Empúrias

Empúrias, prononciat /em'pyrjɔs/ segon Joan Francés Blanc (en catalan Empúries, en occitan ancian e en catalan ancian Empurias, e en castelhan Ampurias, en grèc ancian Ἐμπόριον, Emporion significant « comèrci »; en latin Emporiae), èra una antica colonia grèga e romana al tèrme sud del golf de Roses, al nòrd-èst de l'actuala vila de l'Escala, al sud de Sant Martí d'Empúries, que ne garda lo nom. S'espandís dempuèi l'antica bòca del Fluvian (El Riuet) fins a tòcar de l'ancian braç del Ter que desembocava al nòrd de la vila de l'Escala plaja del Rec del Molí. Los rèstes forman un pargue arqueologic. Din l'encinta i a l'antic lo convent de Santa Maria de Gràcia d'Empúries bastit quasi de nòu pendent los ans 1910 qu'abriga lo musèu monografic.

Estructura

Lo jaç, excavat pas que parcialament, se pòt divisar en quatre partidas, d'ocupacions successivas, situadas a l'entorn d'un pòrt natural: la primièra fondacion grèga, situada dins una península (ara Sant Martí d'Empúries) nomenada pels arqueològs Palaiapolis (ciutat vièlha); la ciutat grèga al fèrm, sus la riba de la mar, dicha Neapolis (ciutat nòva); la ciutat romana, situada a l'oèst de la Neapolis, e los rèstes d'una poblacion iberica, los indigets fins ara pas encra localizat arqueologicament.

La ciutat èra encencha e los barris tornèron èsser bastis a divèrsas epòcas. Dins lo centre de la Neapolis i a la plaça o agora. Se consèrva sonque una pòrta d'accès a la ciutat, al sud, flanquejada per doas tòrres carradas. Las carrièras èran irregularas per s'adaptar al terrèn natural. Al costat de la plaça i aviá una Estoa (edifici per de transaccions mercantilas). Dins la ciutat i aviá divèrses temples que srián dedicats a Zèus-Serapis è Asclèpi (Esculapi).

La ciutat romana èra enrodada d'una muralha de dos rengs de pèiras gigantèscas encofrat d'un ciment de calç. Aviá una granda plaça forum arcadada, amb divèrses temples e boticas, e de grands banhs publics. Fòra dels barris i aviá un amfiteatre e un gimnás o palestra. Al sud de la Neapolis se tròban de rèstes d'usatges industrials e, subretot, pels trebalhs metallurgics.

Existisson multiplas necropòlis a l'entorn de la ciutat.

Paliapolis

L'anciana pichona península qu'èra la Paliapolis se tròba ara unida a tèrra fèrma. Dins aquela anciana península, s'installèt lo vilatge medieval de Sant Martí d'Empúries, alara que la partida qu'èra l'ancian pòrt grèc e enterrada pels sediments foguèt ocupada pels òrts. Sembla qu'aprèp la fondacion de la Neapolis, la Paliapolis serviguèt d'Acropoli (fortalessa e temple). Estrabon parla d'un temple dedicat a Artemis que domorava dins aquela illa.

Neapolis

Basilica paleocristiana amb pasiment de mosaïc datada dels sègles VI e IV AbC, situada sus la stoa adossada a l' agora.

Dins aquela partida se tòban los edificis mai representatius de la ciutat. Foguèt fondada a la primièra mitat del sègle VI AbC, cal prene en compte que gaireben tot çò que s'obsèrva al primèr còp d'uèlh correspond a las epòcas republicana e imperiala, e fins al començament del nalt medieval. Atal çò equ'es estrictament grèc, que siá de las epòcas arcaïca o clàssica coma de l'epòca ellenistica, se tròba al sossol e sonque s'o pòt veire dins qualques sondatges realizats abans 1939 e dins las zònas excavadas dempuèi los ans 1980, subretot dins la zòna sud de la ciutat e dins la zòna nòrd de la neapolis escavada a partir de 2005.

Barris e edificis defensius

La Neapolis èra un ensems emmuralhat formant un rectangle irregular de 200 x 130m, lo pòrt se situava al nòrd. Lo sud de la Neapolis èra limitat per una muralha amb aparelh ciclopean bastida pendent la segonda mitat de sègle II AbC, e una granda partida dels blòts de calcari que la forma, venon d'una muralha grèga del sègle IV AbC. En desplaçant la muralha las pèiras serviguèron a construir lo nòu barri exterior, alara que çò que ne demorava foguèt rebondat jos un gran apòrt de tèrra que faguèt pujar lo nivèl de la ciutat considerablament.

