Calendièr julian

Lo calendièr julian es una refòrma del calendièr roman introducha per Juli Cesar en 46 abC. Utilizat dins la Roma antica a partir de 45 abC, demòra emplegat fins a son remplaçament pel calendièr gregorian a partir de la fin del sègle XVI e dins d'unes païses fins al sègle XX. Es encara utilizat pels Berbèrs, dins los monastèris del Mont Atòs e per mantuna Glèisa nacionala ortodòxa, que la mai nombrosa d'entre elas es la Glèisa Ortodòxa Russa.

Caracteristicas

Estructura generala

Lo calendièr julian es un calendièr solar. Compta 12 meses de 29, 30 o 31 jorns que conduson a un total de 365 jorns per una annada comuna.

Per melhor aproximar la durada de l'annada tropica (environ 365,2422 jorns) e doncas evitar un decalatge progressiu de las sasons, lo calendièr julian emplega un jorn intercalar cada quatre ans ; l'annada correspondenta compta 366 jorns. En mejana, una annada del calendièr julian dura doncas 365,25 jorns.

Mes

Lo calendièr julian comportava dotze meses, nomenats januarius, februarius, martius, aprilis, maius, junius, quintilis (mai tard, julius), sextilis (mai tard augustus), september, october, november e december, coma lo calendièr roman anterior.

La refòrma juliana lor balhèt lors longors modèrnas. De per abans, èran respectivament de 29, 28, 31, 29, 31, 29, 31, 29, 29, 31, 29 e 29 jorns. Passèron a 31, 28, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30 e 31. L'ancian mes intercalar de 27 jorns foguèt suprimit e remplaçat per l'adjoncion d'un jorn suplementari a februarius las annadas bissextilas.

Al sègle XIII, Sacrobosco emetèt l'ipotèsi que los meses del calendièr roman precedent alternavan 30 e 29 jorns e que la refòrma iniciala de Cesar balhava 29 jorns a februarius e 30 a sextilis, August transferiguèt un jorn de februarius a sextilis aprèp lo cambiament d'aquel mes en son onor. De fonts nombrosas la contredison explicitament.

Annadas

Identificacion e numerotacion

Divèrses sistèmas d'identificacion de las annadas son estats emplegats amb lo calendièr julian. Pels Romans, lo metòde dominant consistissiá a la nomenar d'aprèp los dos consuls eponims qu'i prenián ofici, çò que s'efectuava lo 1^èr de genièr dempuèi -153. Los Romans tanben utilizèron, de còps, l'annada de règne de l'emperaire, e cap a la fin del sègle IV, los documents èran datats segon lo cicle de 15 ans de l'indiccion. En 537, Justinian impausèt la mencion del nom de l'emperaire e de son annada de règne en mai de la de l'indiccion e del consul eponim, tot en autorizant l'usatge d'èras localas.

En 309 e 310, e mai a de datas ulterioras, cap de consul foguèt pas apuntat. Dins aquel cas, la data consulara èra donada en indicant lo nombre d'annadas dempuèi lo darrièr consul (datacion postconsulara). Aprèp 541, sol l'emperaire dirigiguèt lo consulat, tipicament pendent una sola annada, e la datacion postconsulara venguèt la nòrma. Lo sistèma, obsolèt, foguèt formalament abolit per Leon VI en 888.

L'ab Urbe condita, la datacion « a partir de la fondacion de la vila » (es a dire de Roma), s'utilizèt sonque rarament per designar las annadas. Aquel metòde servissiá als istorians romans per determinar lo nombre d'annadas entre dos eveniments e diferents istorians podián utilizar mantuna data.

L'adopcion del calendièr julian condusiguèt a maitas èras localas, coma l'èra d'Actium o l'èra ispanica, e d'unas s'utilizèron pendent un temps certan. L'èra dels Martiris, tanben nomenada anno Diocletiani, foguèt utilizada pels crestians d'Alexàndria per datar lors Pascas pendent los sègles IV e V, e contunha d'o èsser per las Glèisas còpta e etiopiana.

