Rite de passatge

Un rite de passatge es un rite marcant lo cambiament d’estatut social o sexual d'un individú, mai generalament la pubertat sociala mas tanben per d'autres eveniments coma la naissença o la menopausa. Lo ritual se materializa mai sovent per une ceremonia o d’esprovas diferentas. Tot espaci pòt venir luòc de manifestacion e d'organazacion d'un ritual. Lo rite es tanben la definicion d’un temps diferent qu’un temps ordinari, un temps penjat, ont l’ordinari torna s’organizar e a plaçaa.

Iniciacion ritala al Malawi, dins l'etnia Yao.

Lo « rite de passatge » se destria del « rite iniciatic » que marca una estapa dins la vida d'un individú, alara que lo rite d'iniciacion marca l'incorporacion d'un individú dins un grop social o religiós: lo primièr tòca de biais indistincte totes los individús d'un mèsme sèxe alara que lo segond los selecciona.

Los rites de passatge permeton de ligar l'individú a un grop mas tanben d’estructurar sa vida en estapas precisas que li permeton d'aver una percepcion apasimanta de la condicion mortala de l'òme. S’agís de « ficcions collectivas qu’an per objectiu de d’ordonar la natura ». En aquò, participant a la simbolizacion del mond per lo far mai familièr, d’ont lor caractèr pacificant e solaçant. Aqueste fenomèn es donc un enjòc important per l'individú, per la relacion entre l'individú e lo grop e per la coesion del grop.

Al sen del rite se destria una oposicion entre afiliacion de linhatge e d’eleccion:

• l'afiliacion de linhatge es opausada de l’exterior a l’individú, l’englòba e lo conten. S'agís d'una afiliacion ont cada individú ten sa plaça, per exemple l’encastre d’un grop familial que lo transcend. L'identitat sociala i es fòrça afirmada e bastida, çò qu’implica de rapòrts de fidelitat e de solidaritat per de ligams qu’an pas estat causits per l'individú.

• l'afiliacion electiva permet a l'individú de causir de l’apartenéncia e de tornar bastir lo grop d’apartenéncia. Pòt s'agir de personas que se considèra aparténer a sa familha quitament se los ligams creats ne son pas de l'òrdre del biologic. La dimension de la causida de las afinitats i es donc mai fòrta.

Los rites de passatge relançan l’accion individuala e son avegada un biais de respondre a de moments de fragilitat de l’existéncia. Son de manièras de donar sens a de moments de crisi mejans d’accions que son pensadas amb lo autres.

Estudi

Lo primièr a estudiar lo fenomèn es l’etnològ-folclorista Arnold van Gennep (Los Rites de Passatge, 1909). D'autras teorias foguèron desvelopadas dins las annadas 1960 per Mary Douglas e Victor Turner. Arnold van Gennep considèra que quand un individú passa d’un estatut a un autre, es lo cambiament que provòca de desòrdre e que demanda d'èsser mestrejat e canalizat per de precaucions particularas. Estima que la societat seriá mai fragil pendent aquestas transicions, tot coma los individús. Los rites an la foncion d’organizar las transicions e de las acompanhar. Arnold van Gennep desgatge un metòde comparatiu e una estructura similara a totes los rites de passatge qu’es organizat en una sequéncia ceremoniala.

Selon Arnold van Gennep, lo rite de passatge se debana mai sovent en tres estapas:

• la separacion (l’individú es isolada del grop social) ;
• la marge tanben nomenada fasa de marginalizacion, liminara o liminaritat (moment ont se reliza l’eficacitat del ritual, a l’escart del grop, amb sovent de rites d'inversion) ;
• l’agregacion nomenada tanben fasa de reintegracion o postliminara (retorn dins lo grop).

Segon un vejaire psicologic, las tres estapas pòdon èsser interpretadas del biais seguent:

• la separacion de l’individú al vejaire del grop e de la situacion anteriora equival a una mòrt simbolica ;
• la marginalisacion representa una mena de gestacion simbolica ;
• la reintegracion de l’individú dins lo grop e dins una novèla situacion sociala constituís una renaissença simbolica pel subjècte.

Aquestas tres estapas del rite de passatge pòdon tanben èsser interpretadas coma:

• la crisi ;
• la fin ;
• la renaissença.

Fòrça rites d'initiacion seguisson l’encastre d’aquestas tres estapas. Lo rite d’initiacion es una variabla especifica del rite de passatge.

Turner insistís sul fonctionalisme dels rites de passatge en matèria de coesion sociala. En transformant lo estatuts socials de biais predefini, los rites de passatge permeton d’evitar los conflictes (d’influéncia). Turner - qu’estudièt los conflictes e rituals en Africa - percep lo rite coma un fenomèn qui se modifica e subís de cambiaments amb lo temps al sen de las societats dichas tradicionalas. D'autres sociològs caracterizan tanben lo rite de passatge per sa capacitat a s’adaptar al cambiament social. Es en particular l'etnològa e sociològa Martine Segalen que mostrèt la capacitat del rite de passatge a veire diferents sens coma una certa flexibilitat, donc una capacitat a evoluar e cambiar amb lo temps.

