La bèla dormenta

La bèla dormenta o La bèla dormenta del bòsc o La bèla del bòsc dorment es un conte de fadas nascut de la tradicion orala. Las versions mai difusadas del conte son, en òrdre cronolologic, Talia, Solelh e Luna, de l'italian Giambattista Basile (Pentameron, 1634), La bèla del bòsc durmient, del francés Charles Perrault, (Los contes de maire l'auca, 1697) e Dornröschen o La Bèla dormenta del bòsc, dels alemands Jacob e Wilhelm Grimm (de Contes de l'Enfància e del fogal, 1812).

La bèla dormenta (Sleeping Beauty), pintura d'Henry Meynell Rheam

Ara, las versions mai popularas son los recits basats sul conte de Charles Perrault e influenciats per d'elements dels Fraires Grimm. Lo succés de la version cinematografica de Walt Disney Pictures, de 1959, contribuiguèt fòrça en la popularizacion de l'istòria a escala mondial.

Trama

La sinòpsis seguent se basa sul raconte de Perrault e dels Fraires Grimm (los elements caracteristics de la version de Basile son mencionat en la seccion "Variantas"):

Après una longa esterilitat un rei e sa reina an una filha. Invitan a una fèsta, en onor de la mainada, de menas de fadas o damas que mejançant de mascariás lor autrejan de dons positius. Mas alara interven una dama o fada qu'avián oblidat de convidar, qu'otratjada, declara que lo jorn que la mainada farà los quinze -o setze- ans se fiçarà lo det amb lo fus d'un rodet e ne morirà. Mas una de las fadas o damas convidadas qu'aviá autrejat pas encara lo sieu don a la princessa merma aquel malefici: la princessa se fiçarà lo det, mas puslèu que de morir dormirà un sègle.

En van, lo rei enebís totes los rodets dins lo sieu reialme e que se los creme totes. Atenguent l'edat indicada, la princessa, curiosa dins una tor del castèl, tròba una vielhòta que fiala amb un rodet. La gojata lo pren, se fiça lo det e cai endormida. Lo sòm s'espandís a totes los abitants del castèl, e aquel es amagat per una espessa vegetacion.

Cent ans après un prince ausís l'istòria de la bèla dormenta e se dirigís cap al castèl amb la tòca de la desrevelhar. La vegetacion li dobrís passatge. Quand arriba dins lo castèl tròba la princessa endormida e demòra captivat per sa beutat. A aquel moment ela e totes los estatjants del castèl se desrevelhan, e mai tard lo prince e la princessa se maridan.

Un còp los dos joves maridats, lo prince torna al sieu reialme. Alà revèla pas als sieus parents çò qu'arribèt amb la princessa, amb la paur que sa maire, que se ditz qu'es en partida ogra, se vire contra son esposa e los filhs que poirián aver amb ela. Los enfants son fin finala dos: una dròlla que se nomena Auròra, e un mainat que se nomena Jorn.

Al morir lo rei, lo prince eireta de la corona e mena al sieu reialme son esposa e sos enfants. Alà son plan recebuts per totes, levat per la reina maire.

Un jorn lo rei deu s'absentar e sa familha demòra al palai. Alara la reina maire ordona al cosinièr d'aucir Auròra e la preparar per la manjar. Mas lo cosinièr fa que son esposa amague la mainada e a la plaça d'Auròra cosina un anhèl, que la reina maire manja segura qu'es la sieuna felena. Çò meteis se repetís amb lo prince Jorn e amb la reina consòrt (qu'aviá estat la bèla dormenta): totes son amagats de l'ogressa a l'ostal del cosinièr. Mas finalament l'ogressa passa près de l'ostal e ausís lo rire dels mainats. Furiosa de l'engana ordena que se prepare una olassa emplida de sèrps, de grapauds e tota mena de creaturas marridas e mortalas. Son intencion es d'i metre dedins la consòrt, lo cosinièr, son esposa e los mainats.