Dins l'èst de la Mediterranèa, los esfòrces dels cronografes crestians coma Anian d'Alexàndria per datar la creacion del monde d'aprèp la Bíblia condusiguèron a l'introduccion d'èras d'Anno Mundi basadas sus aquel eveniment. La mai importanta es l'Etos Kosmou, utilizada dins lo monde bizantin a partir del sègle X e en Russia fins a 1700. A l'oèst, a l'entorn de 527, Denys lo Pichon prepausèt lo sistèma de l'anno Domini, es a dire « annada del Senhor », que s'es gradualament espandida dins lo monde crestian : las annadas se numerotavan a partir de la data supausada de l'incarnacion o de l'anonci del Crist, lo 25 de març de l'an 1 (siá en l'an 753 ab Urbe condita).

Jorn de l'an

L'annada consulara del calendièr roman començava lo 1^r de genièr dempuèi 153 abC e aquel punt foguèt pas modificat per la refòrma juliana (d'autres tipes d'annadas podián començar un autre jorn, coma l'annada religiosa o l'annada tradicionala). En revenge, de calendièrs locals alinhats sul calendièr julian poguèron conservar una data de començament d'annada diferenta. En Egipte, lo calendièr alexandrin començava lo 29 d'agost (lo 30 d'agost aprèp una annada bissextila). Maites calendièrs provincials locals l'alinhèron sus l'anniversari d'August, lo 23 de setembre. L'indiccion provoquèt l'adopcion del 1^r de setembre coma començament d'annada dins l'Empèri Bizantin ; aquela data es encara utilizada dins la Glèisa Ortodòxa pel començament de l'annada liturgica. Quand Vladimir I^èr de Kiev adoptèt lo calendièr julian en 988, l'annada foguèt numerotada Anno Mundi 6496 e comencèt lo 1^èr de març, sièis meses aprèp lo començament de l'Anno Mundi bizantina del meteis numèro. En 1492 (Anno Mundi 7000), Ivan III tornèt alinhar lo començament d'annada al 1^r de setembre ; l'Anno Mundi 7000 durèt pas, doncas que sièis meses en Russia, del 1^èr de març al 31 d'agost de 1492.

A l'Edat Mejana, dins las regions d'Euròpa de l'Oèst afiliadas a la Glèisa Catolica Romana, los calendièrs contunhèron d'afichar los meses en 12 colomnas de genièr a decembre, en començant al 1^èr de genièr. Çaquelà, la màger part d'aqueles païses comencèron la numerotacion de l'annada a una fèsta religiosa importanta, coma al 25 de decembre (nativitat de Jèsus), al 25 de març (incarnacion de Jèsus), o quitament a Pascas coma en França.

Al sègle IX, s'utilizèt lo 25 de març coma començament d'una annada novèla dins lo sud d'Euròpa. Aquela practica s'espandiguèt en Euròpa a partir del sègle IX e en Anglatèrra a la fin del sègle XII. Per exemple, los archius parlamentaris angleses enregistrèron l'execucion de Carles I^èr lo 30 de genièr de 1648, quitament se la data correspondriá a çò que seriá actualament considerat coma lo 30 de genièr de 1649.

La màger part dels païses d'Euròpa de l'Oèst desplacèron lo jorn de l'an al 1^èr de genièr abans lor adopcion del calendièr gregorian (tanben quitament abans sa creacion en 1582), principalament pendent lo sègle XVI. La lista seguenta ne balha qualques exemples :

Intercalacion

Principi

Lo calendièr julian prevei l'apondon d'un jorn intercalar cada quatre ans per obténer una annada mejana de 365,25, pròcha de la valor de l'annada tropica de 365,2422. Çaquelà, aquel sistèma apond tròp d'annadas bissextilas e condutz a un descalatge mejan dels equinòccis d'environ 11 minutas de mai lèu cada annada, siá un jorn en 134 ans. Es possible qu'aquel problèma siá estat conegut de Cesar a la creacion del calendièr, mas qu'i aja pas acordat d'importància. Aqueste escart condusiguèt, a tèrme, a l'adopcion de la refòrma gregoriana en 1582.