Los autors Geoffrey Miller, Ian Steward e Jack Cohen, indican tanben que los rites initiatics servisson tanben a detectar aquestes que son pas pro someses al grop er las subir. Aquestes darrièrs son alara menats a cercar la proteccion d’un autre grop (que los practica pas, o sota una forma mens contrenhenta), espurant atal lo grop inicial de sos elements jutjats pauc segurs. La circoncision es considerada pel eles coma una forma socialament fòrça importanta de rite, que mòstra e met en exèrg la somission dels parents mai encara qu’aquesta dels enfants.

La question de la significacion dels rites de passatge (justificacion d'un gèste, d'una paraula) es pas sempre evidenta. Pasmens, per Michèle Fellous, los rites dichs novèls (comprenent los rites de passatge) se demarcan dels ancians que los autors e los actors assajan de metre en òbra d’elements qu’an de sens per eles. L'interpretacion dels rites per un actor pòt èsser plan diferenta d’aquesta d'un sociològ. Dins la parentalitat per exemple, la plaça donada a l'enfant serà primordiala per la familha, alara que lo sociològ privilegiarà l'importança de sa plaça dins la societat.

Per Maurice Godelier, i a un ligam dirècte entre fabricacion d’un individú e de pensar la societat pel rite de passatge. Rèire los biais de pensar la naissença i auriá tanben biais de pensar entre los genres, ierarquias, los grops socials, etc. Donc un enfant apartiendriá pas sonque a sos parents mas a la societat.

Exemples de rites

Jove initiant jure setat sus son banc rynana amb colar nohose e ornament jambe dekobute – Musèu de Tolosa

• La Grècia anciana se caracteriza per l'importança dels rites de passatge a l'adolescéncia, per exemple la criptèa a Esparta, lo raubament de l'eromène per l’erast dins las ciutats crestesas, o l'efebia a Atenas.
• Pels Batammariba (Tògo-Benin) lo difwani es lo ritual iniciatic dels jovents e lo dikuntri lo ritual iniciatic de las joventass. Se debanan al Koutammakou cada quatre ans.
• Fòrça societats tradicionalas la circoncision, que se realiza a la pubertat o just avant, marca lo passatge de l’estatut de garçon a aqueste d'òme. Dins unas societats ont la vida comunautària es la règla, lo jovent muda per l’escasença del quartièr de las femnas ont vivián dempuèi sa naissença cap al quartièr dels òmes.
• Pels josieus, pels garçons es la Brith milah (circoncision) puèi la Bar Mitsva a l’edat de la pubertat, per las filhas lo Zeved habat, la Bat Mitsva puèis lo maridatge.
• Pels amish, i a un rite de transicion nomenat Rumspringa que lo jove amish es menat a quitar sa comunautat pendent unes meses e a anar viure de biais modèrne. A l’eissit d’aqueste periòde, lo jove deu causir entre demorar dins lo mond modèrne o tornar viure dinss sa comunautat (sol un fèble percentatge decidís de tornar pas amb los sieus).
• Pels Baruyas de Nòva Guinèa, lo rapòrt entre sèxe, poder e ierarquia es plan fòrt. Los jovents son subte separats del mond feminin per èsser iniciats als secrets dels òmes. Los jovents son alara noirís regularament dels semen de lors aïnats. Atal circula de generacion en generacion, unicament entre òmes, la substéncia qu’engendra la vida, la noirís e la fortifica.
• Dins las illas Salamon (Oceania), i a un ritual d'initiacion nomenat Maraufu que consistís a aprene l'art tradicional de la pèsca a la bonita, peisson alà sagrat. Dins una piròga, l'adolescent deu pagaiar d’oras per aténher la nauta mar. Equipat d'una simpla cana e d'un cimbèl, deu atacar un dels peissons mai rapids del mond: se torna amb li peisson sagrat, serà aculhit dins sa comunautat coma un òme,,.
• Pels indós, la primièra ceremonia es l'Upanayanam (o cremonia del cordon) que l'enfant de 7 a 8 ans es investit pel cordon bramanic que deu portar e per que es iniciat al mantra.
• Al Japon, i a lo genpuku pels adolescents de 12 a 16 ans e lo Seijin shiki, ceremonia que se debana a 20 ans.
• Per unes Amerindians, lo rite èra la Quista de vision, mai sovent precedida d'un jove e per l'absorpcion d'enteogèns. D'autras tribús (los Mandans d'America del Nòrd, los Guayaki del Paraguai, etc.) inclusissián de practicas fòrça dolorosas, assimiladas, als vejaire d'un observator exterior, a d’actes de tortura.
• Dins una societats tradicionalas, l'adolescent deu complir unas espròvas coma corir nud dins un tropèl, participar a de combats de grop o sautar de la cime d'un arbre. Dins d'autres societats, lo rite es realizat per un marcatge corporal, de tatoatges o d’escarificacions.
• En Bassa-Casamança (Senegal), loboukout se debana cada vint ans environ, veire mai, coma a Baïla ont la ceremonia de 2007 èra la primièra dempuèi de 1971.

