Funicular

Un funicular es un sistèma de pujada equipat de veïculs circulant sus de ralhs de penjal e que la traccion es realizada per un cable per s'afranquir de la declivitat del terren. Se compausa mai sovent de dos conveis ligats per un o mai cables realizant, cadun, una mièjabocla en gara terminala. Lo pes del tren davalant compensant tot o partida del pes del tren pujant, l’energia de provesir per la traccion demora atal pro feble.

Lo funicular de Friborg (Soïssa).

Funicular de Lion, (França)

Lo motor accionant lo cable es situat levat unas raras excepcions près dins l'estacion amont de la linha. Permet de provesir la poténcia perduda pel frejament de las ròdas suls ralhs, aquesta perduda dins lo sistèma carrèla-cable coma aquesta, possiblament necessari, per véncer la diferéncia de pes entre los dos trens.

Un funicular se deu pas confondre amb lo teleferic, la telecabina o lo camin de fèrre de cremalh, veire l'ascensor o l'ascensor clinat qu'es constituit d'una sola cabina autòma.

Es mai sovent utilizat coma transpòrt en comun, per exemple en mitan urban per la davalada d'un territòri comunal de relèu dificil. Es tanben utilizat dins d'estacions de montanha per la practica de l'esquí alpin, o l'accès a de camins o de punts isolats coma de miradors. Es tanben utilizat coma transpòrt per compte pròpre, dins l'industria subretot.

Tecnica

Las 3 disposicions de ralhs: vias separadas / triralh / monovia amb evitament central Abt.

Disposicion dels ralhs

Mai generalament, un funicular circula sus una via ferrada unica que compòrta a la mitat del percors un troç doblat pel crotzament dels veïculs. Aqueste evitament central (evitament Abt), fonciona sens agulha mobila mercé a la disposicion particulara dels aissèls dels veïculs. Aquestes son equipats de ròdas de gòrja que guidan lo tren sul ralh continú costat exterior de l'evitament, e de ròdas tambors capable de passar lo « còr » de l'agulhatge sul ralh costat interior de l'evitament. Aquesta disposicion d'aissèls es inversada d'un tren a l'autre, permetent de definir, pendent la concepcion de l'aparelh, un costat de franquiment diferent per cada veïcul. L'agulha fonciona atal sens intervencion umana, sens risc de collision de las cabinas o de crotzament dels cables.

Se trapa tanben de funiculars de via dobla sus tota la longor de la linha, o, mai rarament, de funiculars de via triralh ont lo ralh central es mutualizat pels dos veïculs, es a dire comun a la via d'esquèrra e de drecha amb separacion al nivèl de l'evitament.

Cablariá e entraïnament

Exemple d'un entraïnament de funiculare.

Lo cable que realiza la mièjabocla nauta, en amont de las cabinas, es gaireben sempre aqueste sus que es realizat l'entraïnament del funicular. Se fa profièch atal d'una tension del cable mai importanta, enforçada pel pes dels veïculs, que maximiza l'aderéncia sus carrèla motritz. Aquesta aderéncia es mai sovent optimizada per un tron d'entraïnament de doble o triple enrtlament del cable. Per aquò, s'utiliza abitualament una carrèla motritz de diferentas gòrjas e una o mai carrèlas liuras assuegurant lo retorn del cable cap a la carrèla motritz.

Exemple de tension d'un cable lèst.

L'entraïnament es mai sovent assegurda per un motor electric aparelhat a un reductor metent en movement la carrèla motritz. Se trapa un o mai frens de servici (frens 1) dirèctament en sortiada del motor, e un o mai frens de seguretat (frens 2) al mai près de la carrèla motritz. Existís tanben de funiculars dichs de contrapés d'aiga, que lo motor es simplament l'aiga d'un riue que, cargada en sèrva, fa davalar una cabina e entraïna l'autra (de sèrva aleujada) dins sa pujada. Es lo cas du funicular de Friborg (Soïssa) e del funicular de Bom Jesus, a Braga (Portugal).

