Berbèr

Lo berbèr, amazic, dich tanben tamazight o amazigh (en amazic e en alfabet latin: Tamaziɣt; en alfabet tifinag: ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ, retranscrich tamazight; AFI: [tæmæˈzɪɣt] o [θæmæˈzɪɣθ]), es una lenga parlada dins lo nòrd d'Africa (Berberia, Magrèb). Aquela lenga soleta constituís una branca importanta de la superfamilha dei lengas afroasiaticas.

Berbèr

Classificacion lingüistica
Lengas afroasiaticas Berbèr
Còdis lingüistics
ISO 639-2	ber
ISO 639-5	ber
Glottolog	berb1260
Linguasphere	10
Linguist List	berb
IETF	ber
Mapa

La letra Z (yaz) en escritura tifinagh, simbòl dei berbèrs, dessenhada sus una paret

Extension

Lo berbèr se parla uei dins de territòris discontinús d'Africa dau Nòrd: es present dins leis estats de Marròc, Espanha (a Melilla, traças ancianas ais illas Canàrias), Argeria, Tunisia, Mauritània, Mali, Nigèr, Burkina Faso, Libia e Egipte.

Son domeni iniciau s'espandissiá dins quasi tota l'Africa dau Nòrd, deis illas Canàrias a l'oèst fins a l'oasi de Siwa a l'èst (en Egipte) e de la mar Mediterranèa au nòrd fins ai flumes de Nigèr e Senegal au sud.

En seguida de la conquista musulmana dau sègle VIII, i aguèt pus tard, dau sègle XI enlà, una invasion de populacions parlant arabi: leis invasions hilalianas [1]. Lo domeni berbèr a reculat e forma uei de dialèctes esparpalhats en Africa dau Nòrd, que sovent son separats per de zonas arabizadas o inabitadas.

De comunautats de lenga berbèra existisson en Euròpa e lai forman una partida importanta de l'immigracion d'origina maugrabina. Tanben i a de grops de berbèrs toarègs immigrats en Nigèria, Chad e Mauritània.

Dialèctes

Localizacion aproximativa de dialèctes dau berbèr
toarèg	tamazight dau Marròc centrau
rifenc	shènoï
cabil	shaui
tashelhit	dialèctes nòrd-saharians

Lo berbèr compreniá ancianament de varietats coma lo libic e lo numida (a l'Edat Antica) e tanben lo guanche deis illas Canàrias (estench après la colonizacion espanhòla, e mai se laissa de traças dins l'espanhòu canari actuau).

Encuei lei dialèctes berbèrs principaus son:

• Lo rifenc (tarifit) dins lei montanhas de Rif au nòrd de Marròc e dins l'enclava espanhòla de Melilla (Mrich).
• Lo tamazight o brabèr (tamazight/tamaziγt), dins lo Marròc centrau. Lo mot tamazight pòt designar tanben tot lo berbèr.
• Lo tashelhit o chleuh (Taclḥit) au sud de Marròc.
• Lo zenaga au sud-oèst de Mauritània.
• Lo shènoï (tacenwit) a l'oèst d'Argier, en Argeria.
• Lo cabil (taqbaylit) en Cabilia, a l'èst d'Argier, en Argeria.
• Lo shaui (tacawit) dins lei monts Aurès, en Argeria.
• Lo toarèg (tamaceq) dins lo centre e lo sud de Sahara, escambarlat subre leis estats d'Argeria, Mali, Nigèr e Libia, amb una enclava recenta en Burkina Faso.
• De dialèctes escampilhats en Tunisia, dins quauquei vilatges dau continent e dins l'illa de Jèrba.
• De dialèctes escampilhats dins leis oasis dau nòrd de Sahara, en particular:
  • en Marròc: Figuig (amb lei localitats argerianas vesinas)...
  • en Argeria: Mozab (Ghardaia), Ouargla (dialècte teggargrent), Toat-Tidikelt-Gourara...
  • en Libia: Gadamès, Jabal Nafusa, Zuwara...
  • lo dialècte siwi dins l'oasi de Siwa, a l'oèst d'Egipte.
• Lo guanche deis illas Canàrias a cessat de se parlar dins l'us corrent mai a laissat de traças dins l'espanhòu locau (mots comuns, noms pròpris, formulas, noms emblematics). L'espanhòu s'impausèt dins l'archipèla a partir dau sègle XIV e subretot dau sègle XV. Lo guanche auriá desparegut au sègle XVIII.

Existís pas encara de classificacion consensuala dei dialèctes, ja que certanei dialèctes pichòts e isolats son pas estats ben estudiats.