Posicion

La posicion exacta del jorn bissextil dins lo calendièr julian original es pas coneguda amb certitud. En 238, Censorinus declarava qu'èra inserit aprèp las Terminalas (23 de febrièr)^[1]. Éra doncas seguit dels cinc darrièrs jorns de febrièr, es a dire a. d. VI, V, IV, III e prid. Kal. Mart. (aqueles jorns correspondon als 24 a 28 de febrièr dins una annada comuna e als 25 a 29 de febrièr dins una annada bissextila). Totes los escrivans ulteriors, coma Macròbe cap a 430^[2], Bède en 725^[3] e los computistas medievals seguiguèron aquesta règla, tot coma lo calendièr liturgic de la Glèisa Catolica Romana fins a 1970.

Los jorns dels meses foguèron numerotats d'un biais consecutiu sonque a la fin de l'Edat Mejana. Lo jorn bissextil foguèt alara considerat coma lo darrièr jorn de febrièr, es a dire lo 29 de febrièr.

Istoric

Motivacion

Abans la refòrma juliana, lo calendièr roman possedissiá mantuna règla per las intercalacions. Una annada comuna se compausava de 12 meses per un total de 355 jorns. Un mes intercalar de 27 jorns, lo mensis intercalars, èra de còps inserit entre febrièr e març : èra inserit aprèp los 23 o 24 primièrs jorns de febrièr, los cinc darrièrs jorns de febrièr que venián los cinc darrièrs del mes intercalar. Al total, 22 o 23 jorns èran aponduts per formar una annada intercalara de 377 o 378 jorns.

Segon los escrivans ulteriors Censorinus^[1] e Macròbe^[2], lo cicle d'intercalacion ideal consistissiá en annadas comunas de 355 jorns en alternància amb d'annadas intercalaras de 377 o 378 jorns, alternativament. Amb aqueste sistèma, una annada romana possedissiá en mejana 366,25 jorns cada quatre ans, siá un descalatge mejan d'un jorn per an respècte al solstici o a l'equinòcci. Macròbe descriu un rafinament, per un periòde de uèch ans cada 24 ans, que compreniá pas que tres annadas intercalaras, caduna de 377 jorns. Aquel principi permet de menjenar la longor de l'annada a 365,25 jorns sus 24 ans, la raprochant de la de l'annada tropica. En practica, las intercalacions se produsiguèron pas sistematicament segon aquel sistèma, mas èran determinadas pels pontifes. Los elements istorics mostrèron que foguèron netament mens regularas que dins aquel esquèma ideal, generalament cada dos o tres ans mas de còps omeses pendent pus longtemps, e a l'ocasion utilizadas al moment de doas annadas consecutivas.

S'èra utilizat corrèctament, aquel sistèma permetiá a l'annada romana de demorar grossièrament alinhada sus l'annada tropica. Çaquelà, se tròp d'intercalacions èran omesas, coma al moment de la Segonda Guèrra Punica o de las Guèrras civilas romanas, lo calendièr se descalava rapidament. Amai, coma las intercalacions èran determinadas pro tardièrament, un ciutadan roman ordinari coneissiá pas la data oficiala, particularament se se trobava luènh de Roma. Per aquelas rasons, las darrièras annadas abans la refòrma juliana foguèron ulteriorament nomenadas « annadas de la confusion ». Pendent las annadas que Juli Cesar exercissiá la carga de pontifex maximus abans la refòrma, entre -63 e -46, solas cinc intercalacions foguèron practicadas al luòc de uèch, e cap d'elas se produsiguèt pas entre -51 e -46.

La refòrma juliana aviá doncas per tòca de corregir definitivament aqueste problèma en creant un calendièr que demorava alinhat d'un biais simple amb lo Solelh sens intervencion umana.

Refòrma juliana e adopcion

Coma pontifex maximus, Juli Cesar aviá la carga de fixar lo començament de cada annada. La refòrma juliana foguèt introducha a son iniciativa en -46 e dintrèt en vigor en -45, siá en 709 ab urbe condita dins lo calendièr roman. Foguèt causida aprèp consultacion amb l'astronòm Sosigèni d'Alexàndria e probablament concebuda per aproximar l'annada tropica, coneguda dempuèi almens Iparc.

