tractadas racionalament sens far de preguièras, sortilègis e operacions magicas.

Los remèdis, pharmaka, agisson al contrari dels procediments patologics identificats segon lor quita qualitat. Lo Corpus ipocratic recampa pas mens de 300 plantas diferentas per tractar fòrça afeccions.

Teofrast (-371, -288), inspirat pel caminament d'Aristòtel que preferissiá l'observacion dirècta del mond a la reflexion filosofica a priori, ofrís amb son obratge Recercas sus las plantas, una descripcion metodica dels vegetals se basant sus lor morfologias e lor abitat. Fonda alara una sciéncia botanica autonòma de la medecina. Aquel trabalh davancièr demorèt sens equivalent pendent de sègles, pertot pel mond. Mai, la botanica vendrà pendent aquel fòrça long periòde, sinimim d'estudis de las plantas medicinalas. Foguèt sonque en Itàlia, al sègle XVI, qu'aquelas òbras botanicas teoricas seràn utilizada per Ghini e Aldrovandi (Amigues, 2010).

Lo libre IX de Recercas sus las plantas concebut independentament del còrs de l'obratge e titolat Las vertuts de las simplas, tracta de las substàncias vegetalas aromaticas e de plantas medicinalas. Es lo primièr obratge europèu sus las plantas medicinalas integralament conservat. Dona las cresenças dels rhizotomos, los « copaires de raices », que combinan d'observacions precisan amb de practicas magicas. Dins una autra seccion, dona lo nom e la descripcion de fòrça espècias de plantas medicinalas, associada amb lo metòde de culhida e de preparacion, las indicacions medicalas e o biais d'administracion. Dioscorides cita tres còps aquel obratge.

Pendent los quatre sègles que separan Teofrast de Dioscorides fòrça autors escriguèron sus la medecina per las plantas. Dioscorides menciona dins la prefàcia de son obratge mai d'un d'aqueles autors. Unes èran coneguts de Plini. Un dels mai ancians, datant del sègle IV, es Diocles de Caristos que donèt de descripcions de plantas, acompanhadas de l'indicacion de lors proprietats medicinalas. Un autre, Mantias (sègle III AbC), lausat per Galen, es autor d'un obratge contenent fòrça remèdis a basa de plantas. Ducortial cita atal una seguida d'autors avent pogut influenciar Dioscoride.

L’òbra

Lo Dioscorides de Viena o codex Anicia Juliana es un dels mai ancians manuscrits grècs de Peri hulês iatrikês

Lo contengut de l’òbra

Lo tractat de matèria medicala descriu l'utilizacion medicala de mai de 800 substàncias, que son dins una fòrta majoritat son de vegetals, lo rèste d'animals e de minerals. Aquela matèria medicala es escricha dins una notícia, donant metodicament las informciions permetent de la reconéisser e de n'apreciar las proprietats. Atal, son donats lo nom popular de cada espècia de planta, quand es possible la distribucion geografica, una descripcion brèva de la partida utilizada, puèi lo procediment de culhida, de preparacion e de presa. Las indicacions terapeuticas son enseguida presentadas e la posologia.

La Materia Medica es importanta per la coneissença de las plantas e dels remèdis utilizats pels grècs, romans, e d'autres anatolians, per aqueles de Siria, Judèa, Egipte e Arabia. L'Egipte es citada coma luòc de prevenéncia d'al mens 40 substàncias. Aquelas òbras transmetèron tanben los noms d'unas plantas de Dàcia e de Tràcia que, autrament, serián estats perduts.

Metòde d'analisi

Dins De Materia Medica, Dioscorides après aver recampat las principalas coneissença de son temps sus las simplas, las classe e las analisa s’apiejant sus son experiéncia personala de rhizomatos e de mètge. Es del mens çò que daissa entendre sa prefàcia, ont repròcha a las fonts de son temps d'èsser incomplètas, de charrar sus las causas, de donar de coneissenças pas que purement livrescas e d'aver pas una experiéncias dels remèdis, o quitament de los confondre (M.M., Prefàcia, 2). Preferís l'observacion dirècta a la repeticion çò que s’ausís e critica los obratges de sos predecessors levat pasmens aqueles de Cratevas. Afirma aver pogut far d'observacions personalas su gaireben totas las drògas e de poder los arengar « seguent las proprietats naturalas de caduna d'ela ». (M.M., Prefàcia, 4).