Unitat dau berbèr

Una autra mapa dei dialèctes berbèrs, pus exacta tocant lei limits, amb una propòsta de classificacion (en espanhòu)

Lei dialèctes berbèrs gardan una cèrta unitat estructurala que permet a pron d'especialistas de dire que forman una lenga comuna, maugrat lei sègles de separacion consecutius a l'arabizacion medievala. Certaneis especialistas, pasmens, estiman que caudriá parlar de "lengas berbèras" au plurau perque lei dialèctes mai periferics coma lo toarèg, lo zenaga e lo siwi an mai de particularitats. Maugrat aquò, toteis aquelei dialèctes presentan fondamentalament d'estructuras comunas que permeton de parlar d'una sola lenga berbèra, segon lo lingüista Salem Chaker[2].

Estatut

Lo berbèr es pas lenga oficiala, enluòc. Subís una diglossia e es en via de fragilizacion davant la pression dei lengas oficialas coma l'arabi dins la màger part deis estats (e tanben subís la pression dau francés dins certaneis estats). Lei dialèctes pus pichons e pus isolats, en Tunisia en particular, son menaçats d'una substitucion rapida au profiech de l'arabi.

Lo berbèr toarèg benefícia ren que de l'estatut emblematic de "lenga nacionala" en Mali e Nigèr dempuei leis independéncias, amb una politica timida d'ensenhament e de fixacion grafica latina, de 1966 enlà, que recebèt lo sosten de l'UNESCO.

Marròc e Argeria reprimiguèron lo berbèr après leis independéncias, mai amb la liberalizacion politica parciala deis ans 1990, acceptèron timidament son ensenhament dins leis ans 1990. Marròc fondèt en 2001 l'Institut Reiau de la Cultura Amazigh (IRCAM), basat a Rabat, e Argeria autregèt au berbèr l'etiqueta de "lenga nacionala" en 2002. Aquò es lo resultat d'una accion militanta tenaça dei movements berbèrs dempuei leis ans 1970, amb una intensitat especiala en Cabilia (Argeria).

L'estatut de "lenga nacionala" permet un ensenhament dau berbèr amb de mejans modèsts e una pichona preséncia tolerada dins lei mèdias. Pasmens aquelei mesuras timidas equivalon pas a un estatut de lenga oficiala e sufison pas per inversar la diglossia au profiech de l'arabi e dau francés[3].

Autrejan ges de proteccion ni d'estatut au berbèr en Tunisia, en Libia, en Mauritània, en Egipte e en Espanha (Melilla/Mrich, Canàrias).

Codificacion

Escritura

Per afichar lei caractèrs tifinaghs, installatz aquesta polissa de l'IRCAM.

Tres escrituras son possiblas per notar lo berbèr.

• Lei tifinaghs son lei letras d'un alfabet berbèr fòrça ancian, aparegut au sègle VI avC, en essent sa forma primitiva l'alfabet libic de l'Edat Antica. Son origina es pas clara: benlèu derivariá de l'alfabet fenician que s'utilizava a Cartage. Mai una ipotèsi pus recenta dei lingüistas Salem Chaker e Slimane Hachi dona a l'alfabet libic una origina autoctòna, venent de l'art popular berbèr dei gravaduras, tot en admetent una influéncia cartaginesa[4]. Lei tifinaghs se faguèron remplaçar per l'alfabet arabi a partir de la conquista musulmana dau sègle VIII. A l'epòca contemporanèa, ren que lei toarègs an contunhat d'utilizar lei tifinaghs de maniera tradicionala. Dempuei leis ans 1970, lo movement renaissentista berbèr desvolopa una version modernizada dei tifinaghs, lei neotifinaghs, que se son reïntroduchs dins d'autrei dialèctes que lo toarèg e qu'an recebut en 2002 lo sosten de l'Institut Reiau de la Cultura Amazigh (IRCAM) en Marròc.
• L'alfabet latin s'es desvolopat per notar lo berbèr dempuei lo començament dau sègle XX, en concurréncia amb lei tifinaghs. Una part dau movement berbèr preferís lei caractèrs latins per escriure la lenga correntament e conselha d'acantonar lei tifinaghs per un usatge solament emblematic o decoratiu.
  • Una ortografia berbèra en caractèrs latins es a se metre en plaça dempuei leis ans 1970 e receu lo sosten de l'INALCO (Escòla dei Lengas Orientalas de París). Aqueu sistèma es vengut majoritari dins l'usatge. Es concebut per notar totei lei dialèctes de maniera convergenta. Utiliza tanben de caractèrs latins modificats (č, ḍ, ğ, ḥ, ṛ, ṣ, ṭ, ẓ) e de caractèrs d'origina grèga (ɛ, ɣ). La dificultat tecnica de reproduire aquelei signes especiaus fa que certaneis usatgiers lei remplaçan per de signes pus disponibles sus un clavier latin abituau[5].
  • En Mali e en Nigèr, una autra ortografia en caractèrs latins existís dempuei 1966 amb lo patronatge de l'UNÈSCO. Prepausa una notacion comuna per lei divèrsei lengas de Mali e Nigèr (tant per lo berbèr toarèg coma per de lengas qu'an ges de parentat amb lo berbèr). Dempuei 1984, una reforma a sarrat aquela ortografia d'aquela de l'INALCO, de maniera quasi completa.
• L'alfabet arabi a jamai sostengut una produccion escricha importanta en berbèr, exceptat en tashelhit. S'utilizèt après l'arribada de l'arabi a l'Edat mejana e avans la reïntroduccion dei tifinaghs dins una granda part dau domeni au sègle XX. Ara l'alfabet arabi s'utiliza de mens en mens dins lo movement renaissentista berbèr. Dempuei leis ans 2000, de mitans pròches de l'islamisme o de l'estat argerian assajan de promòure l'alfabet arabi, mai una part dei berberistas veson aquò coma un perilh d'afebliment per lo berbèr.