La primièra etapa de la refòrma foguèt lo realinhament del començament de l'annada romana amb l'annada tropica. Del fach de las intercalacions absentas, lo calendièr roman aviá acumulat 90 jorns de retard. L'annada -46 aguèt doncas 445 jorns. Aquela annada ja èra estada espandida de 355 a 378 jorns per l'insercion d'un mes intercalar regular en febrièr. Quand Cesar decretèt la refòrma, probablament aprèp son retorn de la campanha africana a la fin de quintilis (julhet), apondèt 67 autres jorns en intercalant dos meses intercalars excepcionals entre novembre e decembre. Ciceron nomena aqueles meses intercalaris prior e intercalaris posterior dins una letra escricha a aquela epòca ; lor longor individuala es desconeguda, tot coma la posicion dels nones e dels ides a l'interior. L'annada -45 foguèt la primièra annada d'operacion del calendièr novèl.

Los meses julians foguèron formats en apondent dètz jorns a una annada romana comuna prejuliana de 355 jorns, condusent a una annada de 365 jorns : dos jorns foguèron aponduts a januarius (genièr), sextilis (agost) e december (decembre), un a aprilis (abril), junius (junh), september (setembre) e november (novembre). Los meses prenguèron las longors qu'an actualament dins lo calendièr gregorian.

Macròbe pretend qu'aqueles jorns addicionals foguèron aponduts immediatament aprèp lo darrièr jorn de cadun d'aqueles meses per evitar de desplaçar de las fèstas establidas^[2]. Çaquelà, coma las datas romanas aprèp los ides d'un mes èran comptadas a rebors relativament al començament del mes seguent, aqueles jorns suplementaris aguèron per efièch d'aumentar lo compte inicial del jorn situat just aprèp los Ides. Los Romans de l'epòca nascuts aprèp los Ides d'un tal mes reagiguèron diferentament a aquel cambiament de lor data d'anniversari. Marc Antòni lo conservèt al 14^en jorn de januarius, çò que lo faguèt passar de a.d. XVII Kal. Feb. a a.d. XIX Kal. Feb., una data qu'existissiá pas de per abans. Livi la conservèt a a.d. III Kal. Feb., çò que la descalèt del 28^en al 30^en jorn d'januarius, un jorn que lai encara existissiá pas abans. August conservèt la seuna al 23^en jorn de september, mas las doas datas, l'anciana a.d. VIII Kal. Oct. e la novèla a.d. IX Kal. Oct., èran celebradas dins qualques endreches.

L'ancian intercalaris, mes intercalar, foguèt abolit. Lo jorn intercalar novèl foguèt nomenat ante diem bis sextum Kalendas Martias, generalament abreujat en a.d. bis VI Kal. Mart. ; l'annada que lo conteniá, annus bissextus.

Correccion d'August

Quitament se l'intercalacion juliana èra mai simpla que la del calendièr roman precedent, foguèt aparentament mal aplicada al començament. Los pontifs — lo grop de preires encargat de manténer lo calendièr dins la societat romana e responsable de l'aplicacion del calendièr novèl — comprenguèron aparentament mal l'algoritme e apondèron un jorn intercalar cada tres ans, e non pas cada quatre ans. August corregiguèt aquel problèma aprèp 36 ans en sautant mantun jorn intercalar per tornar alinhar l'annada, puèi en aplicant la frequéncia corrècta.

La seguida de las annadas bissextilas d'aquel periòde es pas balhada explicitament per cap de font anciana, quitament se l'existéncia d'un cicle triannadièr es confirmada per una inscripcion datant de -9 o -8. Lo cronologista Joseph Scaliger establiguèt en 1583 que la refòrma d'August foguèt instituida en -8 e ne dedusiguèt que las annadas bissextilas foguèron -42, -39, -36, -33, -30, -27, -24, -21, -18, -15, -12, -9, 8, 12, etc. Aquela proposicion es encara la mai acceptada. De còps, s'es suggerit que la primièra annada de la refòrma juliana, -45, tanben èra bissextila.

