Concèpte
Un concèpte es un contengut de pensada, que, quand es aplicat a un objècte, pòt formar una proposicion[1]. Un concèpte es un significat que pòt èsser exprimit mejan d'un significant (un mot o un enonciat), e ten un caractèr abstrach, per exemple lo contengut de « òme » o « blanc » (exemples d'Aristòtel). Un concèpte se destria de la causa designada per aqueste concèpte. Lo tèrme de concèpte es introduch a l’Edat Mejana (conceptus), per Tomàs d'Aquin puèi Guilhèm d'Occam e los autres filosòfs escolastics. Lo tèrme concèpte ven del latin conceptus qui significa « conténer, téner ensemble », deribat del vèrbe concipere significant « concebre »[2].
Los filosòfss modèrnes (René Descartes, John Locke) cambiarèron al concèpte la nocion d'idèa, que designa mai generalament tota representacion mentala, que siá d'òrdre perceptiu, imaginari o purament abstrach.
Los diferents filosòfs son pas obligatòriament en acòrdi sus çò qu'es exactament un concèpte, al delà d’aquestas definicions generalas, quitament se de linhas centralas poscan èsser dessenhadas. Atal, un concèpte es sovent una idèa generala (lo concèpte de can rassembla totes los cans existissents et possibles), mas pas necessàriament: per Gottfried Wilhelm Leibniz, la nocion complèta exprimís la substéncia individuala e correspond pas qu'a ela.
L'invencion de la nocion de concèpte dins l'Antiquitat
modificarLo concèpte foguèt sovent assimilat a la significacion d'un tèrme, al sens de l'intension, o denotacion d’aqueste tèrme. Atal, los concèptes dels objèctes seriá l'ensemble dels predicats que li apartenon, o que son, en lengatge aristotelician, prerdicats d'un subjècte. Benlèu se poiriá dire qu'Aristòtel considèra qu'un bon concèprte es un concept que fa referéncia a l'esséncia, e non pas pròpri : atal, lo concèpte d'òme es pas « l'animal capable de rire » (que lo rire es lo pròpri de l'òme: sol l'òme ritz; es pas son esséncia), mas un « animal rasonable » o un « animal politic » (zoon politikon)[3]. Autrament dich, lo concèpte deuriá exprimir la quidditat de la causa.
La realizacion de la nocion de concèpte dins l’escolastica
modificarModèl:Article connexeAssimilat a l'intension d'un tèrme, lo concèpte atal foguèt considerat per la filosofia medievala, coma una representacion mentala, que rebat una seriá d'objèctes. La querèla dels universals opausa los nominalistas (o « terministas ») als realistas, al respècte de l’estatut ontologic dels universals, que son de concèptes coma « òme » o « animal »[4].
Lo nominalisme considèra que los concèptes an pas d'existéncia reala o extramentala, son pas que psicologics e subjectius. Los nominalistas pensan que sols los individús concrèts existisson de real.
Guilhèm d'Occam, al sègle XIII, es un dels màger representants del nominalisme. Claude Panaccio, medievista e especialista de sa pensada, la resume atal: « Guilhèm d'Occam [...] prepausava de veire los concèptes coma de signes que la fonccion seriá de representer dins la ment non pas d’objèctes abstrachs d'una natura especiala o d’universals coma l'òme o l'animal en general, mas de causas singularas concrètas ».
Aquesta posicion influencièt de filosofs coma George Berkeley[5], que pensa que los mots servisson pas qu'a designar de colleccions de percepcions e non pas d’idèas abstrachas, o encara Nelson Goodman, que revendica explicitament la posicion nominalista dins Steps Toward a Constructive Nominalism en 1947[6].
Lo realisme al contrari, considèra que los universals (« l'òme », per exemple) an una existéncia reala e extramentala, çò que garantís lor objectivitat e lor caractèr public (per oposicion a privat, subjectiu). Se parla tanben de platonisme, que Platon admetava l'existéncia de Formas o Idèas intelligiblas independentas dels actes mentals subjectius que los miran. Aquesta posicion foguèt utilizada per Gottlob Frege, qu’es a l'origina de la logica contemporanèa e de la filosofia analitica. Per designar aquesta posicion ontologica, Claude Panaccio parla de « platonisme dels concèptes ».
Lo conceptualisme de Pierre Abélard constituí una via mejana entre lo nominalisme e le realisme. Foguèt mai tard revendicada pel filosòf american Willard Van Orman Quine, dins son assag La logica e la reïficacion dels universals en 1953[7].
