Sofisme (rasonament)

Un sofisme es una argumentacion de logica fallaciosa. Es un rasonament que se vòl rigorós mas qu'es realitat n'es pas brica valid al sens de la logica (quitament se sa concluson seriá pasmens la « vertadièra »). Al contrari  del paralogisme, qu'es una error dins un rasonament, lo sofisme es fallaciós: es enonciat amb la tòca d'enganar, per exemple, per prene l'avantage dins una discussion. Sovent, los sofismes prenon l'aparéncia d'un sillogisme (que s'apièja sus de premissas insuffisantas o non-pertinentas o que procedís per entimèma, eca.). Pòdon tanben s'apiejar sus d'autres mecanismes psicologics jogant per exemple amb l'emocion de l'auditòri, l'ascendant social del locutor (argument d'autoritat) o dels biais cognitius (coma l'oblit de la frequéncia de basa).

Dins la Grèca antica, los sofistas, que lo nom es a l'origina del tèrme sofisme, ensenhavan l'eloquéncia e l'art de la persuasion. foguèt per revelar lor retorica a vegada fallaciosa que los filosòfs pausèron las basas de la logica. Dempuèi las Refutacions sofisticas d'Aristòtel, alara fòrça filosòfs cerquèron a establir une classificacion generala dels sofismes per, mai sovent, se ne gardar (Bacon, Mill, Bentham). Al contrari, d'autres autors, coma Arthur Schopenhauer dins La Dialectica eristica (1830), defendèron l'usatge del sofsme per son eficacita dialectica.

Originas del mot

Lo mot sofisme ven del latin sŏphisma, aissit del grèc σόφισμα (sóphisma) : « abiletat », « invencion ingenhosa », « rasonament enganhaire ». Aquel mot grèc es format sus σοφία (sophía) : « saviesa », « saber », e designa a partir de l'Antiquitat grèga lo tipe de discors prononciats pels sofistas (literalament « especialistas del saber »), orators prestigioses e professors d'eloquéncia (o mai globalament de retorica), que la tòca èra subretot de persuadir l'auditòri (dins las assembladas o los tribunals), mai sovent al prejudici de la quita veritat. Socrates e Platon debatèron fòrça amb los sofistas per ensejar de revelar lors rasonaments enganhaires e bastits sus una logica non rigorosa, mas es Aristòtel subretot qu'inventèt la sciéncia de la logica per classicar los tipes de rasonaments (o de sillogismes) e mostrar rigorosament quina es la « logica » fallaciosa en òbra dins un sofisme.

Exemples

• Dins l'emmental, i a de traucs.

Mai i a a d'emmental, mai i a de traucs.

Mai i a de traucs, mens i a d'emmental.

Donc mai i a d'emmental, mens i a d'emmental (figura de sens, sillogisme).

• Tot çò qu'es rar es car,

Un caval bon marcat es rar,

Donc un caval bon marchat es car (figura de sens, sillogisme).

• Lo ridicul tua pas,

Çò que nos tua pas nos fa mai fòrt,

Donc lo ridicul nos fa mai foòrt (figura de sens, sillogisme).

• « Rat » es compausat de tres letras,

Lo rat manja lo formatge,

Donc tres letras manjan lo formatge.

• La frasa seguenta es vertadièra.

La frasa precedenta es falsa. (paradòxe)

• Un problèma compòrta totjorn al mens una solucion.

Donc s'i a pas de solucion,

i a pas de problèma (contèxte d'engan argumentari) (figura de sens, sofisme).

• Jamai la fin foguèt tan pròcha (tautologia, figura de sens, antitèsi).

• Se pòt èsser aurós sens argent

Se pòt pas èsser en bona santat sens argent

Per èsser aurós cal èsser en bona santat

Donc per èsser aurós cal aver d'argent.