D'autras solucions son estadas prepausadas. En 1614, Kepler emetèt l'ipotèsi que la seguida corrècta èra -43, -40, -37, -34, -31, -28, -25, -22, -19, -16, -13, -10, 8, 12, etc. En 1883, lo cronologista alemand Matzat prepausèt -44, -41, -38, -35, -32, -29, -26, -23, -20, -17, -14, -11, 4, 8, 12, etc., sus la basa d'un passatge de Dio Cassius mencionant un jorn intercalar en -41 supausadament « contrària a la règla [de Cesar] ». Dins les annadas 1960, Radke argumentèt que la refòrma foguèt instituida quand August venguèt pontifex maximus en -12, suggerent la seguida -45, -42, -39, -36, -33, -30, -27, -24, -21, -18, -15, -12, 4, 8, 12, etc. Dins totes los cases, lo calendièr roman foguèt alinhat tornarmai amb lo calendièr julian a partir del 26 de febrièr 4 ; amb la solucion de Radke, tre lo 26 febrièr -1.

En 1999 foguèt descobèrt un papir egipcian que balhava un efemerid de l'annada -24 per las datas romanas e egipcianas, suggerent la sequéncia -44, -41, -38, -35, -32, -29, -26, -23, -20, -17, -14, -11, -8, 4, 8, 12, etc, pròcha de la prepausada per Matzat.

Modificacions ulterioras

En rason de la contribucion importanta de Juli Cesar e d'August al calendièr, quintilis foguèt renomenat julius en -44 e sextilis, augustus en -8. Quintilis foguèt rebatejat en onor de Cesar perque s'agissiá del mes de sa naissença. Segon un senatus consult citat per Macròbe, sextilis foguèt renomenat en onor d'August perque d'eveniments nombroses de son accession al poder se produsiguèron en aquel mes.

D'autres meses foguèron renomenats per d'autres emperaires, mas cap de cambiament sembla pas d'aver subreviscut a lor mòrt. Caligula nomenèt september en germanicus. Neron nomenèt aprilis en neroneus, maius en claudius e junius en germanicus. Domician nomenèt september en germanicus e october en domitianus. September tanben foguèt nomenat antoninus (en onor d'Antonin lo Piós) e tacitus (per Marcus Claudius Tacite), november en faustina (Faustina l'Anciana) e romanus. Comòde rebategèt la totalitat dels dotze meses per sos noms e designacions : amazonius, invictus, felix, pius, lucius, aelius, aurelius, commodus, augustus, herculeus, romanus e exsuperatorius.

Carlesmanhe renomenèt tanben los meses en vièlh naut alemand, mas aquela operacion foguèt pus perena que la dels emperaires romans. Aqueles noms foguèron utilizats fins al sègle XV en Alemanha e als Païses Basses, e fins al sègle XVIII amb qualques modificacions. De genièr a decembre : Wintarmanoth, Hornung, Lentzinmanoth, Ostarmanoth, Wonnemanoth, Brachmanoth, Heuvimanoth, Aranmanoth, Witumanoth, Windumemanoth, Herbistmanoth e Heilagmanoth.

Lo descompte dels ides e de las calendas, que compreniá una setmana de uèch jorns o nundines, foguèt remplaçat per la setmana de sèt jorns a l'entorn del sègle III. Constantin introduguèt en 312 lo dimenge coma jorn feriat dins aquela setmana.

Refòrma gregoriana e desuetud

Articles detalhats: Calendièr gregorian e Passatge al calendièr gregorian.

Lo calendièr julian foguèt d'utilizacion comuna en Euròpa e en Africa del Nòrd de l'epòca de l'Empèri Roman fins a 1582, quand lo papa Gregòri XIII promulguèt lo calendièr gregorian. Aquela refòrma èra renduda necessària per l'excès de jorns intercalars del sistèma julian per rapòrt a las sasons astronomicas. En mejana, los solsticis e los equinòccis avançan d'11 minutas per an per rapòrt a l'annada juliana. Iparc e benlèu Sosigèni ja avián pres consciéncia d'aquel problèma, mas, visiblament, foguèt pas jutjat important a l'epòca de la refòrma juliana. Çaquelà, lo calendièr julian se descala d'un jorn en 134 ans. En 1582, èra descalat de dètz jorns a respècte dels fenomèns astronomics, una complicacion problematica pel calcul de la data de Pascas, la quala es fondamentala dins lo calendièr liturgic crestian e que se deu produire aprèp l'equinòcci vernal.

