Sabon de Marselha
Lo sabon de Marselha es un tipe de sabon resultant de la saponificacion d'una mescla d'òlis subretot vegetalas per la soda. Subretot eficaç per son poder netejant, aquel produch utilizat per l’igièna dau còs se pòt fabricar de biais industrial o artisanal. Un taus de 72 % en massa d’acid gras es garantida dins lo sabon de Marselha tradicional, realizat sonque amb d'òli d'oliva.
Lo primier sabonièr dins la region es recensat en 1370. La formula d'aquel sabon foguèt reglamentada al sègle XVII jol rei Loís XIV. En 1688, Colbert passa un edicte limitant l'utilizacion dau nom « de Marselha » als sabons fabricats a l'òli d'oliva dins la region de Marselha.
La region de Marselha compta 90 sabonariás al sègle XX e conéis son apogèu en 1913 amb 180 000 tonas produchas. Après 1950, lo vam daus detergents de sintèsi provòca lo declin.
Istòria
modificarLa creacion de l'industria dau sabon de Marselha
modificar
A çò nòstre, lo sabon es utilizat dempuèi l'Antiquitat. L'enciclopedista roman dau sègle I, Plini, conta dins son Istòria naturala (XXVIII, 191) que lei Galleses emplegavan un produch a basa de seu e de cendres per se ténher lei pels en ros[1]. Aquel sabon servís de gel e de decolorant als pels.
L'origina dau sabon de Marselha ven dau sabon originari d'Alèp en Siria, existissent dempuèi de miliers d'annadas. Lo biais de fabricacion d'aquel, a basa d'òli d'oliva e de laurièr s'espandiguèt dins lo bacin mediterranèu, amb lei Crosadas, passant per Itàlia e Espanha, per arribar a Marselha.
La cituitat focèa possedís de manufacturas de sabon a partir dau sègle XII qu'utilizan coma matèria primièra l'òli d'oliva extracha en Provença. La soda, tèrme que designa un carbonat de sòdi mai o mens pur, ven deis cendres deis plantas daus mitans salins, subretot l'engana[2]. Crescas Davin es al sègle XIV lo primièr sabonièr oficial de la vila. En 1593, Georges Prunemoyr, passa l'estadi artisanal, fonda la primièra fabrica marselhesa.
Al començament de sègle XVII, la produccion deis sabonariás marselhesas capita pas a satisfar la demanda de la vila e son territòri. Lo pòrt de Marselha recep de sabons de Gènoa e d'Alacant. Mas la guèrra trenca lo provesiment d'Espanha, lei sabonièrs marselheses devon aumentar lor produccion de biais a poder fornir l'Euròpa occidentala, d'en primièr lo nòrd dau reialme de França, lei illas britanicas, Olanda e subretot Alemanha, ont lei crompaires comandan fòrça abans lo grand collaps de la Guèrra de Trenta Ans[3].
En 1660, i aviá dins vila set fabricas que la produccion annadièra s'auça a près de 20 000 tonas. Jos Loís XIV de França, la qualitat deis produccions marselhesas es tala que « lo sabon de Marselha » ven un nom comun. S'agís alara d'un sabon de color verda que se vend subretot en barra de 5 kg o en pans de 20 kg.
Lo 5 octobre de 1688, un edicte de Loís XIV[4], signat per Jean-Baptiste Colbert de Seignelay filh de Colbert, secretari de l'Ostal dau Rei, reglamente la fabricacion dau sabon. Segon l'article III de l'edictz: « On ne pourra se servir dans la fabrique de savon, avec la barrille, soude ou cendre, d'aucune graisse, beurre ni autres matières ; mais seulement des huiles d'olives pures, et sans mélange de graisse, sous peine de confiscation des marchandises »[5]. Lei manufacturas de sabons devon arrestar lor activitat l’estiu car la calor damatja la qualitat dau sabon. Lo respècte d'aquela reglamentacion fa la qualitat dau sabon e fa la renomenada deis sabonariás marselhesas.
Dins aquel temps, de fabricas de sabon s'installan dins la region, a Selon, Tolon o Arle.
L'industria dau sabon
modificarEn 1786, quaranta e nòu sabonariás produson a Marselha 76 000 tonas, emplegan 600 obrièrs e en apond per la sason de fabricacion, 1 500 forçats prestats per l’arsenal deis galèras.
