Idealisme
Se nomena idealisme tota teoria filosofica que considèra que la natura darrièra de la realitat repausa sus l'esperit, sus de formas abstrachas o sus de representacions mentalas. Per la filosofia de la coneissença, l'idealisme s'opausa al realisme, qu'afirma que lo monde extèrne a una existéncia independenta de la consciencia e de la coneissença que ne podèm aver. Per la filosofia de l'esperit, l'idealisme s'opausa al materialisme, qu'afirma que la realitat darrièra es la matèria.
Un concèpte multiple
modificarAquel esquèma fòrça general se descompausa en tant espècias d'idealisme coma i a de biaisses de relativizar la realitat al benefici d'un mond conceptualizat quin que siá o de la conceptualizacion d'esperela:
- L'idealisme pòt en primièr consistir a sortir de la realitat tota aparéncia, los fenomèns essent en realitat de representacions de l'esperit ;
- L'idealisme pòt consistir a afirmar que la pensada es l'unica realitat certana; tota autra essent del domeni de la conjectura;
- Lo monde, el meteis, assimilat analogicament a un èsser pensant (punt 2), l'idealisme consistís encara a supausar la derivacion dels èssers e de la realitat a partir d'un principi esperital (pensada, consciéncia, concèpte, eca) ;
- Al gra seguent, l'idealisme afirma l'existéncia vertadièra d'un monde conceptual (realisme de l'intelligible); amb variantas multiplas segon lo pes o empresa d'aquel univèrs sul monde sensible se aquel demòra;
- Fin finala, tota forma possibla de realitat sensibla essent venguda insignificanta, un autre idealisme se resumís a tornar cap a l'essencial de l'èsser a la pensada o a la consciéncia.
Aquel quadre dels principals tipes d'idealisme fa jorn doas observacions :
- S'aplicant pas al meteis objècte e per causa, los postulats d'aqueles idealismes pòdon èsser mai o mens contradictòris. Apareis dificil per exemple de pausar la pensada coma sola realitat fisabla e d'avançar en meteis temps l'ipotèsi d'una realitat pus transcendentala.
L'idealisme antic
modificarPer Platon, la realitat se devesís en dos espacis: lo monde visible e lo monde intelligible.
Dins lo monde visible cal distinguir çò qu'es de l'òrdre:
- dels èssers vivents, plantas e objèctes de fabricacion umana
- de l'imatge ;
- las ombras (es a partir d'una ombra que foguèt realizat lo primièr imatge)
- los fantaumas: rebats (ex. Narcís) o a sus une superfícia polida (ex. Lo boclièr de Persèu) e las autras representacions fachas de man d'òme
- Los imatges son imitacions de la primièra categoria (modèls), mas los imatges sonque imitan l'aparéncia del modèl. Doncas pòdon pas nos aprochar de la coneissença de l'objècte.
Dins lo monde intelligible distinguissèm:
- la coneissença discursiva, aquela que se basa sus las ipotèsis o sus l'observacion dels modèls. Aquí classarem l'ensems de las sciéncias, tanplan umanas coma experimentalas.
- l'intelligéncia dialectica, aquela que tòca als principis que comanda totas causas sens passar per l'exemple o la « modelizacion ».
Als darrièrs limits de l'intelligible, sol lo filosòf pòt percebre l'idèa del ben. D'un autre biais, las idèas son d'un òrdre superior e es l'òme que se deu auçar cap a elas. Atal Platon fa de la filosofia l'aisina de la coneissença vertadièra.
A l'idealisme de Platon, es opausat a vegadas lo realisme d'Aristòtel. Mas las Idèas an una existéncia independenta de nosautres: Platon es doncas plan un realista, mas un realista de l'intelligible. L'aristotelisme es alara considerat coma une varianta del platonisme que se'n distinguís subretot per l'immanéncia d'aqueles principis.
Una autra oposicion a l'idealisme de Platon se tròba dins l'atomisme de Leucippe e Democrit, que las teorias son purament materialistas. Per eles, l'Univèrs es unicament constituit de vueit e d'atòms.
L'idealisme modèrne
modificarQuand l'idealisme antic sonque valorizava d'un biais o d'un autre l'intelligible del monde, los pensaires de l'epòca modèrne faguèron anar fins a fòrça luènh la logica d'aquela relativizacion de la realitat sensibla. Amb lo temps, d'idealizacion en renforçament de la subjectivitat, lo crèdit dins l'exterioritat del monde demeniguèt de contunh e l'idealisme modèrne resistiguèt pauc a la temptacion de negar l'"alteritat" de la realitat, qu'es reduit dins sa totalitat a de l'intelligible.
- Descartes, idealisme problematic (idealisme empiric, segon Kant): la pensada es la realitat mai evidenta, la realitat del monde exterior es problematica. Sol Dieu pòt nos la garantir.
- Leibniz, idealisme monadic: las substéncias son esperitalas, e Dieu establit un armonia entre elas.
- Berkeley, idealisme immaterialista: la matèria es une ficcion ontologica. Berkeley considèra que la consciéncia attribuís per error una objectivitat a çò qu'es sonque una produccion ideala. Aquela doctrina nega doncas que poscam conéisser lo monde exterior çò coma es perque existís pas d'esperel mas sonque dins la pensada. Una formula celèbra la resumís: "Èsser, es èsser percebut percebre." (Tractat suls principis de la coneissença umana, 1710).
- Kant, idealisme transcendental : limitacion de la rason, distincion entre fenomèn e nomèn, es a dire entre l'experiéncia que podèm aténher, e la causa en se que nos es desconeguda. E mai aquí, i a pas d'idealisme al sens estricte, la posicion de Kant essent pus nuançada (Kant s'opausant d'un autre costat a l'idealisme pur): la sola realitat coneissabla es fenomenala, donada dins lo quadre transcendental de l'espaci e del temps (idealisme transcendental), mas sola l'experiéncia dona un material valid per la coneissença (realisme empiric).
- Schopenhauer, idealisme volontarista: lo monde es a l'encòp la meuna representacion, e un principi non racional desprovesit de coneissença, la Volontat, que capita a se "conéisser" per la representacion dins lo monde fenomenal.
- Hegel, idealisme absolut: la sola realitat es l'Esperit absolut, l'esperit es tot e tot es esperit. L'Esperit absolut es tanben Rason universala : «Çò qu'es racional es efectiu, e çò qu'es efectiu es racional» (filosofia del drech, prefaci).