Classificacion de Mill

John Stuart Mill, dins son obratge Sistèma de logica deductiva e inductiva (1843), estudia los sofismes. prepausa una classificacion, en quatre grops:

1. « De sofismes de simpla inspection, o sofismes a priori ». S'agís « dels cases ont i a pas de concluson donada, la proposicion essent acceptada, non coma provada, mas coma n'avent pas besonh de pròva, coma veritat d'esperse evidenta, o al mens coma d'una tan granda versamblança intrinsèca, que la pròva extèrna, quitament insufisenta d'esperela, sufís coma ampliatiu de la presompcion precedenta ».
2. Los « sofismes d'observacion ». Son lo sofismes que consistisson dins un biais viciós de procedar dins l'operacion de la pròva. E coma una pròva, dins tota son espandida, compren un o mai o totes los tres procediments, l'observacion, la generalizacion, e la deduccion, cal examinar las errors que pòdon èsser comesas dins aquelas tres operacions. Un sofisme per observacion pòt èsser una error de « non observacion » (negligéncia dels fachs particulars que caliá remarcar), o « mal observacion » (« quand lo fach o lo fenomèn, al luòc d'èsser reconegut al repècte de la relitat, es pres per quicòm mai »).
3. Los « sofismes de generalizacion ». Aquela classa es considerada, per Mill, coma la mai espandida de totas, comprenent mai grand nombre e mai granda varietat « d'inferéncias viciosas ». Per qu'una error de generalizacion siá sofistica, precisa Mill, « cal que siá la consequéncia d'un principi; deu venir d'una concepcion genrala falsa del procediment inductiu; lo biais legitime de far de conclusons de l'observation e de las experiéncias deu èsser fondamentalament mal comprés ».
4. Los « sofismes per confusion ». Aquela darrièra classa dels sofismes de Mill amassa « totes aqueles qu'an lor font, pas sonque una apreciacion falsa de la valor d'una prova, mas tanben la concepcion vaga, indeterminada e cambiadissa de çò qu'es la pròva ». « Al cap d'aqueles sofismes s'ofrisson aquelas multituds de rasonaments vicioses resultant de l'ambiguïtat dels tèrmes coma quand una causa es vertadièra dins lo sens particular d'un mot s'argumenta coma s'èra vertadièra dins un autre sens ».

Lista d’arguments fallacioses

Sofismes que las premissas son pas pertinentas per la validitat de la concluson.

Argumentum ad hominem o « ataca personal »

es formulat contra la persona que sosten una tèsi, e nom pas contra la quita tèsi, compren argumentum ad personam, ad hominem circumstantiæ e ad hominem tu quoque.

Amfibologia (o « amfibolia »)

Argumentum ad verecundiam

tanben nomenat « Lo cap a tojorn rason » o « argument d'autoritat ».

Argumentum ad consequentiam

• Apèl a la terror: « Se mantenètz vòstre vejaire, i aurá de consequéncias… »
• Apèl a la flatariá: « Un òme coma vosaltre pòt pas defendre una tala mena de posicion ! »
• Argumentum ad populum (tanben nomenat « rason de la majoritat ») : « Dieu deu existir perque la majoritat dels umans i crei dempuèi de milenaris. »
• Argumentum ad misericordiam o « Apèl a la pietat ».
• Apèl al ridicul: ridiculizacion dels arguments de l'oposant per los far mai aisidament refutables. Exemple : « Se la teoria de l'evolucion èra vertadièra, aquò voldriá dire que mon grand es un gorilla »
• Argumentum ad odium: lo fach de far odiós/inacceptable los arguments de l'oposicion mejans una presentacion de resson pejoratiu.
• Dos fals fan un verai (o « sofisme de la dobla falta » ) : « E alara? D'autras personas fan fòrça pièger. »

Argumentum ad novitatem

lo fach de far rason als arguments mai novèls o que fan mai modèrne.

Argumentum ad antiquitatem

argument que pretend que la tradicion a las bonas responsas.

Argument par la fe

« De segur es verai, perque es escrich dins quin que siá libre sacrat. »

Argumentum ad ignorantiam (l'ignoréncia)

« Pòdi pas explicar çò qu'aquel testimòni vegèt dins lo cèl, donc aquò deu èsser una nau espaciala extraterrèstra visitant nòstra planèta. » Varianta: « Pòdi pas explicar cossí la vida sus tèrra apareguèt, alara de segur Dieu o faguèt. »

Argumentum a silentio.