Après lei desòrdres economics causats per la Revolucion francesa, l'industria marselhesa contunha a se desvelopar fins a aténher seissanta e dis sabonariás en 1813. La soda s'obten alara dempuèi lo sal de mar, d'acid sulfuric resultat de la combustion dau sofre, de calcari et de carbon vegetal, aplicant lo recent procediment quimic de Nicolas Leblanc[6].
A partir de 1820, de novèlas matèrias grassas son importadas e transitan pel pòrt de Marselha. Lei òlis de palme, d'arachida, de cocòt e de sesam venent d'Africa o de l'Orient Mejan son utilizadas per la fabricacion du sabon.
Lei sabonariás marselhesas son concurrenciadas per lei sabonariás anglesas o parisencas, aquelas darrièras emplegan de seu que dona un sabon mens car.
Al començament de sègle XX, la vila de Marselha possedís nonanta sabonariás. François Merklen fixa en 1906 la formula dau sabon de Marselha: 63 % d'òli de còpra o de palma, 9 % de soda o sal marin, 28 % d'aiga. Aquela industria es florissenta fins a la Primièra Guèrra mondiala ont la dificultat daus transpòrts maritims deis granas tòca fòrça l'activitat deis sabonariás. En 1913, la produccion representa 180 000 tonas e es pas mai que de 52 817 tonas en 1918.
Après la guèrra, la sabonariá benefícia daus progreses de la mecanizacion pasmens se la qualitat dau produch se la deu a l'emplec dei ancians procediments e la produccion contunha a aumentar fins a 120 000 tonas en 1938. Quand la Segonda Guèrra mondiala se desencadena, Marselha realiza encara la mitat de la produccion francesa mas lei ans venents son desastroses. Lo sabon es suplantat pels detergents de sintèsi e lei sabonariás marselehesas tancan gaireben totas.
Dins la region marselhesa, solas quatre sabonariás contunhan de fabricar de sabon coma se fabricava fa tres sègles e produson encara lo celèbre cube de 600 gramas estampilhat amb lo nom de la sabonariá e la mencion « 72 % d’huile » d'entre que Savonnerie Fer à Cheval, la Savonnerie du Midi e Savonnerie Marius Fabre.
Fabricacion dau sabon de Marselha
modificarLa saponificacion de coses gras es la reaccion que lei mèstres saponièrs marselheses realizavan dins dei tinas tradicionalas o industrialas.
La saponificacion
modificarLo sapon de Marselha resulta d'una reaccion quimica de saponificacion. Es una simpla idrolisi alcalina, de còss gras per una basa fòrta[7]. Lei estèrs que son lei coses grases eissits de grassas animalas son idrolisadas en mitan alcalin per una basa, la soda NaOH[8]. L'idrolisi dei estèrs produtz de gliceròl (glicerina) mescla de carboxilats de sòdi, es a dire daus sals metallicas d'acids gras, que constituisson lo compausant determinant dau sabon jos una fasa condensada, a vegada nomenada semicristallina après secatge[9].
Lo procediment marselhés
modificarLo procediment marselhés es un procediment discontinú de fabricacion dau sapon. Se compausa d'aquelas estapas:
L'empastatge e l’espinatge
modificarS'introdutz al meteis temps lei matèrias grassas e la soda dins una tina o una pairòla, de granda contenéncia, e se las mesclan tot en las caufant a 120 °C. La saponificacion comença. La temperatura auta servís a accelerar la reaccion de saponificacion. Les grassas e la soda son pas miscibles. Per facilitar la reaccion, se plaça un fons de sabon venent d'una precedenta fabricacion que servís a formar una emulsion entre lei fasas oliosas e aquosas[10]. Es per la meteissa rason que se bolega la mescla.
Se sostira enseguda la glicerina obtenguda, que se jonh a la fasa aquosa en fons de tina. Atal, l'industria dau sapon dona naissença a d'industrias annèxas. Un autre exemple d'industria annèxa es la « estearinariá » o fabricacion deis bogias per precipitacion de l'acid estearic apondant un acid dins una solucion de sapon a basa de gras saturat coma lo seu.
La cuècha
modificarS'apond de soda per aver una reaccion mai complèta deis matèrias grassas. Se una partida des matèrias grassas reagissián pas amb la soda, riscariá de rancir e fariá dei problèmas de conservacion. La pasta se còi pendent d'oras.