Quand s'anava executar la senténcia, arriba lo rei, mas, al veire tot aquò, l'ogressa se geta dins l'ola e es devorada per totas las verminas qu'i a dedins. Lo rei deliura son esposa, los enfants, lo cosinièr e sa femna, e fa las onors a aqueles darrièrs per aver protegit sa familha e totes vivon aüroses per sempre.

Variantas

Lo nom de la protagonista

Dins la version de Basile la protagonista se sona Talia (del grèc Thaleia, "espelida"), dins aquela  de Perrault a pas nom pròpri e dins la version alemanda dels Fraires Grimm se nomena Dornröschen.

Dins la version de Perrault Auròra es lo nom de la filha de la protagonista, mas dins lo balet de Chaikovsky ven lo nom de la maire. Lo film de Disney conservèt aquel transferiment.

Lo nom del conte

Lo nom del recit mai difusat dins la lenga latinas, La bèla dormenta, (que s'apond "del bòsc") ven del nom que li donèt Perrault. Mas Perrault titola son conte amb una ipallaja "La Belle au bois dormant", que seriá La bèla del bòsc dorment.

La trama

Lo tèxte de Basile e de Perrault incluson las doas de sequéncias narrativas (aquela del sòrt que tòca la protagonista e aquel del mal acte de l'esposa del rei o maire del prince). Aquel dels Grimm escarta la darrièra. La primièra sequéncia narrativa es fòrça similara dins lo conte alemand e en lo francés, mas aquestes an de diferéncias notablas a respècte de l'italian. Comparativament los noses narratius dels tres racontes classics son los seguents.