La preséncia d'un cable retorn (cable contra-tractor o lèst), realizant la semibocla bassa en gara aval, demora accessòri. Aqueste darrièr es pasmens realizat sus unas installacions, per exemple quand lo penjal es feble o que la linha possedís de cambiaments d'inclinason fòrt. En gara aval, la carrèla de retorn d'aquete cable lèst es montada sus un vagonet mantengut dinamicament en tension per un contrepés o per un cric idraulic. Lo cable lèst garantís alara una tension constanta del cable tractor. Evita l’efièch rebomb e empacha tot fenomèn de foet, assegurant atal un entraïnament sens sacadas, e una circulacion doça e confortabla dels veïculs.

Dins de configuracions particularas, coma una estacion amont implantada sota glacièr, pòt arribar que l'entraïnament del funicular siá realizat sus aqueste cable al nivèl de l'estacion aval. Es per exemple lo cas pel funicular Dôme Express dels Deux Alpes (França).

Istòria

Premicis del funicular

Lo funicular utiliza una tecnologia seculara ja utilizada a l'Edat Mrjana. A partir 1515, lo funicular primitiu du Reisszug es repertoriat per Matthäus Lang von Wellenburg; mogut per l'òme o l'animal, mena a la fortalesa de Hohensalzburg a Salzbourg.

Plan clinat funicular de Biesse dins lo departament de la Léger (França).

Amb lo començament del transpòrt ferroviari, a la revolucion industriala, apareisson los primièrs plans clinats funiculars e alara las primièras traccions mecanidas per maquineriá fixa (de vapor). Aqueste de la linha de camin de fèrra Stockton - Darlington en 1825 en Angletèrra, e de Biesse, Neulise e del Buis en 1833 dins lo departament de la Leger, son los primièrs de recebre de trafec de viatjaires. Los engenhaires estiman alara que se pòt rasonablament passar 5 % de penjal amb aqueste tipe de sistèma de traccion.

Perfeccionament de la tecnica

L'evitament inventat per Roman Abt

Cal esperar l’invencion del cable modèrne per l’Alemand Wilhelm Albert per que las pujadas pòscan passar de relèu mai significatius. Lo cable d’Albert èra constituit d’una arma de cambe facha de fils trenats a l'entorn de que sièis brins èran enseguida trenat a l'entorn d'una autra basa de còrda de cambe dins de direccions alternadas per mai d'estabilitat. Aqueste principi es relaizar en 1834 per l'expleitacion minièra de Clausthal-Zellerfeld, en Alemanha. Lo cable d’Albert demora pasmens trenat a la man. La maquina de tranar es inventada per l'Austriac Wurm en 1837 e desvolopat a una escala industriala dins la deceniá seguenta per Felten & Guilleaume. Puèi fisabilizat, lo transpòrt per cable se desvolopa amb la revolucion industriala a partir de la segonda mitat del sègle XIX, fasent la dralha al desvelopament del funicular sus penjal, fin finala, mai prononcida. A partir de 1862, los funiculars venon transpòrt urban de passatgièrs a Lion (França), e lèu, dins d’autras metropòlis d’Euròpa. Lo funicular de Lion condusent sul puèg de la Crotz-Rossa, imaginat pels engenhaires Molinos e Pronnier, es lo primièr de beneficiar de frens de friccion agissent dirèctament sul ralh de rotlament.

La tecnica del funicular es perfeccionada pendent lo darrièr quart del sègle en Soïsssa. En 1879 al Giessbach, l'engenhaire Carl Roman Abt instala pel primièr còp un aparelh monovia amb un evitament central sens agulhas, mercé a un principi de bodins de las ròdas inversadas d'un veïcul a l'autre, mas al prètz de nombroses ralhs guidas al nivèl del còr de l'agulhatge. En 1888, lo funicular del Bürgenstock, près de Lucèrna, inaugura enseguida la traccion per motor electric que se generaliza lèu sus aparelhs novèls (los aparalelhs èran fins alara entraïnats per una maquinariá de vapor fixa, o a vegada amb de contrapés d'aiga, quand una font èra presenta en altitud). Carl Roman Abt perfecciona per l'occasion son evitament sens agulha mobila, en utilizant lo principi d'una ròda sens bodin pel franquiment del còr de l'agulha, e d'una ròda guida de dos bodins sul ralh exterior de l'agulhatge. Aqueste principi d'agulhatge, uèi comunament nomenat evitament Abt, se trapa sus gaireben totes los funiculars de vai-e-ven modèrnes.