Lo relargatge
modificarLa pasta es netejada amb d'aiga salada pendent d'oras per eliminar la soda en excès. S'utiliza una solucion aquosa saturada en clorur de sòdi siá 360 g de NaCl per litre d'aiga. Lo sabon es fòrça pauc soluble dins l’aiga salada a la diferéncia de la soda. Forma un precipitat que se pren per sostiratge.
Lo sabon acabat conten pas mai de soda, car, se lo lavatge es sonhat, l'aiga salada leva la soda, lei autras impuretats de l'òli e tanben la glicerina. Es la delipidacion dau sabon.
La liquidacion
modificarLa pasta se plaça al repaus. Es lavada a l’aiga.
Lo colatge e lo secatge
modificarLa pasta fluida es colada dins dei mòtles, puèi lo sabon umid es mes a secar per que durcisca.
Le decopatge e l’estampilhatge
modificarLo sabon solidificat es decopat en cubes, puèi marcat. A l'origina, lo sabon de Marselha tradicional mostrava lo 72 % d'huile d'olive. Conten aquel taus massic en acid gras, acid gras venent de l'òli d'oliva. Aquel percentatge èra estampilhat sul sabon.
Lo sabon de Marselha uèi
modificarUtilizacion
modificarLo sabon de Marselha es d'en primièr un produch de proprietat que l'usatge a quotidian es provat fa de sègles, subretot per lei mans e lo visatge. Servís tanben coma netejant d'ostal e per lo lavatge dau linge. Existisson de palhetas de sabon de Marselha per la bugada. S'emplega per exemple per lavar lo linge deis personas allergicas e daus nenons que conten pas d’ingredients allergizants. Antimita e bactericid, contribuiguèt a la bassa de la mortalitat infantila al sègle XIX[11]. Segon una cresença populara, plaçat al fons d'un lièch evitariá d'aver dei rampas[12].
Una definicion oficiala
modificarLo tèrme « savon de Marseille » es ges una apellacion d'origina contrarotlada, corespond pas qu'à un procediment de fabricacion que foguèt aprovat dempuèi maç de 2003 per la DGCCRF. Aquel metòde es eissit d'un còde validat unilateralament per l’Associacion francesa deis industrias de la detergéncia, de l'entreten e dei produchs d'igièna industriala o AFISE. Aquel còde definís lo biais de fabricacion, basat sus lei quatre estapas istoricas que son l'empastatge/cuècha, lo relargatge de la glicerina, lo lavatge e la liquidacion, per realizar una fasa cristallina lissa a 63 % d’acids gras minim. Definís tanben de constrenchas en matèria de cargament de coses gras, exclusissent lei òlis acidas levat deis òlis daus residuts d'oliva. Admés lo seu jos resèrva d'una qualitat confòrma al reglament europèu CE 1774/2002 suls derivats animals utilizables en cosmetica.
Fin finala, aquel « còde dau sabon de Marselha » limita lei aponds e exclusís subretot lei tensio-actius de sintèsi. Lei apondons utilizables devon èsser conformes a la directiva CE 76/768 puèi al reglament (CE) 1223/2009 relatius a la mesa sul mercat daus produchs cosmetics, d'igièna e de teleta. Aquel còde destria una qualitat dicha sabon de Marselha brut, sens colorant, sens perfum, sens apondons. I a donc pas d'obligacion de fabricar un sabon a Marselha per que pòsca aver l'apellacion. L'apellacion es ligada al metòde de saponificacion dicha « marselhesa », realizada amb lo procediment Leblanc de fabricacion quimica de la soda caustica.
Aquel còde es pro larg e permet a una granda quantitat de sabons d'originas divèrsas de beneficiar de l'apellacion Savon de Marseille. Alara, China e Turquia son lei mai gròsses fabricants de sabon de Marselha[13].
Fòrça societats se dison sabonariá o revendican la nocion de Mèstre Sabonièr. En realitat son pas que de « condicionaires » de sabon. La basa sabon ven subretot d'Asia dau Sud-Èst e lo trabalh consistís pas que de colorar, perfumar e colar aquela basa sabon fabricada segon un procediment modèrne que pòt beneficiar de l'apellacion Marseille segon lo còde de l'AFISE.
Lo sabon de Marselha en Provença
modificarLo sabon de Marselha fabricat a çò nòstre ven una excepcion[14], mai que lo sabon de Marselha es produch dins d'autras regions de França.
