Edmond Halley

Edmond (o Edmund) Halley (lo 29 d'octobre de 1656, Haggerston, borough de Hackney a Londres – lo 14 de genièr de 1742, Greenwich) foguèt un astronòm e engenhaire britanic.

Retrach d'Edmond Halley pintat per Tomas Murray en 1687

Engenhaire e scientific multidisciplinari, es subretot conegut per aver determinat lo primièr la periodicitat de la cometa de 1682, que fixèt per calcul a 76 ans gaireben. Al retorn d'aquela cometa en 1758, foguèt batejada de son nom.

Biografia

Enfància

La data de sa naissença es pas certana : Halley pensava el que foguèt lo 29 d'octobre de 1656. Nasquèt dins lo vilatge de Hackney, pichon vilatge prèp de Londres, ara absorbida per la capitala. De la seuna maire coneissèm solament lo nom, Ana Halley, nascuda Robinson. Lo seu paire, de son pichon nom tanben Edmond, foguèt un ric sabonièr e marcant de sals que bastiguèt sa fortuna sus las orrors de la darrièra pèsta bubonica, que donèt als londonians lo gost de l’igièna corporala. Aquel òme consacrèt tot l’argent necessari a l’educacion de son filh, que venguèt lèu curiós e amb d’interès per la sciéncia.

«Dempuèi mos pus joves ans, me donèri a l’estudi de l’astronomia», escriguèt dins sas memòrias. «[Me balhava] un plaser tan grand qu'es pas possible d'o explicar a qui faguèt pas aquela experiéncia.»

Sens aver de pròva dirècta, es pasmens probable qu'Edmund Halley, annadit de pas mai de dètz ans, s’interessèt a l’astronomia – e pus particularament a las cometas – aprèp l’aparicion espectaclosa dins lo cèl de Londres de las doas grandas cometas de 1664 e de 1665, que la supersticion populara donèt per responsablas, per la primièra, de la granda pèsta de Londres, e per la segonda, del grand encendi que ravagèt la capitala.

Pus tard, Edmund Halley, totjorn gràcias a son paire, dintrèt a l’escòla de Sant Pau, una de las melhoras de tota Anglatèrra, ont lo jove òme se faguèt remarcar par sas aptituds brilhantas. En 1672, dintrèt al Queen’s College de l'Oxford – ont se faguèt tanben remarcar -, mas ont aprenguèt la mòrt de sa maire lo 24 d'octobre de 1672, pauc abans son seisen aniversari.

Lo 10 de març de 1675, Edmond Halley aguèt l'audàcia d’escriure a l’Astronomer Royal d’Anglatèrra, John Flamsteed, per li mostrar las errors dins las taulas oficialas de las posicions de Jupitèr e de Saturne. Impressionat per las capacitats e subretot per l’entosiasme del jove òme – que sos calculs se revelèron justes, mas que mostrèt tan lo respècte degut a sos ainats e l’entosiasme de sa jovença -, John Flamsteed l’ajudèt a publicar, a dètz-e-nòu ans, son primièr article scientific in Philosophical Transactions, revista de la Royal Society de Londres.

Astronòm, scientific, engenhaire

Fòrt de la reconeissença de la comunautat scientifica, Halley decidiguèt de daissar Oxford sens passar son diplòma, e s’embarquèt per l’illa Santa Elena, per dessenhar sa primièra mapa del cèl austral. Obtenguèt lo supòrt de la Royal Society, e tanben del rei Charles II. Foguèt novembre 1676 aviá vint-e-un ans. I demorèt dètz-e-uèit meses.

D'aqueles longs meses d'observacion, Halley raportèt en Anglatèrra la mapa pus precisa que jamai foguèt traçada, mas tanben d'observacions ricas d’ensenhaments, per exemple l'influéncia de la latitud sul periòde dels relòtges de balancièrs (a causa d'una diferéncia infima de la fòrça centrifuga al nivèl de l’eqüator), e un inventari de nebulosas encara jamai observadas pels europèus. Aprèp l'observacion d'un transit de Mercuri davant lo Solelh, publiquèt un expausat sul metòde a utilizar per determinar la distància Tèrra Solelh dins un transit de Vènus, mas sens i procedir de son viu.