La muralha se desplacèt al sègle II AbC, segurament a causa de la necessitat de ganhar d'espaci per a bastir un ensems de temples nòus. Lo barri nòu, del sègle II AbC, foguèt flanquejat per doas tòrres carradas e al canton sud-occidental èra protegit per un important bastion. Tanben foguèt mencionat l'existéncia d'un barri del sègle IV AbC e un autre del sègle II AbC, divèrsas intervencions arqueologicas mòstran l'existéncia d'un parapet o protoeixisma de la segonda mitat del sègle III AbC, qu'ara se trapa jol claus de Serapis, per tal d'evitar que de maquinas de guèrra s'apropien de la muralha.

Sul barri que tancava la Neapolis per l'oèst, es mencionat l'existéncia d'una torre de gach de que vesiá plan luènh, es datada del sègle V aC, aquela fortificacion e la torre del sègle V AbC se trapa dins la zòna sud de la ciutat deurián formar partida d'un complèxe defensiu anterior a l'edificacion de la muralha del sègle IV AbC. Fin finala, la paret de l'oèst separava Neapolis de la ciutat iberica d'Indika.

Lo claus d'Asclepi

Dins l'espai ganhat per l'alongament del barri cap al sud de la ciutat lo sègle II AbC foguèron bastidas divèrsas construccions de caràcter religiós que se pòdon identificades a un Asklepieion. Lo primitiu clau d'Asclepi, del sègle IV AbC, foguèt modificat completament, e demorèt alara dins los murs. L'Asklepieion èra un centre terapeutic e religiós consagrat al dieu Asclèpi.

Vista del claus d'Asclepi.

Lo claus seriá estat compausat de tre temples que se tròban a l'oèst de l'ensems, al costat de cistèrnas, un potz e un edifici arcadat l' aditon un edifici que los malauts experimentavan lo som sagrat pendent que los sacerdòtes impulsavan el tractament terapeutic que caliá seguir. las cistèrnas que emmagazinavan l'aiga èra utilizada per practicar de rites de purificacion que devián se sotmetre lo malaut, e lo potz dubèrt deviá contenir las sèrps consagradas al dieu.

Lo claus de Serapis

Mejans del sègle II AbC, quand se bastissiá lo barri extèrne de la ciutat e se demolissiá lo barri grèc del sègle IV AbC e lo parapet del sègle III AbC, a Empúrias se decidiguèt de bastir una plaça amb cobèrts dins l'espaci ganhat. Dins la primièra mitat del sègle I AbC, se faguèt una granda tranformacion, se bastiguèt dins la zòna occidentala un temple tetrastil, doric i amb gras laterals, consagrat segurament a la divinitat de Serapis. De l'existéncia d'aquel claus a Serapis, se dedutz l'importància qu'aviá Empúrias pendent los periòdes ellenistic e republican, los cultes procedents del Mediterrani oriental, segurament a causa de la preséncia del mercadièrs d'Orient, que profeitèron l'existéncia d'una ciutat portuária, dubèrta cap a l'exterior, per s'i establir e la transformar als sègles II e I AbC, dins un empori comercial e cultural de granda influéncia.

Necròpolis

Las necropòlis d'Empúrias foguèron en activitat mai de mil ans, dins una longa etapa que va del sègle VII AbC fins l'Edat Mejana. Mas fòrça tombas foguèron saquejadas. Almagro escriguèt dos volums que recuèlhan totas las donadas sus la majora partida dels cementèris de la zòna. N'i a de quatre tipes: grecoindigènas, tardorrepublicanas, nautimperias e baissimperialas.

Grecoindigènas (sègles VI a III AbC)

Ocupèron los cantons sud e oèst de la Neapolis, essent tancats pel mar l'èst e al nòrd. Son de las necropòlis mai espoliadas. Lo sector oèst foguèt ocupat per la nomenada necropòlis de la muralha nord èst, claus funerari d'indigènes ellenizats ont predominèt lo rite de l'incineracion. Al sector sud l'activitat durèt mil ans sense interrupcion e s'i fasiá de rites d'inumacion e d'incineracion (sègle V AbC-VI ApC).