Las tres posicions se pòdon resumir atal: pel realisme, los universals existisson ante rem (avant las causas singularas), pel nominalisme existisson post rem (après las causas, ne’n venon) e pel conceptualisme existisson in re (dins las causas)[8]. Lo filosòf e teologian Tomàs d'Aquin afirma pasmens las tres proposicions ensemble : « Segon sant Tomàs, los universals existisson a l’encòp ante rem, es a dire dins la compreneson divina avant la Creacion, in re: dins las causas creadas que los actualizan, et post rem: dins la ment umana que los concep »[9].
Filosofia modèrna: del concèpte a l'idèa
modificarLos filosòfs modèrnes nomenon lo concèpte una « idèa » o representacion de la ment, singulara (perceptiva) o alara qu’abreuja e resumís una multiplicitat d'objèctes empirics o mentals per abstraccion e generalizacion de trachs comuns identificables.
Lo concèpte es, segon Kant, çò qu’unifica lo divèrs de la sensacion. Kant definís los concèptes suprèmas de la coneissença coma de categorias de la compreneson, dins la Critica de la rason pura.
En linguistica, se dich que lo concèpte es denotat dins lo lengatge per un tèrme que lo designe: lo concèpte es nomenat significat, lo tèrme lo designant es nomenat significant.
L'empirisme, lo racionalisme e l'idealisme prepausan cadun lor definicion del concèpte e teorizan sa genèsi e son ròtle dins la coneissença.
La question de la significacion en filosofia analitica
modificarAl sègel XX, Frege e Carnap, opausats al « psicologisme », preferisson considerar los concèptes coma d’entitats abstrachas[10].
Es fasmens pas evident qu'un concèpte s'identifique a la significacion d'un tèrme, al sens d'intension o de denotacion : Hilary Putnam considèra en efièch, dins son experiéncia de la Tèrra bessona, aquò coma dobtós[10]. Segon Putnam, en efièch lo concèpte de « fau » e d'« olm » depend pas solament de la significacion que li doni (aquestes dos arbres pòdon èsser indiscernables per ièu), mas de çò que denotan, de biais independent de la significacion subjectiva que li balhi: i a una « division del trabalh linguistic » indispensable al concèpte, que fa qu'un garda forestièr sap plan çò qu’es denotat quand disi « fau ».
Un nom pròpri pòt èsser considerat, segon de teorias filosoficas, coma exprimissent lo concèpte d'un individú[11].
Las sciéncias cognitivas desvolopan una nocion de concèpte utilizant l'experimentacion psicologica, e dintran atal en dialòg amb la filosofia. Analisan per exemple lo procediment de categorizacion pels enfants.
La teoria dicha « classica »
modificarLa teoria « classica » de la significacion afirma qu'un concèpte es definit per un ensemble de condicions que deu satisfar un objècte per caber lo concèpte[12]. Possedir un concèpte tornariá a ne conéisser la definicion. Aqueste vejaire es uèi qualificat d'« inferencialista » quand fa dependre la significacion d'un concèpte de las inferéncias qu’es associat.
La psicològa Eleanor Rosch[13] desvolopèt, jol nom de « teoria dels prototipes », un vejaire vesin qu’un concèpte es representat mentalament per un prototipe recampant las proprietats mai tipicas d’objècte que lo concèpte fa referéncia[12]. L'apartenéncia d'un objècte a un concèpte es alara foncion de son gra de semblança al prototipe.
La teoria causala
modificarA la teoria classica s'opausa la concepcion causala de la significacion segon que lo mond jòga un ròtle constitutiu dins la formacion e la diversificacion dels concèptes[12]. Foguèt desvolopada per Saul Kripke, Hilary Putnam e Tyler Burge, que soslinhan que lo sens de fòrça concèptes depend al mens en partiada de las relacions causalas qu'un individú entren amb son entorn fisic o sociolingüistic. Aquesta teoria se pièja sul fach que se pòt caracterizar lo contengut d’unes concèptes sens far referéncia a l'entorn. Aquestes concèptes aurián una compausanta indexicala al sens ont lor contengut depend per partida del contèxte de lor enonciacion. Atal, lo concèpte « pèça d'aur » dins la proposicion « aquò es una pèça d'aur » implica una referéncia a un objècte particular e depend causalament de l'existéncia d’aqueste objècte dins un contèxte relatiu al locutor de la proposicion.
