Epictet

Epictet, en grèc ancian Ἐπίκτητος / Epíktêtos, que significa « òme crompat, servitor », (Ierapolis, Frigia, 50 • Nicopolis, Epir 125 o 130) èra un filosòf de l’escòla estoïciana. Pauc d'elements de sa vida son coneguts e daissat pas cap d'òbra escricha de sa man. Son discípol Arrian faguèt la transmission de son òbra en publicant las nòtas presas pendent las leissons del mèstre, en uèit libres, que la mitat sont ara perdut, e tanben un resumit de doctrina morala, lo Manual, tèxtes qu'aguèron de segur una influéncia sus Marc Aurèli.

Epictet presica sus la partida etica de la filosofia. Quitament s'ensenha tanben la logica estoïciana, insistís fòrça sus la preponderança de l'accion, e sa filosofia es d'en primièr una practica. Fidèl a las conceptions tradicionalas de l'escòla del portic, presenta l'Òme coma somés al destin ordonat pels dieus. Son ensenhament se vòl un biais per aténher lo bonaür per l'ataraxia, la patz de l'alma acceptant, amb coratge e amor, tot decret del destin inexorable, realizant leialament son dever malgrat las circonsténcia, e agissent amb benvolença cap als autres Òmes.

Biografia

Epictet nasquèt en 50 AbC., a Ierapolis en Frigia; benlèu filh d'esclaus, el tanben foguèt esclau e vendut a Roma a un afranquit de Neron: Epafrodit. Mai d'un còp, Epictet nos parla d'aquel personatge, e la tradicion transmetèt una anecdòta significativa: Epafrodit aviá tancat lo pé d'Epictet dins un brodequin d'acièr e li estorciá camba fins a lo far cridar. Epictet acaba per dire pasible: « Me vas trencar la camba. ». Epafrodit contunha e trenca la camba d'Epictet. Aquel constatèt simplament : « Te l'aviá dich: vaquí qu'es trencada. » Ne demorèt garrèl pel rèsta de sa vida.

Epafrodit autoriza pasmens Epictet a assistir a la conferéncias de l'estoïcian Musoni Ruf. En seguida, Epictet foguèt afranquit dins de condicions que demoran indeterminadas, benlèu a causa de la mòrt del mèstre. Se dedica a la filosofia, a l'estoïcisme subretot.

A Roma, demora dins un ostalet totjorn obèrt, moblat d'una taula e d'una palhassa. Un jorn qu'aviá comprat una lampa de fèrre, li foguèt panada. Se contenta alara de dire: « Se torna deman, será plan surprés, car ne trapará pas qu'una de tèrra. » Un ignorant comprèt fòrça car aquela lampa a la mòrt del filosòf, cresent que li donariá la mèsma lutz qu'aquela qu'aviá enlusit Epictet! En 89 o 94, deguèt s'anar de Roma après l'edicte d'expulsion dels filosòfs fòra de la ciutat, segon la volontat de l'emperaire Domician que suporta mal de l’influéncia dels filosòfs que fan d'oposants a son regim tiranic.

Epictet fa sa retirada a Nicopolis d'Epir, vila de passatge dels nòbles grècs e romans en viatge cap a Itàlia o Grècia. I demorèt dins la pauretat en companhiá d'una femna e d'un enfant qu'adoptèt. A Nicopolis, obriguèt una escòla estoïciana amb succés. Pendent d'ans, ensenhava jos la forma de discussions e disputas. Sos contemporanèus semblan aver mai granda estima per la qualitat de son ensenhament. Segon Spartian, tornèt a Roma e venguèt familhèr de l'emperaire Adrian, mas lo fach es nautament improbable. L'episòdi es tanben contat per l'Istòria Augusta, mas aquel tèxte es en granda partida una impostura, e la letra d'Epictet a Adrian es de segur un apocrif. Mas, lo respècte de l'emperaire per Epictet sembla atestat per mai d'una fonts. Selon la Suidas, visquèt fins al regne de Marc Aurèli, mas segon Aulu-Gelle, Epictet ja èra mòrt quand arribèt al poder. Se pensa qu'ensenhèt a Juli Rustic, que venguèt mai tard l'ensenhaire de Marc Aurèli e l'introduguèt a la filosofia estoïciana mejans d'Epictet.