Tardorrepublicana (sègles II a I AbC)

Un grop ancian contunhèt a utilizar las necropòlis anticas amb inumacions e incineracions, benlèu èra de grècs e indigèns de la Neapolis. Un autre grop èra principalament incineraire e aviá la seuna necropòlis, la mai anciana documentada , sul penjalt nòrd del puèg mejancièr de Les Corts, situat al sud-oèst de la ciutat. Aquela necropòli foncionèt sobretot pendent los sègles II e I AbC, fasent de pichons montets de basa carrada bastits de pèiras de talha al centre de que plaçavan los rèstes de l'incineracion.

Nautimperial (sègles I AbC a II ApC)

Se sap pauc dels enterraments del segond quart del sègle AbC fins a l'epòca d'August, qualques 35 ans. A partir d'alara los enterraments se situèron sus un penjal de puèg pujol ont èra installada l' urbs romana. Comencèt a s'impausar l'inumacion al sègle II.

Baissimperial (s. III dC-VI dC)

Parlar d'aquela epòca es pas aisit, essent dificil d'establir de cronologias precisas per manca d'artefactes dins las tombas. Tot l'airal de l'antica ciutat grèga èra plen d'inumacions, será en relacions amb lo culte de la basilica paleocristiana ala enclausa.

Istòria

Del sègle IX AbC, a l'Edat del Bronze tardièr, los pòbles indigèns d'aquela còsta de l'Empordà vivián dins los puèges subrondant dels paluns. Una d'aquelas poblacions èra sus la península ont ara i a Sant Martí d'Empúries.

Vas grèc amb de figuras rojas del sègle IV AbC, mostrant una menada perseguida per un satir.

Sacrifici d'Ifigenia

Al sègle VII aC, aquel pòbla ja aviá de contactes comercials amb los etruscs, fenicians e grècs, e vèrs 580 AbC, los comerçants grècs de Focèa venent de Massalia fondèron Empúrias suls puèg de Sant Martí (Paleapolis) e vèrs la mitat del sègle VI AbC s'espendiguèron al fèrm (Neapolis). Vèrs 500 AbC venguèron independents de Massalia. La ciutat, bastiguèt un barri e una muralha interiòra que separava las zònas grèga e Indiquèta se desvolopèt mercés a una activitat comerciala qu'acaptava tota la còsta mediterranèa. La seuna influéncia sus indigèns es a l'origina de la naissença de la cultura iberica.

En 218 AbC, pendent la Segonda Guèrra Punica hi desbarquèron una armada romana comandada per Gneu Corneli Escipion, amb per objectiu de copar la rèiregarda de l'armada catagenesa d'Annibal. Atal comencèt la conquista romana de la Peninsula Iberica.

En 197 AbC pendent la granda revòlta indigèna, los indigèts de la ciutat demorèron neutres. En 197 AbC Marc Porcin Caton Censorin i aviá intallat un campament e ne faguèt lo seu centre per la lucha contra la resisténcia iberica a l'ocupacion, e provoquèt la decisiva batalha d'Emporion. Lo campament foguèt transformat en una ciutat romana al començament del sègle I AbC. A l'epòca de l'emperaire August, las ciutats grèga e romana s'aparièron jol nom plural de Municipium Emporiae. Al meteis temps, prengavan d'importéncia las autras ciutats romanas, coma Barcino, Gerunda o Tarraco, Empúrias ne perdiá.

A la segonda mitat del sègle III sembla que tant la Neapolis coma la ciutat romana ja èran abandonadas. La poblacion s'amassèt a Sant Martí d'Empúries, que venguèt lo sèti episcopal pendent l'epòca visigòta (Bisbat d'Empúries). La Neapolis foguèt utilizada coma cementèri e foguèt bastida una basilica paleocristiana.

Aprèp de la conquista musulmana venguèt carolingiana al sègle VIII, e amb los francs foguèt la capitala del Comtat d'Empúries. Pella i Forgas afirma que foguèt saquejada pendent l'expedicion normanda de 859 (benlèu entre 859 e 862) e qu'aquó foguèt la rason de la seuna roïna e destruida pels musulmans en la razià de 935 lo comte mudèt la capitala a Castelló. E Empúrias venguèt un pichon vilatge de pescaires, que al sègle XVI fondèron la vila de l'Escala.

Periòde grèc

El 575 AbC arribèron dins la península los darrièrs colonizaires grècs, los focèus, especialistas de comèrci de long cors. Los focèus creaban pas de colonias de pòblament, mas lor objectiu èra sobretot comercial. La metropòli, Focea, èra erigida amb aquela tòca.