Dioscorides utiliza una extension de la teoria de Diocles del biais d'accion dels pharmaka per de dynameis, per justificar las vertuts medicinalas de las drògas. Tota substància possedissent de proprietats especificas δύναμις/δυνάμεις dinamis/dinameis son capables de tractar las malautiás. Aquelas quita proprietats van per parelhs antagonistas, per exemple thermantikos « escalfant » / psyktikos « refregissent », stryptikos « astringent » / lytikos « destibant », provocant / levant de flatuléncias, etc.(Beck, 2011). Tanben pòdon èsser unicas: escaroticas (causticas), adesivas, detersivas (lavantas), diureticas, etc.

L'òbre es d'en primièr un obratge de farmacologia. Dioscorides dona tanben d'informacions sus la talha, la forma de las raices, l'aspècte de las flors, de las fuèlhas e dels fruchs, e tanben las particularitats de lor abitat. Mas son paucas per identificar de segur la planta. Pasmens fòrça versions istoricas de l’òbras son provesidas d'illustracions de plantas, per facilitar l'identificacion. Dioscorides concentra son interès sus la matèria medicala que descriu precisament, dins un estil simple, dins una lenga grèga que Scarborough (un traductor de Materia medica en 1982) qualifica de « limpida e cristallina ». Se ten alunhat de la pensada magica e de las cresença naïvas; los rares còp ont ne fa mencion, la introduch per « se dich ..., unes creson...».

Estructura del manuscrit grèc original

Se coneis pas exactament l'estructura originala del tèxte grèc de Peri hulês iatrikês. Max Wellmann s'esforcèt de la donar entre 1906 e 1914. L'edicion critica que ne faguèt, sens traduccion e amb de notas en latin, s'impausèt fins ara.

Lo tèxte grèc de Dioscorides, rebastit per Wellmann, es divisat en cinc libres d'egala longor. Aquela division per matièra poiriá tanben aver estat impausada per la longor dels rotlèus de papirs qu'èran lo supòrt d'escritura. Que que siá, dins cada grop, las substàncias son ordonadas per òrdre d'activitat.

L'obratge (dins la traduccion de Beck de la restitucion de Wellmann) es fach de 827 fichas descriptivas de substàncias naturalas (simplas o compausadas) amb lors proprietats terapeuticas. Levant los 71 vins aromatizats amb de substàncias endacòm mai descrichas (libre V), demòra 756 substàncias medicinala de basa. D'entre aqueles, i a 583 plantas (soit 77,1 %), 84 animals o produccion animalas (11,1 %) e 89 mineralas e substàncias inorganicas (soit 11,8 %).

L'obratge amassa las substàncias de proprietats similaras çò que favoriza la memorizacion e permet al metge de trobar de substituts aisidament. Se divisa en cinc libres.

Gaireben totas las plantas (o de classas de plantas) estudiadas per Dioscorides se trapan dins la farmacognosias modèrnas per contra las matèrias animalas e mineralas desapareguèron.

De materia medica en cinc libres

• Lo libre I, tracta de

• las plantas aromaticas: rizòma d'Iris, cardamòm, valeriana, canèla, safran, luna campana, frigola, etc. 29 espècias (M.M., libre I,1 a I,29)
• las òlis: òli d'oliva, de ricin, d'amètla... 12 òlis diferentas (I,30 a I,42)
• los enguents de ròsas, de codonhs, d'inflorescéncias de vinhas... 20 enguents diferents
• los chucs e resinas: balme de la Mèca, calambac, estírax, Mirra, arbre d'encens... lo bitum (idrocarbur natural)
• los arbres: pin (per sa rusca, sas agulhas, sos pinhons), terebint (per sas fuèlhas, fruchs, rusca e resina), lentiscle, ciprès...15 arbres diferents (I,69 a I,84), e tanben los arbrilhons: tamarís, Rhamnus cathartica, moja, rosièr...
• los fruchs: milgrana, cerièra, poma, pera ...

Lo libre I compta 129 fichas de matèrias medicalas.