La teleosemantica
modificarLa « teleosemantica » (teleosemantics) es un vejaire contemporanèu de la teoria du concèpte, desvelopat per Ruth Millikan[14], David Papineau[15] e Fred Dretske[16] per exemple. Sosten qu’unes concèptes an una foncion naturala. Aquò vol dire que la teleosemantica explica la formacion dels concèptes a partir del ròtle que tenon dins nòstre aparelh cognitiu, la « foncion » que caban. Segon Claude Panaccio, la teleosemantica introduch de nocions teleologicas o finalistas dins la cognicion, contra las filosofias mecanistas del sègle XVII a l'epòca contemporanèa.
La teleosemantica s'inspira del paradigme biologic per explicar los concèptes. En efièch, segon Panaccio, la biologia estudia la foncion dels organs, tot coma la teleosemantica estudia la foncion dels concèptes. Tanben, l'ecologia animala estudia lo comportament de las espècias a partir de la foncion qu'emplís, per exemple « far de presas », « defugir los predators » e « seduire los partenaris sexuals ».
La causalitat mecanic sufís pas, segon los partisans del vejaire teleosemantic, a explicar lo foncionament d'un organisme. Per comprene los « disfoncionaments possibles » e la « possibilitat de las malautiás », sosten Panaccio, cal sosténer que dins aquestes cas « las foncions biologicas normalas son mal assumidas ». L'utilizacion de normas per comprene un organisme es irreductible a un vejaire mecanista.
Doas tendéncias se destrian dins la teleosemantica, que definisson de biais diferent la nocion de foncion. La primièra, sostenguda per Robert Cummins dins « Functional Analysis » (1975), es un vejaire « sistemic ». Consistís a explicar la foncion dins un sistèma que lo conten. Lo còr per exemple es una foncion que fa partit del sistèma fisiologic total, e son accion es de comprene a partir de l'estat de santat d’aqueste sistèma.
La segonda tendéncia es lo vejaire « evolucionista » de Ruth Millikan. Consistís a explicar la foncion a partir de son istòria, del ròtle qu'a tengut pel passat de l'espècia. Lo vejaire evolucionista insistís sul fach que la foncion passèt lo tèst de la seleccion naturala amb succès, e foguèt conservada dons l'espècia. Los concèptes, segon la teleosemantica, son d’explicar sus aquestes modèls: o a partir de lor ròtle dins lo foncionament sistemic de la cognicion, o a partir de lor istòria dins l'evolucion de l'espècia que forma mentalament aquestes concèptes.
Filosofia pòstmodèrna
modificarExistís diferentas concepcions relativas a l’estatut d'existéncia del concèpte. Aqueste estatut es central per tota filosofia, que siá dins lo domèni de la coneissença (cossí se forman los concèptes? indica lo concèpte una esséncia? etc.), mas tanben dins lo domènis de la morala (se pòt provar de leis de la morala segon de concèptes? quina es l'origina del concèpte de ben? etc.). Sefon Gilles Deleuze e Félix Guattari, la filosofia se definís coma la creacion de concèptes, e non coma la contemplacion passiva de las causas o la simple reflexion[17].
Lo concèpte designa tanben tota idèa, mai sovent comerciala, mai o mens novatriça. I a aquí, segon Gilles Deleuze & Félix Guattari, una confusion entre l'usatge filosofic e l'usatge marketing del tèrme. Escrivon que:
| “ | D'espròva en espròva, la filosofia afrontariá de rival sempre mai insolents, sempre mai calamitós, que lo quite Platon auriá pas imaginats dins sos moments mai comics. Enfin, lo fons de la vegonha foguèt atench quand l'informatica, la publicitat, lo marketing, lo design s'apoderèt del quite mot de concèpte, e diguèron e los nòstre afar, sèm nosautres los creatius, sèm los conceptors. Sèm nosautres los amics del concèpte, lo metèm dins nostres ordinators[18]. | ” |
Michel Foucault analiza atal lo rapòrt del concèpte a la vida:
| “ | Formar de concèptes, es un biais de viure e non pas de tuar la vida; es un biais de viure dins una relativa mobilitat e non pas un assag per imobilizar la vida; es manifestar, d’entre aquestes miliards de vivents qu’informan lor mitan e s'informan a partir d’el, un novelum que se jutjarà coam se voldrà, infim o considerable: un tipe plan particular d'informacion. [...] al nivèl mai fondamental de la vida, los jòcs de còde e de descodatge daissan plaça a una escasença que, avant d'èsser malautiá, manca o monstruositat, es quicòm coma una perturbacion dins lo sistèma informatiu, quicòm coma una « mesprisa ». A la limita, la vida – de là son caractèr radical – es çò qu’es capable d'error. [...] E quand s’admet lo concèpte d’art, es la responsa que la quita vida donèt a aquesta escasença, cal convenir que l'error es la raiç de çò que fa la pensada umana e son istòria. L'oposicion del verai e dels fals, las valors que se prèsta a l'un e a l'autre, los efièchs de poder que las diferentas societats e las diferentas institucions ligan a aqueste partatge, tot aquò es benlèu que la responsa mai tardièra a aquesta possibilitat d'error intrinsèca a la vida[19]. | ” |
Stanisław Ignacy Witkiewicz apond:
| “ | [...] de tals instants, d'un sol mot prononciat en temps oportun depend a vegada tota una vida, mas las gents sabon pas res e s’espotisson los uns los autres – a vegada al nom dels ideals – dins lo palun de la realitat destòrta, desformada per un res de concèptes falses getat sus ela. La realitat daissa escapar sa quintesséncia sota l'influéncia dels concèptes. Mas es de la qualitat d’aquestes que depend lo fach que serà un poison o la mai nutritiva de las vitaminas[20]. | ” |
Referéncias
modificar- ↑ {{{títol}}}.