Moriguèt a Nicopolis, benlèu entre l'an 125 e 130.

Epictet daissèt pas cap d'escrich, mas un dels seus discípols, Arrian, reculhiguèt los dichs dins d'obratges, que dos domòran: Los Entretens (διατριβαί diatribai) e Lo Manual (Enchiridion), que resuman sa doctrina e ne fan sorgir los trachs distinctius. Los Entretens constituisson d'en primièr uèit libres, que sol los quatre primièrs demoran. Lo Manual es un condensat, constituit de 53 corts capítol, realizat per Arrian, que met en aforismes los dichs d'Epictet. La seleccion facha per Arrian es centrada sul biais de menar sa vida e son l'esperit en totas circonsténcias, se presentent coma un obratge eminentament practic. L'eritatge foguèt conservat mejans un unic manuscrit, datant del sègle XI o XII, e servat a la bibliotèca d'Oxford.

La leisson de filosofia d'Epictet pòt èsser ipoteticament reconstituit dempuèi de fragments d'informacions tornadas dins los tèxtes d'Arrian. Segon Émile Bréhier, « La sesilha començava per una leisson tecnica, facha pel mèstre o per un discípol: comentari d'un tèxte de Crisippe o de Zenon o alara un exercici de logica; après, sovent seguent una question pausada per un auditor, lo mèstre fasiá una improvisacion, libra de tota forma tecnica, dins un estil sovent enlusit e imatjat, amb d'anecdòtas, fachas d'indignacion e d'ironia. ».

Doctrina

Retrach fictiu, gravadura (sègle XVIII)

Epictet es dans la dralha estoïciana e las seguidas de l'epòca imperiala. Dins son ensenhament conegut i a pas traça d'un estudi de la fisica, e plaça la logica, tradicionala dins l'escòla, al segond plan. L'etica es divisada en etica teaorica e etica practica, la primèra essent subordonada a la segonda ; son ensenhament se descompausa en tres temps: l'aprendissatge de las règlas de vida, correspondent a l'etica practica, es la primièra estapa e mai necessària. La justificacion d'aquelas practicas, qu'es l'etica teorica, ven en segond e es pas que complementària e explicativa. La basa dialectica que sosten lo verai dels principis teorics ven en darrièr, e constituís la logica.

Coma d'autres representants tardius de l'estoïcisme, Epictet se referís pro a la tradicion cinica. Cita mai d'un còp son nom, las vertuts e l'exemple de Diogènes de Sinope. Amb aquel retorn, cerca a se ligar a Socrates que plaça sul meteis plan que Diogèn e tanden cita en exemple. Epictet establit entre eles un ligam relizat le meteis vejaire sul mepris de la mòrt, lor exigéncia de libertat, e lor indiferéncia pels bens exteriors.

La question màger qu'ensag de repondre la filosofia d’Epictet es de saber cossí cal viure sa vida. Fàcia a aquela primèra question, totes los autres subjèctes de la filosofia an pauc d’importança al seu vejaire. Per aquò, Epictet se pausa d'en primièr la question de l’existéncia, o non, d’una « natura de las causas » qu'es invariabla, inviolabla e valabla per totes los òmes sens excepcion. Sa responsa es clara: la « natura de las causas » existís e la formula, al començament de son Manual, disent que, de totas las causas del mond, unas son en nòstre poder exclusiu alara d’autres o son pas. Nòstras opinions, nostres movements, nostres desirs, nostras inclinasons, nostras aversions — en un mot, totas nostras accions — apartenon a la primira classa de causas e las nomenas « proairetics ». Lo còs, los bens, la reputacion, las dignitats — en un mot, totas las causas que son pas del nombre de nostras accions — apartenon a la segonda classa de las causas e los nomena « aproaireticas ». Qu’es aquò donc la proairesis ?