Argumentum ad baculum (o « rason del mai fòrt »)

Argumentum ad crumenam (o « rason del mai ric »)

« Es pas aquel miserable que quitament paga pas d'impòst que va me far de leissons per menar ma vida. » (vejatz Esòp, Epictet…)

Argumentum ad lazarum (o « rason del mai paure »)

« La classa obrièra se bat amb lo real cada jorn e es la sola que pòt conéisser la realitat del païs. La dictatura del proletariat es donc l'unica solucion. »

Argumentum ad nauseam (o « rason par forfait »)

« Avètz legit las 38 000 referéncias qu'acaba de vos citar? Non ? Alara considèri qu'avètz pas res a portar a aqueles debat. »

Peticion de principi

repetir coma premissa la conclusion que s'ensag de defendre (Dieu existís car la bíblia o dich. La bíblia ditz verai car Dieu l'inspirèt). Es a dire, supausar vertadièra la quita causa que se cal mostrar.

Trencadura de la correlacion

• Plurium interrogationum (o « multiplicar o complexifiar las questions »).
• Falses dilèma (o « blanc o negre ») : « Las energias maremotriças e geotermicas son netas, donc ecologicament acceptablas; se son ecologicament acceptablas, son donc obligatòriament renovelablas. Se contestatz aquela concluson, siatz un partisan del lobby nucleari. »
• Falsa objeccion per evitar d'evocar una bona rason: « Es tròp car. », « Me'n cal parlar a ma femna. », per dire pas : « Me'n chauti pas gaire vòstra quincalha e començatz plan a me languir. »
• Concentracion de l'argumentatòri sus una partida dels arguments motivant la presa de posicion.
• Refús de la correlacion (atencion: une correlacion implica pas obligatoriament una causalitat. Atal, las ventas de dentifrici son correladas a las ventas de presevatiu; aquela de Coca-Cola a aquela de lunetas de solelh; las ventas de whisky en Escòcia son correladas al revenguts dels pastors, e aquò significa pas que los pastors bevon lo produch de las quistas. Aquò indica simplament que quand lors ventas son bonas, los Escoceses an los mejans de donar un pauc mai a lor pastors.).
• Suprimir la correlacion.

Equivocacion

Confusion entre lo tot e la partida.

• Prene la partida pel tot : « X votèt per Daquòs, Daquòs es per tala reforma, donc X es partisan d'aquela reforma. »
• Divisir excessivament.

Generalizacions invalidas

• Escapolon non representatiu : « Dempuèi la veitura del tren, podèt constatar sus un escapolon de setanta passatges de nivèl que totes sens excepcion an lors barrièras tancadas. »
• Generalizacion abusiva (o « deduccion aboriva », e version coflada de la categoria preceedenta): « Los Angleses sont trilingües: òc ben, n'encontrèri un que na parlava tres. »
• Generalizacion excessiva, o dicto simpliciter.
• Manipulacion estatistica: « Aquel tèst de la malautiá X es fisable a 99 %, se revèla positiu per vosaltre, donc avètz 99 % d'escaseças d'aver la malauti X. » (Se facht, se la malautiá X tòca una persona sus 100 000, un tèst « fisable a 99 % » donará 1000 positius ont i a un sol malaut vertadièr, e donc un tèst positiu dona encara 99,9 % d'escasença d'aver pas aver la quita malautiá. Vejatz li biais cognitii Oublit de la frequéncia de basa o coma exemple los fals positius medicals explicats pek teorèma de Bayes).

Manipulacion de las probabilitats

« Lançatz tres pèças: doas son obligatòriament del mèsme costat, o cara, o crotz. La tresena a una escasença sus doas d'èsser tanben d'aquel costat; donc i a un escasença sus doas que las pèça sián totas las tres del meteis costat. » (1 escasença sus 4 en realitat)

Sofisme per associacion, desonor per association e onor per associacion

« Siatz vegetarian ? Tè, coma aquel salòp de Daquòs! De segur es pas un azard. »

Ignoratio elenchi (o « conclusion excessiva »).