Establiguèron la Palaiapoli, "ciutat anciana", coma un simple pòrt comercial alunhat que se podiá far escala a la boca del riu Fluvian. Amb l'arribada dels grècs los indigènes venguèron productors de bens de consomacion qu'escambièron amb los ellens per de merças mai presadas coma lo vin. Al començament dependiá de Massalia, coma s'o pòt observar amb la granda quantitat d'amfòra trobadas datan d'aquela epòca.

En 550 AbC, segon Estrabon, s'establiguèt una segonda fondacion, ara al fèrm, abandonant la Paliapolis, que tenguèt un gran vam urbanistic. Las citacions d'Estrabon venon de la seuna Geografia:

«Los emporitans abitavan de per abans una pichona illa davant la còsta qu'ara se nomena Paliapolis, mas que uèi vivon ja al fèrm. Emporion es una ciutat dobla qu'es devesida per una muralha, abans avián, coma vesins, qualques indiketes [...]. Mas amb lo temps s'aparièron en un sol estat, compausat de leis barbaras a grègas, coma arribava tanben dins fòrça autras ciutats»»

Aprèp la conquista de Focea per Cir II, emperaire de Pèrsa en 546 AbC, los focèus foguèron a la nòva colonia d'Aleria, en Corsega. Alavetz, lor preséncia incomodèt los cartagineses, que formèron una coalicion amb los etruscs pels embandir. En 535 a l'eissida la Batalha d'Aleria, los focèus fugiguèron, se recaptèron a Massalia e Emporion. La ciutat coneguèt un aument sensible de la poblacion pels refugiats.

Lo sègle V AbC èra una epòca de grand vam basat sobretot sul comèrci grèc, especialament amb l'avitalhament atenenc. S'establiguèron acòrdis politics e comercials amb la poblacion indigèna (fondada a l'entorn de la ciutat d'Indika). A causa de la seuna situacion sus la rota comerciala entre Massalia e Tartessos, la ciutat venguèt en un grand centre economic e comercial dels mágers de colonia grèga de la Peninsula Iberica.

Moneda d'Emporion. Al drech se veu la tèsta de la nimfa Aretusa e al revèrs la legenda «Emporiton» en grèc e un pegàs, simbòl de la ciutat.

A partir del segle IV aC la ciutat ja creissiá considerablament e èra coneguda coma Emporion (Ἐμπόριον). Los grècs contunhèron a comerçar fòrça amb la península e es comencèt a batre las primièras monedas, anepigraficas, d'en primièr, e amb la legenda EM, mai tard. A la fins d'aquel sègle foguèron emetida ja de dracmes a la cara del caval cabrat, segon un modèl punic, e mai tard amb lo caracteristic Pegàs al revèrs e la tèsta d'Aretusa al drech.

Seguèt lo periòde d'esplendor fins l'arribada dels barcas. La concurréncia provoquèt una recession de l'economia de l'Empordan. Los emporitans envièron una ambaissada a Roma demandant ajuda. Roma conluguèt lo Tractat de l'Èbre amb Asdrubal en 226 Abc, que los punics podava pas passar lo riu. Amb la Segonda Guèrra Punica Empúrias se posicionèt coma fidèl aliat de Roma. El 218 AbC los romans envèron una armada, que debarquèt a Empúrias, amb la mission de copar las provisions d'Annibal. Aquó es citat per Titus Livi:

«Alara aquelas causas arribèron en Itàlia, Cn. Corneli Escipion, envièt en Ispània amb un esquadron e una armada, naviguèt de las bocas de Ròse e doblant los monts Pirenèus abordan Empúries. I desbarquèt l'armada, d'en primièrs pels lacetans, sometent a Roma tota la còsta fins a l'Èbre, de còps qu'i a renovelant las alianças, d'autres las establissent». |Titus Livi, Ab urbe condita, XXI. 60, 1-3.

Periòde roman

Mosaïcs dins la partida romana de la ciutat antica d'Empúrias.