Halley marin e oceanològ

Bust d'Edmond Halley al musèu de l'Observatòri Reial de Greenwich.

En 1676 anèt sus l'illa Santa Elena estudiar la cosmografia australa, e publiquèt en 1679 son « Catalogus stellarum australium ».

En 1690, realizèt una campana de sotada, alimentada en aire amb de barrils lestats, e capitèt de demorar jos l'aiga amb cinc autres companhons, mai d'una ora e mièja.

«Mercé a aquel mejan, daissèri tres òmes pendent una ora e tres quarts jos dètz braças d’aigas, sens lo mendre desavantatge per aqueles, e dins una libertat d’agir tan perfèita coma se foguèsson estats a l’aire libre.»

Perfeccionèt sa campana, que volguèt utilizar per explorar los varatges, e arribèt de prolongar la durada del sejorn jos marin fins a quatre oras, mas la pesantor e la grandor del dispositiu lo fasiá pauc practic, li mancava las tecnicas e los materials modèrnes, en particular per compressar fòrtament l'aire.

En 1698, obten dels sobeirans britanics, Maria II e Guilhèm III, lo comandament d'una nau, lo Paramore de 52 pès de long, e la direccion de çò que seriá la primièra mission oceanografica. Partiguèt en 1698, mas Halley deguèt interrompre son viatge, e tornar sèt meses pus tard : los oficièrs refusavan d'obesir un civil.

Tornèt partir en setembre de 1699 coma capitani temporari e reüniguèt fòrça observacions scientificas, en particular sus las variacions de compàs. Reconeguèt l'illa de Georgia del Sud mas sens ne prendre possession : es James Cook que o fariá en genièr de 1775.

Fòrt bon marin, estudièt, dins sos viatges al bòrd del Paramore, la circulacion atmosferica (l'alisèu, qu'atribuiguèt a l'escaufament de l'aire jos l'eqüator), los corrents oceanics, e establiguèt una mapa detalhada de la declinason magnetica. Dessenhèt tanben la primièra mapa meteorologica. Passionat per la mar, estudièt las mors de fòrça creaturas aqüaticas, que la sépia e l’esturion. Concebèt un metòde per conservar vius los larbas, per los poder vendre en ivèrn.

Halley engèni universal

Al contacte d'Isaac Newton, Halley se demandèt se l’atraccion d’una cometa passant tròp prèp de la Tèrra poiriá desplaçar los oceans fins a inondar de regions continentalas : amb aquela ipotèsi, foguèt tanben un dels primièrs qu'ensagèt d’explicar racionalament lo deluvi biblic. Foguèt tanben lo primièr a l'interrogar sus las consequéncias quand una cometa truca la Tèrra.

Temptèt de mesurar la grandor de l’atòm, mas sens succès. Esperit curiós de tot, estudièt tanben l’istòria romana e los mecanismes de relotjariá. Coma avoèt el meteis, Halley fumava plan regularament l’òpi.

Traductor

Halley traduguèt de l'arabi lo seten libre de la Colleccion matematica de Pappus d'Alexàndria e los dos libres del tractat d'Apollonius de Perge Sus la seccion de rapòrt, que pensavam perdut. Sus la basa del seten libre de Pappus, prepausèt una reconstitucion del libre perdut d'Apollonius intitulat Sus la seccion d'arial.

Lo desfís del sabent

La primièra observacion « oficiala » d’una cometa par Halley es la que faguèt en 1680 - aquela meteissa qu'inspirèt a Pierre Bayle sas pensadas sus la cometa - dins la nau que passèt la Marga cap a França. Foguèt Giovanni Domenico Cassini, descobreire de la division dels anèls de Saturne, que l'aculhiguèt calorosament a l’Observatòri Reial de París, e que li faguèt pensar a l’ipotèsi d’un retorn periodic de las cometas :

«Lo senhor Cassini me faguèt la favor de me fisar sos relevats de la cometa quand me preparèt a quitar la vila ; en mai de las observacions qu'efectuèt lo 18 de març [1681], me sometèt una teoria sus son movement, a saber que la cometa es aquela meteissa qu'apareguèt a Tico en l’an de 1577, que sa revolucion descriu un grand cercle dins aquel es compresa la Tèrra.»