Basile	Perrault	Fraires Grimm
	Un rei e una reina capitan pas a aver d'enfants
		Una rana profetisa la naissença de la protagonista
A un "grand senhor" nais una filha (pas de mencion de la maire)	Lo rei e la reina an una filha
La mainada se nomena Talia	Se menciona pas lo nom pròpri de la mainada (se sona la “Bèla Dormenta”)	Se menciona pas lo nom pròpri de la mainada (après se sona “Dornröschen”)
Lo paire convòca "savents e devinaires" per predire lo futur de l'enfant	Los reis festejan lo bateg de la princesa e invitan las 7 bonas fadas perque li autregen de dons	Los reis festejan la naissença de la princesa e invitan "dònas sàvias" que li autregen de dons
Lo futur de Talia es profetizat (sens mai de detalhs) per de devinaires: corrís un grand risc per una estaringla de lin	Una fada marrida qu'avián oblidat e convidar fa irrupcion e, com aviá pas estat invitada e li foguèt pas balhada una medalha d'aur per las autras fadas, maldiguèt la princesa: se fiçarà lo det amb lo fus d'un rodet e morirà	Una dòna sàvia qu'avián oblidat d'invitar fa irrupcion e coma foguèt pas invitada, maldiguèt la princessa: se fiçará lo det amb una estarengla e morirà
	Una de las bonas fadas bonas qu'encara aviá pas autrejat son don merma la maldicion amb un autre don: la princessa dormirà 100 ans e la desrevelharà un prince	Una de las dònas sàvias qu'encara aviá pas autrejat son don merma la maldiccion amb un autre don: la princessa dormirà solament 100 ans (se menciona pas lo començament)
Lo paire de Talia proïbís lo lin a son ostal	Lo rei proïbís los rodets dins lo sieu reialme
Quand Talía es majora (edat indefinida) e encontra una fialaira innocenta	Quand la princesa a "15 o 16 ans" encontra una fialaira innocenta	Quand la princessa a 15 ans encontra una fialaira ambigüa (innocenta?)
Talia "cai mòrta" se fica una estarengla de lin jos una ongla	La princessa cai dormida en se fiçant amb lo fus
La mòrt (o sòm sobrenatural) tòca solament Talia	La fada que mermèt la malediccion torna e, perque la princesa no se trape sola al desrevelh, fa dormir tot lo palai (levat los reis), que demora enrodat per una vegetacion impenetrabla	Tot lo palais (e tanben los reis) dormís e es enrodat per una vegetacion impenetrabla
Lo paire desolat abandona Talia e desapareis del raconte	Los reis, desolats, abandonan lo palais, que la fada cubrís de vegetacion per protegir a la princessa	Los reis tanben dormisson
Un rei (que mai tard aprendrem qu'es maridat) arriba al luòc a l'ocasion d'un viatge de caça	Un prince (que se dedutz qu'es celibatari) arriba al luòc a l'ocasion d'un viatge de caça. Li contan l'istòria e se'n va en cèrca de la princessa
Lo rei percaça un falcon fins a l'ostal de Talia	La vegetacion emmascada dubrís un passatge fins al palais	La vegetacion emmascada dubrís un passatge al prince fins al palais e s'apercep que lo precedent aspirants e liberators moriguèron dins la vegetacion
Lo rei arriba per escasença fins a la jova que pareis mòrta	Lo prince, coma previst, arriba a la jova dormenta
Lo rei, emmascat, emprenha la princesa sens desrevelhar e se'n va	Lo prince, emmascat, se met de genolhs près de la princessa
La princessa fa nàisser dos enfants, Luna e Solelh	(La princesa farà nàisser sos enfants mai endavant, se sonaràn Auròra e Jorn)
Talia se desrevelha quand los enfants popan lo det e n'extrason l'estarengla	La princessa se desrevelha après 100 ans de sòm e abans l'arribada delbprince. Lo palais se desrevelha tanben	La princessa se desrevelha amb lo poton del prence (es sosentendut que passèron lo 100 ans predits). Lo palais se desrevelha tanben (e tornan aparéisser los reis).
Lo rei torna e s'acòrda amb Talia	La princessa e lo prince se maridan
(La princessa ja aviá fach nàisser dos enfants abans de se desrevelhar)	La princessa, après que se desrevelhèt e se maridèt amb lo principe, a dos enfants: Auròra e Jorn	Lo conte es acabat
Lo rei torna al sieu fogal sens Talia ni enfants, que s'es maridat endacòm mai	Lo prince torna al sieu palais sens la princessa nimai los enfants, qu'a paur de la sieuna maire per mièg ogressa
La reina, esposa del rei, per mejan de son secretari descobrís que son marit a una amanta e ordena que li prenguen los enfants	Lo prince, ven rei a la mòrt del paire, pren amb el la princessa e los enfants, que la reina maire se'n sap mal
	Lo nòu rei s'absenta del palais daissant sus plaça la princessa e los enfants
La reina ordona a son secretari que los enfants sián preparats pel cosinièr e servits a son espós	La reina maire ordona al cosinièr que los enfants sián preparats per se los manjar ela
Lo cosinièr amb pietat amaga los enfants a l'ostal de sa femna e en secret los remplaça per de carn animala
	La reina maire descobrís que los enfants son vius
La reina ordona a son secretari que Talia siá getada dins un fuòc	La reina maire ordona que la princessa e sos enfants sián getats dins una olassa plena de verminas
L'aparicion del rei empacha que siá executada la pena de mòrt
La reina, per òrdre del rei, pren plaça dins lo lenhièr destinat a Talia	La reina, un còp descobèrta, se geta dins l'ola destinada a sa nòra e sos felens e perìs
Lo secretari es tanben brutlat al lenhièr e lo cosinièr es premiat	Lo cosinièr e sa femna premiats per aver salvat la familha reiala
Lo conte es acabat

L'estil

Alara que la version dels Fraires Grimm es fòrça basica per li donar mai d'embeliment e simplicitat, Perrault apond de comentaris perspicaces e quitament umoristics, atal o fa après aver contat lo desrevelh de la princessa:

«Fin finala, fasiá quatre oras que parlavan e avián pas encara conversat de la mitat de las causas qu'avián de dire.»— Charles Perrault

«Lo prince ajuda la princesa a se levar e vegèt qu'èra toda vestida, e amb granda magnificéncia; mas s'abstenguèt de li dire que sos vestits èran d'una autra epòca e qu'encara portava colareta; totun ne pareissiá pas mens bèla.»— Charles Perrault

Víktor Vasnetsov (1848-1926): La princessa dormenta (Спящая царевна, 1900-1926).