Lo calendièr gregorian foguèt lèu adoptat pels païses majoritàriament catolics (Espanha, França, Polonha, Portugal, la màger part d'Itàlia, etc.) : en França, per exemple, Enric III faguèt seguir lo dimenge 9 de decembre de 1582 pel diluns 20 de decembre de 1582. Los païses protestants seguiguèron mai tard e los païses ortodòxes encara aprèp. Dins l'Empèri Britanic, lo 2 de setembre de 1752 foguèt seguit pel 14 de setembre de 1752. Entre 1700 e 1712, Suècia utilizèt un calendièr julian modificat, e adoptèt lo calendièr gregorian en 1753. Russia utilizèt lo calendièr julian fins a 1918 (als tèrmes d’un decret del Conselh dels Comissaris del Pòble del 24 de genièr de 1918 e conformament al qual un escart de 13 jorns sul calendièr tradicional julian, èra decretat. Atal, lo 31 de genièr de 1918 foguèt seguit non pas pel 1èr mas pel 14 de febrièr), aprèp la Revolucion Bolchevica e Grècia fins a 1923. Los dos calendièrs contunhèron de s'escartar pendent aquel periòde : en 1700, la diferéncia passèt a 11 jorns, a 12 en 1800, e 13 en 1900, valor que conservarà fins a 2100.

Se totes los païses ortodòxes (la màger part en Euròpa de l'Èst e del Sud-Èst) an adoptat lo calendièr gregorian abans 1927, es pas lo cas de lors Glèisas nacionalas. En mai de 1923, un sinòde a Istambol prepausèt un calendièr julian revisat, constituit d'una partida solara identica al calendièr gregorian (e qu'o demorarà fins a 2800) e d'una partida lunara calculant la data de Pascas per observacion astronomica a Jerusalèm. Totas las Glèisas Ortodòxas refusèron la partida lunara ; gaireben totas las Glèisas Ortodòxas actualas contunhan de celebrar Pascas segon lo calendièr julian (la Glèisa Ortodòxa de Finlàndia utiliza lo calendièr gregorian).

La partida solara del calendièr julian revisada foguèt acceptada sonque per qualques Glèisas Ortodòxas, dins l'esper d'un dialòg melhor amb la Glèisa d'Occident : lo Patriarcat Ecumenic de Constantinòple, los patriarcats d'Alexàndria e d'Antiòquia, las Glèisas Ortodòxas de Grècia, Chipre, Romania, Polonha, Bulgaria (en 1963) e America (de parròquias d'aquesta darrièra an encara drech d'utilizar lo calendièr julian). Las Glèisas Ortodòxas de Jerusalèm, Russia, Macedònia, Serbia, Georgia e Ucraïna contunhan d'utilizar lo calendièr julian (e mai qualques Glèisas esquismaticas, vièlhas calendaristas). Festejan per exemple la Nativitat lo 25 de decembre julian, es a dire lo 7 de genièr gregorian fins a 2100. De parròquias occidentalas de la Glèisa Ortodòxa Russa celèbran la Nativitat lo 25 de decembre georgian, e mai las del Diocèsi ortodòxe bulgar en America, abans e aprèp lo transferiment en 1976 d'aquel diocèsi de la Glèisa Ortodòxa Russa fòra frontièras a la Glèisa Ortodòxa en America.

Usatge actual

En defòra d'unas Glèisas Ortodòxas, lo calendièr julian es encara utilizat en Africa del Nòrd, çò los Berbèrs. Lo calendièr berbèr es utilizat dins una tòca agricòla. Lo primièr jorn de l'annada correspond actualament al 14 genièr del calendièr gregorian.

Vejatz tanben

Ligams intèrnes

Ligams extèrnes

(fr) «Lo calendièr julian». Calendièrs Saga.
(fr) «Lo calendièr julian». AltCal.
(en) «Calendar Converter - Julian calendar». Fourmilab.

Nòtas e referéncias

↑ ^1,0 et ^1,1 Censorinus. De Die Natali (en latin).
↑ ^2,0 ^2,1 et ^2,2 Macròbe. Les Saturnales.
↑ Bède. Sur le Décompte du temps.

[censorinus-1] 1,0 et ^1,1 Censorinus. De Die Natali (en latin).

[macrobe-2] 2,0 ^2,1 et ^2,2 Macròbe. Les Saturnales.

[bede-3] Bède. Sur le Décompte du temps.

[1]

[2]

[3]