En Provença, i a ara quatre sabonariás artesanalas que respectan la recepta d'origina[15]. Donan mai 30% de la fabricacion nacionala amb, a Marselha, La Compagnie des Détergents du Savon de Marseille (quartièr Sant Bartomieu), La Savonnerie du Midi (quartièr deis Aigaladas). Le Sérail, a Santa Marta e, a Selon, Marius Fabre.
Lo sabon artesanal
modificarUn vertadièr sabon de Marselha tradicional se reconeis per quatre caracteristicas: deu èsser en forma de cube o de pan, de color brun-verd o blanc, portar una estampa sus lei sièis fàcias e contenir pas mai de sèis ingredients naturals, sens òli de palma[16]. La color dau sabon a l’òli d’oliva va dau marron al verd. Mas, aquela fabricacion tradicionala es grevament concurrenciada per un sabon artesanal dich a l’òli d’oliva, mas uèi compausat d’òli d’oliva, d’òli de còpra e d’òli de palma.
Lo sabon industrial
modificarLo sabon de Marselha industrial es un sabon d'ostal o de teleta qu conten diferents acids gras, venent de la saponificacion de diferentas matèrias grassas. Lei principalas matèrias grassas utilizadas e lei acids gras obtenguts son mencionats dins lo tablèu en dejós:
| matèria grassa (òli o grassa) | nom INCI de la matèria grassa | nom INCI deis moleculas de sabon obtengudas | acid gras dominant |
|---|---|---|---|
| seu (grassa de buòu) | Adeps bovis | Sodium Tallowate | acid exadecanoíc |
| òli d'arachid | Arachis hypogaea | Sodium Peanutate | acid octadecèn-9-oíc o acid oleïc |
| Òli d'oliva | Olea europaea | Sodium Olivate | acid octadecèn-9-oíc o acid oleïc |
| òli de còpra (notz de cocòt) | Cocos nucifera | Sodium Cocoate | acid dodecanoíc |
| òli de palma | Elaeis guineensis | Sodium Palmate | acid exadecanoíc |
| òli de palmista | Elaeis guineensis | Sodium Palm Kernelate | ? |
Lo sabon de Marselha industrial conten tanben d'aponds variats: agents anticalcaris, conservators, colorants, perfums... Aqueles additius son sovent polluents, es a dire dificil de biodegradar o avent un potencial toxic dins lo mitan fluvial o limnic.
Nòtas
modificarReferéncias
modificar- ↑ Plini lo Vièlh, Istòria naturala ((fr)trad. Stéphane Schmitt, Bibliothèque de la Pléiade, nrf, Gallimard, , 2131 p.
- ↑ Sufís de reculhir los rèstes de combustion de la matèria vegetala naut taus de sals e de los n'extraire per dissolucion.
- ↑ Es devastator en Alemanha e en ses confins rhenans e boemians.
- ↑ Édit du 5 octobre 1688, reproduit sur le site de la Maison Fabre
- ↑ Se poirà se servir dins la fabrica de sabon, amb la barrilha, soda o cendre, de pas cap de grassa, burre ni d'autras matèrias; mas sonque d'òlis d'olivas puras, e sens mesclas de grassa, jos pena de confiscacion deis merças
- ↑ Notatz que lo sal NaCl o lo C pòt venir, segon lei regions, de minas terrèstras.
- ↑ Aquela reaccion quimica, lenta, non reversibla, diferís totalament de l'esterificacion.
- ↑ Lo carbonat de soda e lo carbonat de potassi donan de carboxilats de sòdi o de potassi, es a dire dei sabons secs mens durs.
- ↑ Lo Gliceròl es lo triòl mai simple per sevar eficaçament lei acids gras jos fòrma de còs gras dins lo mond vivant.
- ↑ La fasa oliosa conten lo reactiu estèr, es a dire lei matèrias grassas.
- ↑ Il faut sauver le savon de Marseille !
- ↑ Mes remèdes de Grand-mère par le Dr Henry Puget et Régine Teyssot, Édition France loisirs
- ↑ Faux produits du terroir.
- ↑ http://www.laprovence.com/article/economie/2105476/le-savon-de-marseille-en-danger-tout-le-monde-sen-lave-les-mains.html
- ↑
- ↑ Il faut sauver le savon de Marseille !
Bibliografia
modificar- Patrick Boulanger, Le Savon de Marseille, Équinoxe-carrés de Provence, Barbentane, 1999. ISBN: 2-84135-146-7