• Pels cretians, se un sacrament es caracterizat exteriorament per de gèstes ritualizats, es una « realitat invisibla destinada a la sanctificacion dels òmes » per l'ajudar a ganhar la vida eternala, es donc justament pas un ritual de passatge d'un periòde de la vida terrèstra a una autra. Es un mejan esperital que sola la recepcion es marcada exteriorament per un ritual qu'a pas cap de valor en se, un sagrament podent mai èsser recebut en cas d'impossibilitat, « per desir ». Eventualament, la « profession de fe » (qu’es pas un sacrament) pòt èsser assimilada a un rite de passatge que renovelant los engatjaments pres en son nom pendent de son baptisme per sos pairins e mairinas, lo jove fidèl marca qu'a atench l'edat de dire d’esperse que crei çò qu’es contengut dins lo simbòl dels apòstols.

Dins lo mond occidental, existís un grand nombre de rites mai o mens solemnes e codificats coma las remisas de diplòmas, lo servici militar, lo bizutatge, la totemizacion escota... La diferéncia entre aquestes rites e los rites de passatge se situís dins la sistematicitat del rite dins la societat donada. De biais general, es observat una diminucion dels rites de passatge solemnes (de tipe religiós per exemple) e l'aparicion de rites mens codificats en remplaçament.Los comportaments ordalics pòdon tanben èsser considerats coma de rites de passatge de remplaçament.

Bibliografia

Obratges

• Dominique Sewane, La Lance et le Serpent. Rituels du dikuntri et du difwani des Tammariba du Togo, École pratique des hautes études, Paris, 1999, 2 vol., 446 p. (thèse d'Ethnologie)
• Dominique Sewane, La Nuit des Grands Morts. L’initiée et l’épouse chez les Tamberma du Togo (préface de Jean Malaurie), Economica, Paris, 2002, « coll. Afrique Cultures », 272 p. ISBN: 9782717844849 (note de lecture par Suzanne Lallemand dans le Journal des africanistes, 74-1/2, 2004, p. 527-529 [12] [archive])
• Dominique Sewane, Les Batãmmariba, le peuple voyant : carnets d'une ethnologue, Éd. de La Martinière, Paris, 2004, 189 p. ISBN: 2-7324-3209-1
• Dominique Sewane, Rites et pensée des Batammariba pour les écoles primaires du Togo - Ministère des enseignements primaire secondaire et de l’alphabétisation du Togo, Patrimoine Culturel Immatériel de l’UNESCO, éditions Haho, Lomé (Togo), 2009 (in Programme de sauvegarde du Patrimoine immatériel des Batammariba – Unesco-Japan)
• Arnold Van Gennep, Les rites de passage : étude systématique des rites de la porte et du seuil, de l'hospitalité, de l'adoption, de la grossesse et de l'accouchement, de la naissance, de l'enfance, de la puberté, de l'initiation, de l'ordination, du couronnement, des fiançailles et du mariage, des funérailles, des saisons, etc., Paris, 1909. Réédition augmentée, 1969, 1981, 315 p. [1]
• Victor W. Turner, Le phénomène rituel : structure et contre-structure : le rituel et le symbole : une clé pour comprendre la structure sociale et les phénomènes sociaux, Paris, Presses universitaires de France, 1990 [trad. de : The ritual process: structure and anti-structure, Chicago, 1969].
• Victor W. Turner, The Anthropology of Performance, New-York, PAJ Publications, 1986.
• Michèle Fellous, À la recherche de nouveaux rites : rites de passage et modernité avancée, Paris, L'Harmattan, 2001, p. 11-89 et 221-238.
• Maurice Godelier, Corps, parenté et pouvoir chez les Baruya de Nouvelle-Guinée, in Godelier M.
• Maurice Godelier, Panoff M. (dir.), Le corps humain, conçu, supplicié, possédé, cannibalisé, Paris, CNRS, 2009, p. 29-64.
• Martine Segalen, Rites et rituels contemporains, Paris, Nathan, 1998.

Articles

• Pierre Bourdieu, « Les rites comme actes d'institution », Actes de la recherche en sciences sociales, 1982, no 43, p. 58-63. [lire en ligne]
• Pierre Clastres, « De la torture dans les sociétés primitives », L'Homme, 1973, no 3, p. 114-120. [lire en ligne]
• Madlen Sell, « La dation du nom et autres rites de passage chez les Seereer Siin du Sénégal », Le Journal des Psychologues, 2014, no 320, p. 74-77.

Annèxes

Articles connèxes

• Baptisme
• Circoncision
• Tatoatge
• Bizutatge
• Comportement ordalic
• Banga