Pels autors classics (Isocrates, Esquines), la proairesis significa la causida d'una profession. Es aquel meteis acte que l'individú causit conscientament quin que siá son biais de vida, tot coma quin que siá mestièt: « Diga't d'en primièr qui vòles èsser, puèi fai en consequéncia çò que deves far ». Epictet nos mòstra que la proairesis es la facultat que nos fai diferents de totes los autres èssers vivents. Es la facultat que nos permet de desirar o d’aver de l’aversion, de ressentir un besonh impulsiu o de la repulsion, de dire òc o non, segon nos jutjaments. Las causas proaireticas sont liures per lor natura justament perque que la libertat de nòstre proairesis es absoluda: se pòt pas resténher per la dolor, ni per la mòrt, nimai per quin que siá de çò qu'es exterior. Se nòstra proairesis fa que nos sèm acomodats d’un fach quin que siá es qu'atal o decidiguèt.

Atal, pasmens se sèm pas responsables de las representacions que naisson liurament dins nòstra ment, sèm absoludament e sens cap de dobtes responsables del biais que fasem usatge d'aquela. Segon Epictete mai important es de gardar la ment fòra de nòstra proairesis qu'existís ni ben ni mal, e qu’es van d'ensejar de modificar la natura de las causas. Quin es donc lo critèri que nos permet de respectar dins quina que siá la situacion la natura de las causas? Epictet nos explica qu'aquel critèri es un jutjament que cal aprene per la filosofia e nomena aquel jutjament diairesis. Fàcia a tot çò qu'es aproairetic (eveniments, objèctes, individús, eca.) quina es alara l’actitud que cal téner? Cal prene l’actitude del bon jogaire d’escacs, es a dire lo coratge de jogar e de véncer.

E se la partida es perduda? Perdre fa tanben partit de la natura de las causas. Se la partida es perduda, la diairesis que nos guida nos empacha de far quina que siá demanda per çò que se passa e que depend pas de nosaltre. En efièt, cal acceptar çò que los eveniments e lo destin nos balhan, tot aquò es pas nòstre afar. L’Òme es partida integranta d’un sistèma que l'otrapassa. Puslèu que de s’oposar en van a l'astre que li es reservat, l’accèpta e merceja per l’escasença qu’aguèt de jogar, car compren lo divin qu'es en el e fa resonar sa vida amb los seus jutjaments guidats per la diairesis. Aquò significa que, al mens que se siá salvat la libertat de nòstra proairesis e respectat las règlas du jòc, quitament s'una partida es perduda un jorn, la partida vertadièra será ganhada.

Per l'estoïcian es inutil de venerar la natura, los dieus o d’autres mèstres. Sols de principis racionals devon permetre de comprene — o simplament acceptar — lo moviment del mond e dels òmes. Es per una analisi racionala que determina çò que depend pas d'el, e es mercé a aquela quita rason que definís sos jutjaments sul mond.

La psicologia d’Epictet

Al còr de la psicologia d'Epictet i a las nocions de representacion e de jutjament. Son Manual conten aquela frasa celèbra: « Çò que fa de trebles als òmes, son pas las causas, mas las opinions que n'an. Per exemple, la mòrt es pas un mal, car, se n'èran un, atal l'auriá vist Socrates; mas, l'opinion qu'avèm que la mòrt es un mal, vaquí lo mal. Alara donc que sèm contrariats, troblats o tristes, n'acusem pas d'autres que nosaltre, es a dire las nòstras opinions ».

I a tres disciplinas que se deu exerçar l'òme que vòl acquerir la perfeccion: aquela al subjècte dels desirs e las aversions, per se veire pas frustrat dins sos desirs e encontrar pas çò que se cerca a evitar; aquela al subjècte de las tendéncias positivas e las tendéncias negativas e, d'un biais general, çò que tòca al dever, per agir d'un biais ordonat, soscat, sens negligéncia; la tresena es aquela al subjècte de l'error, la prudéncia del jutjament, en un mot, çò qu'es al subjècte dels aux assentiments.