Alfabet latin (INALCO)	Grafias latinas non oficialas[6]	Tifinaghs (IRCAM)	Pronóncia (AFI)
A a		ⴰ	[a]
B b		ⴱ	[b (p, v)]
C c	sh, š	ⵛ	[ʃ]
Č č	ch, tc	ⵞ, ⵜⵛ	[tʃ]
D d		ⴷ	[d (ð)]
Ḍ ḍ	d·, d', d^, dh, dv	ⴹ	[dˁ] (d enfatica)
E e	ə	ⴻ	[ə] (e nòrd-auvernhata, vocala nèutra)
F f		ⴼ	[f]
G g		ⴳ	[g (ɣ)]
Ǧ ǧ	dj	ⴵ	[dʒ] (j provençala)
H h		ⵀ	[h]
Ḥ ḥ	h·, h’, hv	ⵃ	[ħ]
I i		ⵉ	[i]
J j		ⵊ	[ʒ] (j gascona)
K k		ⴽ	[k (ç)]
L l		ⵍ	[l]
M m		ⵎ	[m]
N n		ⵏ	[n]
Q q		ⵇ	[q]
R r		ⵔ	[r]
(Ṛ ṛ)	r·, r', r^, rh, rv	ⵕ	[rˁ] (r enfatica)
S s		ⵙ	[s]
Ṣ ṣ	s·, s', s^, sz, sh, sv	ⵚ	[sˁ] (s enfatica)
T t		ⵜ	[t (θ)]
Ṭ ṭ	t·, t', t^, th, dt, tv	ⵟ	[tˁ] (t enfatica)
U u		ⵓ	[u] (o occitana)
W w		ⵡ	[w]
X x	kh	ⵅ	[x] (j espanhòla)
Y y		ⵢ	[j] (i occitana dins mai)
Z z		ⵣ	[z]
Ẓ ẓ	z·, z', z^, zh, zs, zv	ⵥ	[zˁ] (z enfatica)
Ɛ ɛ	â, ä, o	ⵄ	[ʕ] (l sud-auvernhata dins pala, sòn de la letra aràbia `ayn)
Γ/Ɣ ɣ	gh	ⵖ	[ʁ, ɣ]

Remarcas.

• Existisson de "consonantas tibadas" que s'escrivon doblas dins l'alfabet latin: ẓẓ. Lei grafias non oficialas, quand utilizan de grafèmas amb doas letras (per ex. ẓ remplaçat per zh), nòtan lei "consonantas tibadas" en doblant la primiera letra dau grop de consontantas (per ex. ẓẓ remplaçat per zzh).
• Dins l'ortografia de l'INALCO, preveson d'adoptar eventualament de variacions soplas per notar certanei dialèctes. Per exemple, en mai dei vocalas de basa dau berbèr (a, i, u, e), d'unei prepausan d'utilizar en toarèg de vocalas suplementàrias (coma o...).

Estandardizacion

Divèrs especialistas, mai que mai aquelei de l'INALCO (Escòla dei Lengas Orientalas de París), trabalhan sus una estandardizacion moderada dau berbèr. Retenon lo modèl d'una lenga pluricentrica (coma en occitan) amb d'estandards regionaus que se basan subre lei grands dialèctes, en cercant una convergéncia entre elei [7].

Vejatz tanben

Liames intèrnes

• Lengas per familha

Liames extèrnes

• (fr) Centre de Recèrca Berbèra (INALCO, París) Sintèsis scientificas claras per lo grand public
• (fr) Institut Reiau de la Cultura Amazigh (IRCAM, Rabat) Ressorsas divèrsas, eveniments, polissas e claviers en tifinaghs