Lo postulat indemontrable.

Argumentum ad temperantiam (o « punt mejan »)

Creire que la posicion mejana entre dos enonciat es la bona posicion. Per exemple la polícia anoncia 80 000 manifestants, los organizaires 160 000 alara i aviá 120 000 manifestants.

La rason per la teatralitat.

La rason de la Natura o genetica (qu'engana la causa o l'origina d'una causa per l'esséncia o la quita causa)

« L'amor, perque ven de l'instincte sexual, es pas mai que lo desir de copular. »

Lo sofisme naturalista

mescla un jutjament de fach e un jutjament de valor: Pretendre qu'una causa es bona per causa qu'es natural.

Negacion de la pròva

Non sequitur (que seguís pas las premissas)

Lo sofista enòncia un rasonament ont mòstra que A implica B e que B implica C, e dins lo resumit de sa demonstracion, afirma aver mostrat que A implica D (manipulacion de la concluson) o varianta que E implica C (manipulacion de las premissas).

• Afirmacion de la consequéncia: « Ara, fa bon. Donc, plourà deman. »
• Denegacion dels antecedents.

Pas cap de bon Escocés

categoria de sofismes mostrat dins l'obratge Thinking about Thinking d'Antony Flew.

• Argument: « Pas cap d'Escoceses met pas de sucre dins son porridge. »
• Responsa : « Mas, mon oncle Angus, qu'es Escocés, adora metre de sucre dins son porridge. »
• Réfutation : « Òc, mas pas cap de bon Escocés met de sucre dins son porridge. »

La rason de las emocions.

La solucion perfiècha

« A que servís de far de campanhas antitabat? Sempre i aurá de fumaires. »

Empoisonar lo pòtz (o la « politica de la tèrra brutlada »)

una persona que, quand pòt pas aver rason, ridiculiza e/o denigrar l’objècte del debat.

Non causa pro causa.

• Post hoc, ergo propter hoc (o « confondre sincronicitat e causalitat ») : « Bevi una tisana, mercé a aquò, lo reumàs desapareguèt l'endeman. »
• Simplificacion excessiva de la causalitat.
• Los paprochaments excessius.
• La combinason de fachs sens ligams dirèctes (amalgame).
• Capvirament de la causalitat.

Lo pelhòt roge

Utilizar d'associacion emocionalas que van desecadenar la colèra del public e noire a sa capacitat de rasonament.

Reductio ad Hitlerum (vejatz « Loi de Godwin »)

Sofisme per associacion, trobar lo mejan de comparar los dichs d'una persona a çò que representa lo mal absolut seguent los critèris de la societat (Los nazis per l'Euròpa occidentala de la fin del sègle XX) per poder lo plaçar dins una posicion ont será obligada de reagir e será malaisit per se se defendre.

Reificacion (o ipostasi) (transposicion d'un concèpte abstrach coma objècte concrèt)

« I a pas de democracia dins aquel païs, caldrá i exportar un pauc de la nòstra. »

Capvirar la carga de la pròva

A afirma que B mas sens donar de pròva, C ditz qu'es pas d'acòrd, C afirma que D. A ataca C li demandant de justificar son desacòrdi e de provar que D.

« Provatz'm que Dieu existís pas. ». Mas atencion: aquel cas de sofisme deu pas èsser confondut amb una invalidacion de la tecnica de la pròva per l’absurd. Aicí, per que siá pas un sofisme, caldiá mostrar que la proposicion « Dieu existís pas » es aberrant. Mas, se la persona a qui es demandat de mostrar que Dieu existís pas, i capita pas, pas res es mostrat. Car l’abséncia de demonstracion que Dieu existís pas, es una condition necessària, mas non sufisenta de la pròva per l’absurd. Mas simplament: poder pas mostrar que Dieu existís pas, es pas una demonstracion que « Dieu existís pas » es una proposicion aberranta. Benlèu seriá possible de supausar qu'aquel rasonament fallaciós, qu’es lo capvirament de la carga de la pròva, es la consequéncia de la tentacion d’arribar a una pròva per l’absurd, dins l’ignorança de sas condicions de validitat.

