Front Popular (França)

Lo Front Popular (var. Frònt Popular) es una coalicion de partits d'esquèrra que governèt França de 1936 a 1938. Agropava los tres partits màger d'esquèrra, la SFIO, lo Partit radical socialista e lo Partit comunista (que sostengava los dos primièrs sens participar directament al govèrn), mas tanben tota una nebulosa d'autres movements.

Lo govérn de Front popular foguèt lo primièr de la IIIa Republica dirigit pels socialistas. Comencèt de reformas socialas importantas e constituís fins ara una de las referéncias incontornablas de la memòria e de l'istòria de l'Esquèrra francesa: los comjats pagats, la reduccion del temps de trabalh amb la setmana de quaranta oras e l'establiment de las convencions collectivas.

L'assemblada elegida en mai de 1936 demora incambiada fins a setembre de 1939, data que 49 deputats comunistas foguèron arrestats. Pasmens, la fin del Front popular data d'abril de 1938 quand lo radical Édouard Daladier succediguèt a la presidéncia del conselh al socialista Léon Blum qu'aviá demissionat a causa del fracàs per obténer de mejans li permetent de realizar una politica de grandas reformas financièras.

Genèsi e formacion

La reaccion militanta al 6 de febrièr de 1934

Emblèma del partit socialista SFIO

Dins l'istòria de l'Esquèrra francesa, es en reaccion a la jornada de revòlta del 6 de febrièr de 1934 per las ligas (Accion francesa, Jovença patriòtas, eca.) que los partits d'esquèrra decidisson de s'unir contra « lo dangièr faissista » e las tentativas de la drecha extrèma per establir en França un regime dictatorial equivalent e l'Itàlia faissista.

A partir del 12 de junh de 1934, un movement en favor d'una unitat d'accion comença a se realizar pendent de manifestacions de carrièra a París e en region.

De fach, se los socialistas e comunistas son autenticament convencuts qu'acaban de viure una tentativa de còp d'Estat per que s'establisca un regime autoritari, reacionan d'en primièr de biais escampilhat. A l'encòp concurrents e adversaris depuèi la scission eissida del Congrés de Tors de la SFIO, que nasquèt la SFIC que vendrà mai tard lo PCF, ambedos partits obrièrs patisson a retrobar lo dialòg. Pels comunistas, que seguisson de prèp las instruccions de la Tresena Internacionala, lo capitalisme es intrat dins sa « tresena fasa: lèu serà dins un periòde de crisi que l'obligarà a agressar l'URSS. Pendent aquel conflicte, que penson inevitable, arribarà, los comunistas auràn per pretzfach de lutar energicament contra la borgesia, quin que siá lo costat politic (dins aquel vejaire, los radicals o los republicans socialistas son assimilats a la drecha e tractats de faissistas). Fondamentalament revolucionari, lo PCF considèra quitament que lo combat deu s'espandre a la SFIO, copabla de contribuir a far abocar la Revolucion presican de politicas reformistas.

La SFIO, ela, se mesfia d'un Partit comunista que, al proposar un front unic, cercarià en realitat a traire cap a el los militants socialistas los alunhant de lors dirigents. Mai los socialistas, aliats tradicionals dels radicals, se sabon mal amb aqueles. Los dos partits ja coneguèron ensems per dos còps l'experiéncia de la coalicion, dins lo Cartèl de las Esquèrras, en 1924 e 1932. D'acòrdis de desistiments recipròquis lor avián permés d'investir una majoritat absoluda de sètis a la Cambra dels deputats. Mas, cada còp, socialistas e radicals acabèron per intrar en conflicte sus las questions economicas e socialas: los primièrs refusant fin finala lor sosten als govèrns dels seconds, los radicals acabavan per se ligar amb la drecha e los socialista de passar a l'oposicion. Sus la question de la responsabilitat del fracàs ambedos s'acusan e los rapòrts son, dempuèi 1934, plan conflictuals. En concrèt, los socialistas coma los comunistas, atacan violentament los radicals, lor perdonant pas lor aliança amb la drecha dins lo govèrn Doumergue, alara que los radicals repròchan als socialistas d'aver pas èsser eficaç dins lor sosten pendnet las doas experiéncias del Cartèl, çò que ne fa a lors vejaires d'aliats definitivament pauc frecantables.