Cassini aviá en efièit remarcat que tres cometas venián de la meteissa partida del cèl amb de velocitats identicas : se la paternitat de l’ipotèsi d’un retorn periodic de las cometas es aquela de Cassini, es Halley que prenguèt lo subjècte sufisentament a còr per temptar de la validar scientificament.

En 1682, observèt la cometa pauc espectaclosa que pus tard portarà lo seu nom, mas demòra pas gaire de nòtas dins son quasernet d'observacions. Son encontre amb Isaac Newton, en agost de 1684, sembla de reviscolar l’ardor scientifica aprèp que ne foguèt destornat per son amoreta e maridatge amb Mary Tooke.

Halley e Newton son dins una amistat prigonda, e es amassa que s'apassionan per las cometas. Atal, tornant prendre punt per punt las observacions ja fachas, e s’apujant sus los trabalhs de Newton de la lei de la gravitacion, demostrèron que las cometas deurián aver las meteissas orbitas que las planetas. Quand pareguèt l’òbra majora de Newton en 1687, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica - sens dobte una de las òbras scientificas pus remarcablas del sègle XVII - Halley redigiguèt dins son prefaci un grand omenatge a l'engèni de Newton.

Es doncas a l’edat de trenta nòu ans que Halley s’ataquèt al problèma que pus tard li balhèt son pus grand títol de glòria. Comencèt per recensar totes los passatges cometaires dins lo passat recent o alunhat. Foguèt ajudat pel sòrt que dins son sègle i aguèt fòrça mai de cometas que los precedents. Per son enquesta remontèt fins als testimònis de Plini lo Vièlh o de Senèca. Tornèt calcular las orbitas de 24 cometas qu'efectuèron un passatge al perièli entre 1337 e 1698, un trabalh de titan, meticulós e de long alen. Capitèt aprèp fòrça d'ans a isolar tres passatges en 1531, 1607 e 1682.

	Longitud del perièli	Enclinason de l'orbita	Distància del solelh al perièli (UA)
1531	301° 39'	17° 56'	0,587
1607	302° 16'	17° 2	0,5868
1682	302° 53'	17° 56'	0,583

Malgrat que la correspondéncia semblèsse perfèita entre aquelas donadas, Halley s’inquietèt de las pichonas diferéncias que podiá pas solament s'explicar per manca de precisions de mesura. Encara, l’interval varièt de mai d’un an. Halley formulèt l’ipotèsi qu’una fòrça qual que siá, pas encara explicada, foguèsse responsabla de tals escarts, mas arribèt pas de se ne persuadir, per manca d'explicacion scientifica rigorosa. Se parlar amb Newton, aquel li suggeriguèt de calcular las perturbacions gravitacionalas eventualas entre sa cometa e d’autras cometas. Los calculs li mostrèron la falsetat d'aquela ipotèsi, mas aquò li calfèt sufisentament l’esperit per que calculèsse las perturbacions provocadas per Jupitèr e per Saturne (alara darrièra planeta coneguda del Sistèma Solar). Los calculs mostrèron alara una correlacion gaireben perfèita entre sa teoria e los passatges observats.

Amb aqueles resultats, publiquèt en 1705 son trabalh dins una òbra intitulada Sinòpsi de l’astronomia de las cometas, e ont faguèt la profecia – entièrament scientifica – del retorn de sa cometa per Nadal de 1758. Halley sabèt, d'escriure aquel estudi, que jamai veiriá de son viu la confirmacion dels seus calculs, lo passatge venent se realizèt l'annada de sos cent dos ans.