Per Epictet, la màger e mai urgenta es la primièra, la disciplina del désir, al subjècte de las passions, car son elas que fan los trebles, las agitacions, las infortunas, las calamitats, los tristums, los planhs, la malignitat. Las passions nos fan envioses, geloses quitament empachan d'ausir la rason. Aquela disciplina del desir permet de s'ocupar sonque de çò que depend de nosaltre e d'aculhir amb jòia tot çò qu'es donat en partatge per la natura universala. Permet de desvolopar la temperéncia e l'ataraxia o abséncia de treble e d'agitacion.

La segonda disciplina a per subjècte lo dever e per tòca d'agir al servici de la comunautat  umana. Es la disciplina de l'accion, se daissar pas anar per una volontat desordonada, mas agir en conformitat amb l'instincte prigond de comunautat umana e de justícia. Es desvolopar la vertut de justcía o l'amor dels òmes.

La tresena disciplina per objècte d'assegurar la fermetat d'esperit al respècte del real. Es la disciplina de las representacions o de l'assentiment que permet de donar pas son assentiment ni a çò fals, ni a çò escur. Amar la veritat, a se ronçar pas dins los jutjaments.

Aquelas tres disciplinas o règlas se referisson als tres rappòrts fondamentals que definisson la situacion de l'òme: lo primièr, lo rapòrt amb lo cosmos, en ligam amb la Fisica; lo segond: lo rapòrt de l'òme amb los autres òmes, es en ligam amb l'Etica; lo tresen es lo rapòrt de l'òme amb el meteis, dins la mesura ont la partida essenciala de l'òme se situa dins sa facultat de pensar e de jutjar, en ligam amb la Logica.

Epictet recomanda de començar pel tèma al respècte dels desirs, qu'es mai necessària, perque nos purifica de nòstras passions, puèi de contiunhar per la disciplina al respècte de las accions, per acabar per la disciplina de l'assentiment, reservada a aqueles son ja en progrés, car mai exigenta.

Lo paradigme psicologic contemporanèu de la terapias cognitivas se fondat, dins una mesura significativa, sus una seria de concepcions psicologicas desvolopadas per Epictet. La terapia cognitiva, tal coma iniciada per A. Ellis e A. Beck, se basa sus aquela mèsma idèa: las conduchas disfoncionalas dels individús, las patologias e problematicas psiologicas son lo fruch de procediments representacionals inadaptats, que fan percébre lo mond de biais contra productiu.

Citacions

• Al subjècte del Se entendut d'esperse, lo manual d'Epictet recomanda de : « se gardar d'esperse coma d'un enenemic. »
• Devisa d'Epictet: « Endura e absten't » (apéchou kai épéchou) latinizat en Sustine et abstine (Aulu-Gelle, Nuèchs aticas, XVII, 19).
• Se dich qu'escriguèt la seuna epirafa: « Soi Epictet, esclau, estropiat, paure coma Irus e pasmens amat dels dieus ».
• « Ès un ciutadan del mond e partida d'aquel mond, non pas una de las partidas subordonadas, mas ès una de las partidas dominantas, qu'ès capable de comprene lo govèrn divin e de soscar a sas consequéncias » (Entretens. Libre 2. Cap 10).
• « S’entretenir amb un òme que prenèm per un òme, es s’informar de sas opinions e li descobrir en detalh las seunas. » Entretens, III, ix, 12.
• « IV. remenbra't donc que, se creses liuras las causas que de lor natura son esclavas, e pròpia a te aquelas que dependon d'altrú, encontraràs a cada pas d'obstacles, seràs afligit, troblat, e te planharàs dels dieus e dels òmes. Alara que se pren per lo teu çò que t'aparten en pròpri, e per estrangièr çò qu'es a altrú, jamai degun t'obligarà a çò que vòles pas far, ni t'empacharà de far çò que vòles; te planherà pas mai de degun; acusaràs pas degun; feràs pas res, tanpauc la causa mai pichona, malgrat te; degun te farà pas mai de mal, e auràs pas d'enemics, car t'arrivaràs pas res de nosible. » - Lo manual d'Epictet -
• « XI. Acusar los autres dels seus malaürs, aquò es d'un ignorant; se n'acasar se meteis, aquò es d'un òme que comença a s'instruire; e n'acusar ni se meteis ni los autres, aquò es d'un òme ja instruit. » - Lo manual d'Epictet -
• « XIX. Se vòles avançar dins l'estudi de la saviesa, refusa pas, sus las causas exterioras, de passar per imbecil e per dessenat. » - Lo manual d'Epictet -
• « XLVIII. Los dieus creèron totes los òmes per que sián auroses; son malauroses sonque per lor pèca. » - Los entretens -
• Digas pas: « Fai de filosofia », diga: « M'afranquissi ».
• « Rasim verd, rasim madur, pansa. Tot es sonque cambiament, non pas per èsser pas mai, mas, que venir çò qu'es pas encara. »
• « Demanda pas que las causas se passan coma o vòles mas las desira tal coma se passant e seràs aürós. »
• « Son pas las quita causas que nos troblan, mas l’opinion que'ns ne fasèm. »