Fonts

Las fonts del raconte conjugan çò popular e oral amb çò cultivat e escrit. Se coneisson de precedents indians, grecolatins, islandeses, occitanocatalans e franceses. Lo brot del raconte (la domaisèla presa dins un sòm sobrenatural que se desvelha per l'intervencion d'un amant) es ja present en los tèxtes seguents:

- Saga Volsunga (tèxte islandés anonim escrit a la fin del sègle XIII, mas basat sus de poësias tradicionalas precedentas): Brunilda (Brynhild) se fa malsapiosa del dieu Odin, que l'embarra dins un castèl alunhat endarrièr d'una paret de bloquièrs, alà dormís enrodada d'un anèl de flamas fins que òme la salve e se maride amb ela. L'eròi Sigurd (lo Sigfrid del Cant dels nibelungs) es qu'i capita fin finala.

- Blandin de Cornoalha (poèma occitanocatalan de fins del sègle XIII o del començament del XIV): Un paire fa que la siá filha Brianda caigue dins un sòm prigond e garda lo sieu còs dorment dins la tor d'un castèl aparada per dètz cavalièrs, una sèrp, un dragon e un sarrasin. Blandin venç los guardians e desrevelha la princessa gràcias a un aucèl. Ambedós s'enamoran e se maridan.

- Fraire de Joi e Sor de Plaser (poèma occitanocatalan de la mitat del sègle XIV): La princessa Sòr de Plaser se dormís misteriosament. Lo sieu paire comanda de bastir pel camp una tor inaccesibla ont despausa a la dormilhosa. Lo prince Fraire de Jòia ausís çò qu'arribèt e s'enamora de la princessa sens la veire. Lo prince aprend magia amb Virgili e mercés a ela es lo sol que capita a intrar dins la tor. Emprenha la princessa dormida, que se desrevelha pas. Fin finala un aucèl la desrevelha en li depausant d'èrbas sus la man e se n'avisa lo prince.

- Perceforest (Tèxte francés compausat vèr 1340): inserida din l'òbra i a una istòria que las deas Vènus, Lucina e Temis assistisson segon el a una invitacion per la naissença de la princessa Zellandina. Lucina li fa lo don de la santat, mas Temis, otratjada pel fach que los paires de la mainada an obliat de metre un cobèrt per ela, la condemna a morir quand se fiçarà amb una estèla lo primièr còp que fialarà. Pasmens Vènus merma lo malefici cambiant la mòrt contra un sòm que durarà fins que l'estèla siá levada. Quand Zellandina grandís s'enamora de Troilo, cavalièr qu'es obligat a anar far de prètzfaches per se mostrar digne d'ela. Absent Troilo, s'acomplís lo malefici e Zellandina cai dormida. Un aucèl transpòrta Troilo fins a la tor inaccesibla ont la princessa dormís. Ailà Troilo l'embarassa sens la desrevelhar; lo mainat, al nàisser, popa lo det de la sa maire e li extrai alara l'estarengla e la sortís del sòm. Fin finala la princessa e Troilo se maridan.

Lo poèmas occitancatalans e Perceforest utilizan de matèria de Bretanha.