Penjal sabonós

pretencion qu'un compromés deuriá èsser recusat que desencaderariá de consequéncias totjorn mai gravas

« Se restablissètz la pesca d'aquela espècia de peisson, la tendencia se generalisara lèu a la autras varietats protegidas, puèi a las tartugas, e en seguida als grands mamifèrs marins, e la biodiversitat dels oceans será en dagièr greu. »

L'Espavental o òme de palha

Desformar l'argumentacion d'un oposant per ne far un argument mai aisidament refutable e eventualament preparar le terren a un sofisme de desonor per associacion.

« Volètz pas realizar aquel programa de construccion de pòrta-avions, compreni pas perque volètz daissar nòstre país sens defensa. » (La proposicion « soi contra la construccion d'un pòrta-avions » foguèt destornada en « soi contra la defensa de mon païs », argument fòrça mai aisit de far fracassar).

Sillogisme invalid (o paradòxes)

Aquela familha de sofisme se basa sus la diferéncia entre una implicacion e una equivaléncia

• Afirmacion d'una disjonccion.
• Afirmation excessiva de l'existéncia d'un tèrme.
• Quaternio terminorum.
• Non distributivitat del pivòt.
• Non distributivitat del tèrme màger.
• non distributivitat du tèrme minor.

Fals dilèma

Far creire que la responsa a une question se redutz a un ensems de causida, mai sovent dos.

Los objèctes de l'espaci son o de planètas que la supícia es solida, o d'estelas que la superfícia es gasosa. La superfícia de Jupitèr es solid, donc Jupitèr es una estela.

Sofismes d'ambiguïtat

Aquel sofisme joga sus las omonimias e sul fach que la frontèra de concèptes es mal definida.

• Division: « L'armada americana es poderosa, donc aquel soldat american deu èsser poderos. »

Sofisme de composicion

creire que çò qu'es verai pel tot es verai per la partidas o, inversament, que çò qu'es verai per l'una de las partidas s'aplica tanben als autres.

Raubament de concèpte

utilizar un argument C per refutar lo A alara que, per qu'existís lo C, Lo A ja deuriá existir: Par exemple un autor per se defendre: « Poguèri pas aver plagiat l'obratge d'aquel autor escrich dins aquela lenga, perque aquela lenga la mestreja pas. » dich lo plagiaire dins la lenga del piagiat

Solecisme

utilisa une ambiguïtat gramaticala (un solecisme linguistic) per realizar una deduccion logicament erronèa.

Sofisme de la marrida traduccion

Avètz pas legit aquel obratge dins sa lenga originala mas una version traducha donc tot çò que diretz sus aquel libre es de segur fals.

Bibliografia

• Aristòtel, Las Refutacions sofisticas.
• Aristophane, Les Nuées. Œuvre dans laquelle on ridiculise les sophistes et où les personnages utilisent des raisonnements invalides mis en évidence dans cet article.
• John Stuart Mill, Sistèma de logica. títol complet A System of Logic, Ratiocinative and Inductive.
• Schopenhauer, La Dialectica eristica.
• F. Van Eemeren R. Grootendorst, La novèla dialectica pragmatica sofismes argumentacions
• Olivier Reboul, Introduction à la rhétorique, Paris, PUF, coll. « Premier Cycle », 1994 (2^e édition corrigée), 242 p.
• Bruno Couillaud, Raisonner en vérité - Analytique, dialectique, Rhétorique, sophistique, Paris, F.-X. de Guibert, 2007 (2^e édition corrigée), 553 p.
• Jeremy Bentham, (1827) Fragment sur le gouvernement: Manuel de sophismes politiques, Paris, LGDJ / Montchrestien (30 octobre 1998), 386 pp.

Vejatz tanben

Articles connèxes

• Sillogisme, Paradòxe, Paralogisme, Argumentacion, Non sequitur
• Rasonament
• Aristòtel
• Biais cognitii
• Frédéric Bastiat (1801-1850) inventèt lo concèpte de « sofisme economic » per denonciar de rasonaments fallacioses de la pensada economica.