• Lo libre II tracta sus las proprietats de

• unes animals: eriç, ipocamp, muscle, caragòl, vipèra, cuca... en tot 69 espècias animals. La ficha es mai sovent brèva.
• lo lach (γαλα gala), lo formatge, lo burre, la presura, los grases, la bila, la sang, lo mièl e quitament la bosa e l'urina son estudiadas per lors efièch sus la santat. En tot, 15 produchs d'origina animala son presentats (II, 70 a II, 84)
• las cerealas, leguminosas: lo blat (« excellent per la santat s'es novèl, plan madur, de color jaune »), òrdi, civada, ris, milhet, sesam, iraga... cese, fava, lentilhas... 24 fichas
• las plantas d'òrts e de condiment: nap, rafe, caulet, baselic, ceba, alh, pebre...

Lo libre II compta 186 fichas subretot al subjècte dels aliments d'origina animala o vegetala.

• Lo libre III tracta de:

• las raices: la rebarba, genciana, regalícia, centaurèa, cardons, panicaut... 21 espècias
• Aloe vera (III, 22)
• plantas aromaticas, toxicas: aussent, espic, marjolena, farigola, menta, sàlvia, ruda, comin, nigèla, melissa, camomilha, peuna, cannabís... siá 135 plantas amb las plantas d'òli essenciala de la region mediterranèa.

Lo libre III compta 158 fichas descriptivas.

• Lo libre IV tracte de

• betonica, pervenca, consòuda, cabrifuèlh, borratge, romec, potentilha...
• plantas soporificas e toxicas: efedra, rosèla, pavòt d'òpi, jusquiama, datura, mandragora, ciguda, tuèis, laurièr ròsa, colquic...
• parietària, ortiga, lòtus, lauriòla, varaire, ricin, ellebor, eufòrbia, sambuc...

Lo libre IV compta 192 fichas descriptivas amb fòrça plantas toxicas.

• Libre V tracta

• la vinha, lo rasim, vin, idromèl, vinagre, vins aromatizats amb diferents fruchs, vin resinat... en tot 73 articles
• minerals, metals: calamina, verdet, rovilh, antimòni, lapis, cinabre, mercuri, sal... 89 substàncias inorganicas

Lo libre V compta 162 fichas descriptivas.

 

Lo succès excepcional d'aquela òbra pendent tant de sègles te per Cronier :

1. al caractèr enciclopedic de l'òbra
2. al racionalisme marcat de l'analisi.

Bibliografia

• Stavros Lazaris, "L’illustration des disciplines médicales dans l’Antiquité : hypothèses, enjeux, nouvelles interprétations", in: La Collezione di testi chirurgici di Niceta (Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 74.7). Tradizione medica classica a Bisanzio, M. Bernabò (ed.), Roma, 2010, p.  [2]
• Stavros Lazaris, "L’image paradigmatique: des Schémas anatomiques d’Aristote au De materia medica de Dioscoride", Pallas, 93 (2013), p.  [3]

Traduccions modèrnas

• John Scarborough, « Introduction », dans Pedanius Dioscorides of Anazarbus, translated by Lily Y. Beck, De materia medica, Olms - Weidmann, 2011 (ISBN 978-3-487-14719-2)Modèl:Chapitre
• R.T. Gunther, ed. The Greek Herbal of Dioscorides (Oxford University Press, 1933).
• Duane Isely, One hundred and one botanists (Iowa State University Press, 1994), p. 10-13.
• Bonne traduction espagnole en 1998 (due à Manuela Garcia Valdes).
• Dioscorides. De materia medica. Five books in one volume, trad. T.A. Osbaldeston, introd. R.P. Wood, Johannesbourg (Afrique du Sud), Ibidis Press, 2000.
• Pedanius Dioscorides of Anarzarbus, De materia medica, trad. Lily Y. Beck (Altertumswissenschaftlichen Texte und Studien, 38), Hildesheim, Olms, 2005. -- Traduction de référence.
• Les Six Livres de Pedacion Dioscoride d'Anazarbe de La Matiere Medicinale: Translatez de Latin en Francois, Lyon, 1553

Estudis sus Dioscorides

• Marie Cronier, Recherches sur l’histoire du texte du De materia medica de Dioscoride, Thèse, 2007.
• Alain Touwaide, « La botanique entre science et culture au Ier siècle de notre ère », G. Wöhrle (éd.), Geschichte der Mathematik und der Naturwissenschaften in der Antike, t. 1 : Biologie, Stuttgart : Steiner, 1999, p. .

Articles connèxes

• Teofrast
• Plini lo Vièlh
• Farmacognosia