- ↑ (fr) Definicions lexicograficas e etimologicas de concept del CNRTL.
- ↑ Voir Aristote, Topiques, I, 5, et Catégories pour la distinction du propre et de l'essence.
- ↑ Cf. Alain de Libera, La Querelle des universaux, Paris, Seuil, 1996.
- ↑ Cf. Dominique Berlioz, Berkeley. Un nominalisme réaliste, Paris, Vrin, 2000
- ↑ Cf. Nelson Goodman et W. V. Quine, « Steps Toward a Constructive Nominalism », The Journal of Symbolic Logic, vol. 12, n°4, décembre 1947, p. 105-122.
- ↑ Willard Van Orman Quine, La logique et la réification des universaux in Du point de vue logique, Paris, Vrin, 2003, p. 183.
- ↑ « La querelle des universaux », sur Sciences Humaines, 13 juin 2014.
- ↑ (fr) Definicions lexicograficas e etimologicas de Universaux del CNRTL.
- ↑ 10,0 et 10,1 Hilary Putnam, « The meaning of "meaning" », in Mind, Language and Reality, Cambridge University Press, 1975, p. 218 à 227 (traduit par Pascal Ludwig dans Le Langage, Flammarion (GF Corpus), 1997.
- ↑ Voir la théorie de Bertrand Russell du nom propre logiqueModèl:Refinc.
- ↑ 12,0 12,1 et 12,2 E. Pacherie, « Concept : Philosophie de l'esprit, Psychologie », Grand dictionnaire de la philosophie, Larousse, CNRS Editions, 2003.
- ↑ E. Rosh, "Prototype classification and logical classification: The two systems" in Scholnick, E., New Trends in Cognitive Representation: Challenges to Piaget's Theory, Lawrence Erlbaum Associates, p. 73-86, 1983.
- ↑ Ruth Millikan, Language, Thought and Other Biological Categories, Cambridge, Mass., The MIT Press, 1984.
- ↑ David Papineau, Reality and Representation, Oxford, Blackwell, 1987.
- ↑ Fred Dretske, Explaining Behavior: Reasons in a World of Causes, Cambridge, Mass., The MIT Press, 1988.
- ↑ Gilles Deleuze et Félix Guattari, Qu'est-ce que la philosophie ?, Paris, Minuit, 1991, 206 p.
- ↑ Gilles Deleuze et Félix Guattari, Qu'est-ce que la philosophie ?, revue Chimères, n°8, mai 1990
- ↑ Michel Foucault, « La vie : l'expérience et la science », Dits et écrits, t. 4, Paris, Gallimard, 1994, p. 774-775.
- ↑ Stanisław Ignacy Witkiewicz, L'Inassouvissement, Paris, L'Âge d'Homme, 1970, p.69.
Vejatz tanben
modificarBibliografia
modificar- Jocelyn Benoist, Concepts : Une introduction à la philosophie, Paris, Flammarion, coll. « Champs Essais », 2013, 212 p. (ISBN 2081270854).
- Gilles Deleuze et Félix Guattari, Qu'est-ce que la philosophie ?, Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Reprise », 2005 (1re éd. 1991), 208 p. (ISBN 2707319422).
- Gottlob Frege (trad. Claude Imbert), Écrits logiques et philosophiques, Paris, Seuil, coll. « Points-Essais », 1971, 237 p. (ISBN 2020229668).
- Claude Panaccio, Qu'est-ce qu'un concept ?, Paris, Vrin, coll. « Chemins Philosophiques », 2011, 125 p. (ISBN 2711623394).