Posteritat

Marc Aurèli lo cita o l'evòca mai d'un còp. Segon Pierre Hadot, las Pensadas per ièu mèsme de Marc Aurèli seriàn quitament los exercicis praticticats per Marc Aurèli en aplicacion de las règlas edictadas per Epictet. Son exemple es tanben sitat per Origèn coma modèl de martir pagan (episòde de la camba trencada). Pasmens gaireben foguèt obliat a l'Edat Mejan quitament se d'escrichs apocrifs circulan a vegadas (Dialòg d'Adrian e d'Epictet). L'obratge d'Arrian foguèt traduch en latin sonque a partir de 1453 e la primièra edicion en grèc pareguèt en 1535.

Blaise Pascal escrich en 1655-1656 los Entretiens avec Monsieur de Saci sur Épictète et Montaigne ont fa omenatge al filosòf.

La pensada politica d'Alain es fòrça marcada per la lectura d'Epictet.

Vejatz tanben

• Ataraxie
• Manual d'Epictet
• Marc Aurèli
• Musoni Ruf
• Estoïcisme

Bibliografia

Òbras

Alara qu'Epictet aja pas d'esperel escrit, mai d'un obratges existisson a son nom. Nos venguèron d'Arrian son discípol.

• Arrian, Los Entretiens (διατριϐαί [diatribaí])
• Arrian, Lo Manual d'Epictet (Ἐγχειρίδιον Επικτήτου [Enchiridion Epiktetou])
• Los Comentaris d'Epictet, obratge desconegut, citat per Marc Aurèl en I.VII e benlèu perdut.

Estudis

• Simplici, Comentari sur le Manuel d'Epictète, Leyde, Brill, 1996.
• Th. Colardeau, Étude sur Épictète, París, 1903.
• Pierre Dulau, Commentaire du Manuel d'Épictète, París, Gallimard, Folioplus philosophie, 2009.
• Jean-Joël Duhot, Épictète et la sagesse stoïcienne, París, Albin Michel, 2003.
• J.-B. Gourinat, Première leçons sur le Manuel d'Épictète, París, PUF, 1998.
• Ilsetraut et Pierre Hadot, "Apprendre à philosopher dans l'Antiquité. L'enseignement du Manuel d'Epictète et son commentaire néoplatonicien", Le Livre de Poche 2004.
• Joseph Moreau, Épictète ou le secret de la liberté, París, Seghers, 1964
• Jean Brun, Les Stoïciens, Textes choisis, Presses Universitaires de France, 2003

Ligams extèrnes

• (fr)Le Manuel d'Épictète en version audio gratuite (55 min environ)
• (fr)L'intégrale des Entretiens d'Épictète en version audio gratuite (12 h 23 min environ)