Cinc elements (Wuxing)

Wuxing (en chinés: 五行; en pinyin: wǔxíng, "cinc processus", "cinc estapas", "cinc movements") es una nocion venent de la pensada chinesa antica que descriu l'interaccion entre las cinc energias de basa qu'es considerat coma compausant totes los fenomèns. Es un alarguiment del principi del Yin e Yang segon que tota causa es formada per doas facietas dinamicas que se genèran e se destruson mutualament.

Esquèma de l'interaccion entre los cinc elements: lo cicle de creacion (amb forma de pentagòn creat per las linhas negras) e lo cicle de domeni (l'estèla formada per las linhas blancas)

Lo concèpte de wuxing s'exprimís sovent coma la "teoria dels cinc elements (chineses)", mas aquela definicion se vei una pauc limitada, perque la nocion d'"element" a una connotacion de rigiditat contradictòria amb la nocion de transformacion de contunh d'aquela concepcion. De fach, los cinc elements chineses simbolizan puslèu una mena d'"energia" o "foncion" que se manifèsta de biais representatiu en cadun d'aqueles nomenats "elements".

Los cinc procèssus e lors relacions

Los cinc processus son:

• Fuòc (火, huǒ)
• Aiga (水, shuǐ)
• Fusta (木, mù)
• Metal (金, jīn)
• Tèrra (土, tǔ)

Aqueles cinc procèssus son en relacion segon dos cicles d'interaccions, un dich de generacion (生, xeng), segon que cada element o fòrça evoluís fins a venir la seguenta, e un de domeni o d'inibicion (克/剋, kè), que cada fòrça predomina pas sus la seguenta, mas sus l'autra. Per aquò lo primièr cicle se nomena tanben "maire-filh" e lo segon "grand paire-pichon filh".

Aqueles dos cicles s'enóncian per mejan de frasas que constituisson una ajuda mnemotecnica per se'n remembrar l'òrdre:

Cicle de generacion

• la Fusta alimenta lo Fuòc;
• Lo Fuòc se càmbia en Tèrra (o en cendra, es a dire polvera de tèrra);
• la Tèrra forma lo Metal;
• lo Metal ven Aiga (torna a l'estat liquid);
• l'Aiga noirís la Fusta.

Cicle del domeni

• la Fusta manten la Tèrra;
• la Tèrra conten l'Aiga;
• l'Aiga atuda lo Fuòc;
• lo Fuòc fond lo Metal;
• lo Metall copa la Fusta.

Correspondéncias

Vèrs 200 AbC, apareguèt una escòla de pensada nomenada Yinyangjia, o l'escòla del Yin-Yang, de caracter naturalista e la fondacion que s'atribuís al mèstre Zou Yan (305 AbC - 240 AbC). Dins son ensag d'explicar lo monde se referissent pas que a las causas mecanicas naturalas, aquela escòla sistematizèt un sistèma de correspondéncias entre los concèptes del Yin e del Yang, los cinc procèssus e los signes del Yi Jing.

Aquelas correspondéncias, d'en primièr luòc una explicacion cosmologica, foguèron fòrça utilizadas dempuèi dins totas las disciplinas practicas, coma l'alimentacion, la medecina, l'astrologia/astronomia, lo feng-xui, los arts marcials, la musica, etc.

• Correspondéncias segon los uèit trigramas del Yi Jing:

Processus	Metal	Tèrra	Fusta	Fusta	Aiga	Fuòc	Tèrra	Metal
Trigrames	☰ 乾 qián	☷ 坤 kūn	☳ 震 zhèn	☴ 巽 xùn	☵ 坎 kǎn	☲ 離 lí	☶ 艮 gèn	☱ 兌 duì
Yi Jing	Cèl	Tèrra	Tròn	Vent	Aiga	Fuòc	Montanha	Lac

• Taula dels cinc procèssus (non exaustiva)

	Fusta	Fuòc	Tèrra	Metal	Aiga
Color	cian (de blau a verd)	roge	jaune	blanc	negre
Animal simbolic	Dragon blau	Aucèl roge	Unicòrn jaune	Tigre blanc	Tortuga negra
Mes lunar	1r, 2d, 3n	4n, 5n, 6n	(cap)	7n, 8n, 9n	10n, 11n, 12n
Punt cardinal	Èst	Sud	Centre	Oèst	Nòrd
Sason	Prima	Estiu (los dos primièrs meses)	Cambi de sason (cada tres meses)	Tardor	Ivèrn
Planeta	Jupitèr	Mart	Saturne	Vènus	Mercuri
Nota de musica chinesa (sistèma pentatonic)	mi 角 júe	sol 徵 zhǐ	do 宫 gōng	re 商 shāng	la 羽 yù
Desequilibri fisiologic	aire 風 fēng	calor 熱 rè	umiditat 溼 shī	fred 寒 hán	excès 燥 zào
Organ “plen”	fetge	còr	mesolha	palmon	ren
Organ “vuèit”	vesicula biliara	intestin prim	estomac	intestin gros	bofiga
Dets	indèx	màger	poce	anular	det pichon
Organ dels senses	uèlh	lenga	boca	nas	aurelha
Senses	vista	paraula	gost	odorat	audicion
Secrecions	lagremas	bava	saliva	secrecions nasalas	susor
Sabors	agre	amar	dolç	picant	salat
Localizacion de las sabors (en medecina chinesa)	ligaments, nèrvis	venas e artèrias	muscle	pèl	òs e mesolha
Sentiment	colèra	jòia /euforia	obsession	tristesa	paur
Vertut confuciana	fraternitat 仁 rén	correccion 禮 lǐ	paraula 信 xìn	dever 義 yì	saviesa 智 zhì
Comportament	contenença	observacion	pensada	paraula	escota
Animal domestic	polalha	Feda, cabra	buòu	can, caval	pòrc
Fruch	pera	pruna	caqui	persec	castanha
Gran	sesam	blat	ris	milh	mongeta