Aquela òbra menciona tanben, a mièg mots, la possibilitat d'una «sèrva de cometas», que serà dos sègles pus tard teorizat formalament per Jan Oort.

«Avèm de rasons de pensar qu'existís un nombre fòrça superior de cometas que, per causa de lor grand alunhament del solelh, lor escuritat e lor abséncia de coa, poiriá fòrça ben escapar a la nòstra observacion.»

Moriguèt lo 14 de genièr de 1742, quatre ans aprèp sa femna, la meteissa annada de la mòrt de son filh.

Trionf postum

Edmond Halley

Quand Halley prediguèt lo retorn de la cometa en 1758, sa profecia, que passarà mai d’un mièg sègle dins l’avenidor, levèt gaire lo vam. E quand Halley moriguèt en 1742, las necrologias insistiguèron longament sus sas expedicions maritimas, sas descobèrtas e sus la clòca de sotada qu'inventèt, e amagan sa prevision cometaira, que foguèron oblidadas.

Pr'amor, en 1757, un matematician francés, Alexis Clairaut, tornèt prendre los calculs de Halley per, en melhorant la precision dels calculs, predire pus finament la data de retorn de la cometa. Las sostas foguèron cortas un pauc mai d’un an, los calculs d’interaccion gravitacionala de la cometa amb Tèrra, Jupitèr e Saturne foguèron. Demandèt ajuda a Lalanda, e a la matematiciana Lepaute.

Aprèp de meses de calculs, los tres anoncièron en novembre de 1758 que la cometa passariá al perièli lo 13 d'abril de 1759. La comunautat astronomica mondiala – qu'una partida dobtava d’aquela prediccion de Halley, de veire pas res venir per Nadal de 1758 – tornèt escrutar lo cèl. Lo 25 de decembre de 1758, la cometa foguèt observada exactament ont o aviá predich Halley per un observator prèp de Drèsda, e atenguèt son perièli lo 13 de març de 1759, exactament un mes abans la data fixada per Lepaute, Lalande e Clairaut.

Tres ans abans sa mòrt, E. Halley enonciava : « Se lo retorn qu'avèm previst per l'an 1758 se realiza, l'imparciala posteritat se refusarà pas a reconéisser que foguèt un Anglés que l'anoncièt pel primièr còp. » Aquel vòt foguèt fòrça plan enausit, perque la comunautat dels astronòms decidiguèt de balhar lo nom de Halley a aquela cometa.

Drives

• L'asteroïde (2688) Halley foguèt nomenat en son onor.
• L'asteroïde (7720) Lepaute onora la memòria de la senhora Lepaute.
• L'asteroïde (9592) Clairaut foguèt batejat en onor de Clairaut.

Bibliografia

• (fr) Le tour de France d’Edmond Halley. Revista l’Astronomie, febrièr de 2004, pp. 78-80, per Jean-Michel Faidit.
• (fr) Le retour de la comète de Halley, 1984, ISBN 2-904184-26-0, Londreys (Paris), per P. Moore et J. Mason
• (fr) Mémoire d'une comète, Plon, 1985, ISBN 2-259-01403-8, per Albert Ducrocq
• (fr) Comète, Calmann-Lévy, 1985, ISBN 2-7021-1433-4, per Carl Sagan, amb la collaboracion d'Ann Druyan
• (fr) Halley, le roman d'un comète, Denoël, 1985, ISBN 2-207-23160-7, per A.C. Levasseur-Regourd e Ph. de La Cotardière
• (fr) Les comètes, mythes et réalités, 1985, Flammarion, ISBN 2-08-064805-5, per M. Festou, Ph. Veron e J-C. Ribes
• (fr) Le retour de la comète, Imago, 1985, ISBN 2-902702-27-2, per Jean-Marie Homet
• (fr) Asimov's Guide to Halley's Comet, Walker and C° (Nòva York), 1985, per Isaac Asimov

Ligams extèrnes

• (fr) Edmond Halley in Astrosurf

Nòtas et referéncias

<references>

• Portal de l'astronomia