Cronologia

Aquesta cronologia traça los principals eveniments mondials relatius a l'istoire del funicular.

• 1515: lo funicular primitiu del Reisszug es repertoriat per Matthäus Lang von Wellenburg; va a la fortalesa de Hohensalzburg a Salzborg e es mogut per l'òme o l'animal.

Sègle XIX

• 1808: dobertura del plan clinat de Birtley-Fell près de Newcastle, funicular primitiu utiliza per pujar de carriòt de la mina d'Urpeth.
• 1825: dobertura dels plans clinats funiculars de Hethereley e Brusselton realizats sus la linha de via ferrada Stockton-Darlington en Angletèrra, que seràn los primièrs al mond utilizats pel transpòrt public de passatgièrs.
• 1833: dobertura dels plans clinats funiculars de Biesse, Neulise e del Buis dins lo departament de la Léger en França, que seràn los primièrs d'Euròpa continentala utilizats pel transpòrt public de passatgièrs.
• 1834: l'Allemand Wilhelm Albert inventa lo cable trenat.
• 1845: dobertura del Prospect park incline railway de las causudas del Niagara (EUA), primièr funicular toristic del mond.
• 1862: dobertura del funicular urban de la Carrièra Terme a la Crotz-Rossa a Lion (França); primièr funicular amb frens de friction agissent dirèctament sul ralh de rotlament
• 1873: dobertura de la primièra linha de tramvai de traccion per cable, los Cable Cars de San Francisco.
• 1879: primièr funicular monovia amb una primièra version d'evitament central Abt, al Giessbach (Soïssa).
• 1888: primièr funicular de traccion electrica e primièr evitament central Abt amb utilizacion de ròdas sens bodin sus un costa d'aissèl per franquiment del còr de l'agulhatge del funicular del Bürgenstock, près de Lucèrna.

Sègle XX

• 1935: dobertura al public del Scenic railway à Katoomba (Austràlia) amb un penjal maximal de 122 %, la mai fòrta al mond. L'aparelh, adaptat d'un transportaire industrial, fonciona ara en vai-e-ven amb un teleferic de contrapés.
• 1974: començament dels funiculars modèrnes en tunèl amb l'obertura del Gletscherbahn 2 a Kaprun (Àustria).
• 1991: obertura a Barcelona en Espanha del funicular de Montjuïc, amb lo ma gros debit teoric d'expleitacion, amb 8 000 personas per ora e per sens de circulacion. L'aparelh foguèt bastit per Waagner-Biró a l'escasença dels Jòcs olimpics d'estiu de 1992.

Sègle XXI

• 2000: accident del funicular de Kaprun, 155 mòrts, 12 subrevivents.
• 2017: obertura del funicular Schwyz-Stoos en Soïssa amb un penjal maximal de 110 %, mai fòrt d'Euròpa.

Domènis d'aplicacion

Lo funicular Parsennbahn dins lo domèniesquiable de Davos (Soïssa).

Los dos principals domènis d'aplicacion del funicular son los transpòrts urbans e los transpòrts toristics.

Los funiculars urbans pòdon circular en superfícia e pareisser a de tramvais o en tunèl coma una linha de mètro. A vegada, la mèsma linha urbana a podut conèisser dins son istòria de fasas de traccion funicular e de traccion de cremalh.

De funiculars toristics d'estacions d'espòrts d'ivèrn an remplaçat de teleferics, mai sovent a causa de lor mai granda capacitat e de lor mendre sensibilitat al vent.

Nòtas e referéncias

Annèxes

Articles ligats

• Lista de funiculars dins lo mond
• Accident del funicular de Kaprun

Transpòrts connèxes

• Transpòrt per cable
• Ascensor clinat, similar al funicular, mas amb cabina(s) individuala(s) independanta(s)
• Camin de fèrre de cremalh
• Teleferic, nomenat d'en primièr "camin de fèrre sus cable"
• Telecabina
• Ascensor

Bibliografia

• Albert-Léon Lévy-Lambert, Chemins de fer funiculaires : Transports aériens, Paris, Librairie polytechnique Baudry et Cie., coll. « Encyclopédie des travaux publics », 1894, 334 p