La primièra preséncia romana a Empúrias seriá la construcció d'un campament roman estable de l'armada, ont ara se tròba la ciutat romana, mas l'existéncia d'aquel campament impliquèt pas la sosmission de la ciutat grèga de la Republica, ambedoas demoravan egalas. Aquó se passèt amb l'arribada en Ispània del cònsol Marc Porci Caton, aprèp que desbarquè a Roses, la seuna armada (entre 52.000 e 70.000 òmes) s'anèt cap a Empúrias. Titus Livi fa referéncia a aquel benfach e descrich la ciutat:

«Empúries èra formada per doas ciutats separadas per una muralha. Una ciutat abitada per de grècs de Focea, com los massolites, e l'autra per d'ispans. La ciutat grèga, pròcha del mar, èra encencha per un barri de mens de 400 passes. La ciutat ispana, mai alunhada de la còsta, aviá muralha de 3 000 passes de perimètre (...) La partida de la muralha que mirava cap al fèrm, plan fortificada, aviá una sola pòrta gachada per un torn de magistrat. Pendent la nuèch montavan la gardia per las muralhas lo tèrç dels ciutadans (...).»Titus Livi, Ab urbe condita, XXXIV, 9.

Vèrs 100 AbC foguèt bastit una ciutat romana amb una nòva intallacion, que confisquèt tota egalitat amb la vièlha colonia grèga. Los grècs se romanizèron fins a que jol principat d'August èran considerats de ciutadanetat romana, fasent que la poblacion grèga e romana acabèron fisicament unidas, la consequéncia de l'unificacion d'ambedoas ciutats jos un meteis estatut juridic donèt lo nom al plural de municipium Emporiae. Cal notar que la populacion indigèna Indika, ela, segon las informacions d'Estrabon e Titus Livi, viviá separada de la comunautat grecoromana per una parret.

Foguèron mantenguda las institucions fins la guerra civila entre Pompeu e Juli Cesar, quand lo partit pompeian ganhèt la ciutat, provocant, aprèp la victòria de Cesar, l'anullacion de la seuna independéncia e l'establiment d'una colonia de veterans just al costat.

A partir del sègle I, aprèp de la conquista totala d'Ibèria per Roma, Empúrias dintrèt en decadéncia, atudada pel poder de Tarraco e Barcino. A la fin del sègle I comencèron a èsser abandonadas las zònas d'Empúrias e d'edificis s'enfonsèron.

los escavaments

De tots temps se prenguèt de pèiras per la construccion, per exemple la plaça forta de Roses e la Ciutadèla de Perpinhan foguèron en partida bastidas amb de materials venent d'Empúrias; e las antiquitats per completar de colleccions privadas. la primièra intervencion amb finançament public se faguèt en 1846, jos la direccion del religiós e pedagog Julián González de Soto e l'ajuda de la Diputacion de Girona. Aprèp lo depart de González de Soto a Madrid los excavaments contunhèron jol contraròtle del cap de la doana de l'Escala Gabriel de Molina, membre de la Societat d'Arqueologia; e de Joaquim Pujol i Santo, membre de la Comission dels Monuments de Girona, en 1847. Los rares resultats obtinguts e la fin de la subvencion de 6 000 reals concedida per la Diputacion provoquèron l'abandon dels excavacaments. De fach, una bona partida dels objèctes venent d'Empúrias que se consèrvan ara al Musèu Arqueologic de Sant Pere de Galligants venon d'aquela campanha.

En 1908 comencèron los excavaments realizats de biais planificat e amb objectius predefinits, dirigits per Emili Gandia i Ortega, jos òrdres de Josep Puig i Cadafalch seguit de Pere Bosch Gimpera, que contunhèron pendent lo sègle XX fin ara. Seriá excavat mens de 25%.

En 1909 foguèt trobada l'estatua de l'Asclèpi d'Empúries, exemplar grèc de grand format mai occidental. se faguèt de trobalhas de tota mena, que d'objèctes de granda qualitat artistica, coma una Vènus, un cap d'Afrodita o d'Apollon, un de Zèus, fòrças mosaïcs que lo Sacrifici d'Ifigenia e aquel dels Peisses, eca...

Una seleccion de las trobalhas sont expausadas al Musèu monografic de las roïnes e a Barcelona del Musèu d'Arqueologia de Catalonha.

Monedas

Vista panoramica de la plaja d'Emparies (Naut Empordan)

Empúrias foguèt lo primièr luòc de Catalonha que se batèt moneda. Las monedas o dracmas d'Empúrias que se trobèron van del sègle V a III AbC. Basadas sus aquelas, los ibèrs també crèron de monedas d'imitacion.

Veire tanben

Ligams extèrnes

• Empúries a la pàgina oficial del Museu d'Arqueologia de Catalunya
• Vídeo Els grecs a Catalunya
• «Empúrias», Gran Enciclopèdia Catalana, Barcelona: Edicions 62, en linha.
• Pàgina turística sobre les excavacions

Nòtas e referéncias