- Surya Bai: L'erudita italiana Ester Zago sosten que los poèmas occitanocatalans e l'istòria de Zellandina venon d'una legenda indiana. Al sègle XIX la britannica Mary Frere reculhís aquela legenda de la tradicion orala del sud de l'Índia. Segon aquel raconte la filheta d'una lachaire es sequestrada per una agla qu'amb lo parelh l'eslèva al naut d'un arbre. Las aglas la nomenan Surya Bai (“Dama del Solelh”). Un jorn s'absenta en cèrca d'un anèl per l'ofrir a la mainada e la daissan sus l'arbre protegit darrièr sèt pòrtas de fèrre. Una Raksha (demòni canibal) ne profiècha per tractar de caçar la mainada mas, quand ensaja sens capitar de passar las pòrtas, una arpa venenosa demòra ficada a la pòrta. Mai tard, quand Surya Bai dobrís las pòrtas, se fiça amb l'ongla a la man e morís. Las aglas tornan, mas entristadas per la mòrt de lor filha adoptiva partisson per sempre. Fin finala, un rajà qu'èra en caça dins lo bòsc apercep lo nis de las aglas. Quand puja e arriba fins a Surya Bai aquela torna a la vida. La domaisèla se marida amb lo rajà, mas aquel a una mairastra que l'ausís. Quand lo rajà s'absenta la mairastra la geta a un estanh e la gojata al luòc de se negar ven una flor de lòtus. Lo rajà, sens saber res de la desaparicion de son esposa, es captivat per la flor, alara la mairastra comanda que siá talhada e brutlada. Dels cendres sorgís un manguièr que dona un fruch. Un jorn la lachaira se sèi per se repausar jos l'arbre e lo fruch cai dins un dels sieus veires. A l'ostal de la lachaira, del fruch sortís una femna pichona, que la familha aculhís. Un jorn lo rajà vei a la femnòta e reconeis en ela a Surya Bai. Aquela, fin finala, conta son istòria e se revèla alara que la mairastra del rajà es una criminala e qu'ela es la filha que la lachaira aviá perduda. Lo rajà decidís la mòrt publica de sa mairastra: prevei de l'executar dins un bolh d'òli mas fin finala la geta dins una ola plena de sèrps.

Se sap que Perceforest tradusit en italian al sègle XVI, e mai se sap pas se Basile conessiá aquel tèxte o se s'inspirèt pas que tèmas folclorics de la Campània.

Del raconte dels Grimm se sap que la narratritz de qui l'auriá reculhit èra Marie Hassenpflug, residenta d'Èssa, e se sap a l'ora d'ara qu'èra pas païsana, mas una ciutadana letrada que descendiá de refugiats uganauds franceses, çò qu'enfòrça la teoria de l'origina francesa de l'istòria alemanda. Los quites Fraires Grimm, suspectant que l'istòria veniá de la version de Perrault, pensèron la refusar, mas la semblança amb l'istòria de Brunilda los convenquèt de l'inclure coma un raconte autenticament alemand.

Lo tèma del long sòm emmascat, centre del raconte, a tanben de precedents dins l'antiquitat classica en la legenda d'Epimenides (qu'aquel demorèt, segon çò que ditz, en dorment dins una cauna pendent 57 ans) e dins la legenda crestiana dels Sèt dorments d'Efès (que fugison de la persecucion de Deci se refúgian dins una balma qu'i demòran dorments pendent dos sègles).

Dins los racontes i a tanben de tèmas segondaris amb de precedents reconeissables:

- La masca asirosa e venjadora: L'agent femenin sobrenatural qu'arriba alara qu'èra pas invitada a un festin pòt venir de l'antiquitat classica: Afrodita, non invitada per las femnas de Lemnos; Artemis, a qui Enèu oblidèt d'ofrir un sacrifici, mas sustot Eris, que foguèt pas invitada a las nòças de Tetis e Pelegi. Segon aquela legenda Eris se presenta a las nòças e lança una poma d'aur amb l'inscripcion “per la mai bèla” çò que provòca la disputa d'Afrodita, Èra e Atena. En causissent coma jutge lo prince Paris de Tròia e caduna de las tres divessas ensaja de lo subjugar. Èra li ofrís poder politic, Atenea l'adreiça militara e Afrodita la femna mai polida de la tèrra, la grèga Elena, esposa de Menelas d'Esparta. Paris concedís la poma a Afrodita, rauba Elena e provòca la Guèrra entre Tròia e los aquèus.

- L'esposa asirosa envèrs l'amanta que lo sieu marit a concebut amb el d'enfants: Aquel tèma, que se tròba dins lo recit de Basile, es visible dins lo mite de Leto qui, emprenhada per Zèus, fa nàisser Febo e Diana (lo solelh e la luna, coma se nomenan los enfants de la princessa de Basile) e Èra, esposa de Zèus, la perseguís.

- L'esterilitat en aparéncia incurabla seguent la concepcion d'un filh qu'aurà una sòrta especiala: Aquel tèma present en çò de Perrault e dels Grimm, es ja recurrent dins la Bíblia (Sará e Abraam, Rebeca e Isaac, Raquèl e Jacòb, Manoac e son esposa, Ana e Elcaná, Isabèl e Zacàrias) e dins las tradicions crestianas extrabiblicas (Joaquim e Anna concebon Maria après una longa esterilitat).

Un recit un pauc semblant a la bèla dormenta (quitament al recit de Basile) es conegut coma Lo noven conte del capitani, que s'inscriu abitualament dins Las mila e una nuèits, e mai se Victor Chauvin lo considèra una interpolacion qu'introduguèt lo traductor J. C. Mardrus e que prenguèt d'un conte publicat per Guillaume Spitta Bey a París en 1883.

Interpretacion

Lo conte faguèt l'objècte d'interpretacions subretot psicologicas.

Alara, dempuèi una focalizacion psicoanalitica, Bruno Bettelheim sosten que lo tèma central de totas las versions de la Bèla dormenta es que los paires pòdon pas evitar lo desrevelh sexual dels sieus enfants. La fiçada simboliza la primièra emorragia menstruala (menarca), lo sòm lo periòde de maturacion abans d'èsser disponibla per una iniciacion sexuala oportuna e tanben l'isolament narcissic qu'arriba a aquela se produtz pas. Lo poton del prince es l'iniciacion.

Del punt de vista de la psicologia analitica, lo conte es vist coma l'union de dos contraris dins lo procediment de perfeccionament de l'ego. M.L. von Franz sosten que lo significat darrièr lo conte es cossí influís sul complèxe mairal negatiu, que la figura enfoscada de la maire i produsís d'èssers susceptibles, que demoran de contunh ignorats. Atal, los 100 ans de sòm representarián la dilacion del començamenti de la sexualitat adulta, dilacion qu'a per causa aquel excès de susceptibilitat.

Per sa part, la critica feminista se'n prenguèt a la protagonista, condemnada a la passivitat a l'espèra d'un òme que la salva, coma simbòl de la situacion de la femna dins la societat patriarcala. D'autoras coma Hélène Cixous prepausan la reescritura de totas aquestas istòrias que repetisson las versions classicas enfortint lo sistèma patriarcal. Ela meteissa fa quitament una relectura del conte classic qu'implica de mermar un tal sistèma puslèu que de l'enforçar. Segon aquela lectura lo conte mòstra un òme qu'a de besonh de la femna coma una "monaca", un èsser bèl mas manipulable, e perque pòsca prene l'actitud activa e la possibilitat creatritz a besonh que la femna siá "endormida".

Version de Disney

En l'an 1959 sortiguèt lo film basada suls contes classics dels Fraires Grimm e de Charles Perrault, produsit per Walt Disney Pictures, ont i a fòrça las modificacions, las mai notablas, que lo paire de la princessa e la maire de la princessa (que dins aquela version la princessa se sona Auròra) e lo paire veuse del prince (que dins aquela version lo prince se sona Felip) avián ja establit que los sieus enfants se maridarián per que se mantengan las bonas relacions entre los dos de reialmes. La princessa dòrm pas cent ans, coma en las autras versions, las bonas fadas son pas mai que tres, la masca marrida que lança lo malefici a la princessa viu dins un castèl sinistre, tenebrós e proïbit nomenat la Montanha Proïbida, e sequestra lo prince gaireben fins a las darrièras scènas del film. Las tres bonas fadas (que dins aquela version se sonan Flòra, Fauna e Prima) se fan passar per las tantas de la princessa e per de camparòlas que vivon en un ostalet abandonat del bòsc nomenat la Cabana del Lenhaire per l'aparar de la masca marrida (que dins aquela version se sona Malefica) e amagant, cambiant e rebatejant lo veritable nom e la veritabla identitat de la princessa protagonista pendent totes aqueles setze ans.