Mas, lo 6 de  febrièr desencadenèt una dinamica qu'amguèt pauc a pauc las querèlas d'aparelh. L'endeman d'aquela jornada, de comitats antifaissistas se forman, comprenent de socialistas, de radicals e de representants de divers grops d'esquèrra, mas jamai de comunistas. Los partiments ideologics demoran. Lo 9 de febrièr, lo PCF e la CGTU organisan un grand rassemblament plaça de la Republica, contra lo faissisme e las ambiguïtats del govèrn. De son costat, la SFIO preferís rejònher per una manifestacion la crida de la CGT a la cauma generala pel 12 de febrièr. Lo PCF decidís de se jònher a la manifestacion, esperant tojorn traire a el los militants socialistas plaçant d'orators tot lo long del cortègi. Mas es lo contrari que se realiza: « los militants comunistas se jònhon al cortègi socialista, abandonant emponts e orators comunistas, e es al crit d'« Unitat ! Unitat ! » que los militants d'ambedos partits caminan ensems ».

Donc son los militants ordinaris, contra la volontat dels estats-majors levat Jacques Doriot, que fan del 12 février 1934 una manifestacion unitària, e preparan atal los esperits a l'idèa de Rassemblament popular. Es l'episòdi simptomatic d'una union antifaissista fòrça mai precoç a la basa qu'al cap d'ambedos partits que los dirigents s'òdian.

Lo revirament del Partit comunista

Maurice Thorez (fotografia pareguda en una del jornal L'Humanité, n^o 13820, dimenge 18 d'octobre de 1936).

La fauç e lo martèl, alara emblèma del PCF

De fach, l'evolucion cap a l'unitat es pas evidenta, la direccion del PC essent d'en primièr temps ostil a tot aprochament amb la SFIO, en conformitat a la tactica « classa contra classa » elaborada dins los ans 1920 per la Tresena Internacionala. Mas, lo 26 de junh de 1934 a Ivry, Maurice Thorez realisa una virada a 180° cridant a l'unitat d'accion amb los socialistas.

Las explicacions d'aquela espectaculara virada son diversas e, per unes, controversadas. Es clar que de segur es amb la benediccion de l'internacionala, dirigida par Moscòu, que Thorez opèra aquel cambiament d'estrategia, la question demorant en suspens de saber se los comunistas franceses l'avián d'en primièr sollicitada o se l'iniciativa ven sonque del Komintern. De rasons interioras ne juguèron de segur, en mai de la volontat unitària de la basa: la tactica « classa contra classa » aviá mostrat sas limitas isolant lo partit e provocant una reculada del PC a las eleccions de 1932. Mas es subreot que Stàlin torna evaluar lo dangièr faissista, considerat fins alara coma accessòri, quand l'installacion solida d'Hitler al poder se confirma, que lo PC adòpta una atcitud unitària, e apond l'adjectiu francés a son nom.

Dubrís alara la via cap a la formacion d'un « Front popular » (l'expression es atribuida a Eugen Fried, representant de l'Internacionala comunista en França), amb coma primièra etapa la signatura entre los dos partits marxistas d'un pacte d'unitat d'accion lo 27 de julhet de 1934, ont s'entjan a jònher lors fòrça dins la luta contra lo faissisme e lo govèrn d'Union nacionala de Gaston Domergue.

Mas Thorez vòl pas ne demorar aquí e passa per la drecha una SFIO que, espantada, l'espandís a Nantas lo 10 d'octobre de 1934 suggerir « l'aliança de las classas mejanas amb la classa obrièra » e la constitucion d'un rassemblament mai qu'obrièr serà « popular », çò que constituís clarament un apèl a un partit radical, representant de las classas mejanas. De fach, Thorez considèra que los resultats de las eleccions cantonalas d'octobre de 1934, ont la drecha extrèma progressa trasent cap a ela d'ancians electors radicals, « mòstran que la « corsa de velocitat » engatjada entre los faissistas e los partits obrièrs per la conquista de las classas mejanas », tocadas pel caumatge e desorientadas politicament. Integrant los radicals a la logica d'union a l'esquèrra, Thorez espèra crear aquela dinamica. Aqueles darrirèrs, fòrça mesfisants al vejaire dels comunistas, refusan d'en primièr aquela proposicion d'aliança, posicion logica dins la mesura ont participan als govèrns d'Union nacionala: lo partit radical sembla penjar a drecha.

Lo raliament dels radicals

Édouard Herriot, president del Partit radical, pendent un discors (fotografia de premsa / agéncia Meurisse, 1936).

Pasmens, a l'estiu de 1935, la pression del penjal esquèrra del partit, coma los « Joves Turcs » e d'Édouard Daladier (que cerca un espaci politic après son fracaç del 6 de febrièr de 1934), mena Édouard Herriot a acceptar l'aprochament amb la SFIO e lo PC. De fach, fòrça elements, en mai de la volontat de gaireben totes los miltants de basa de renosar amb la tradicion d'un ancoratge a esquèrra del partit, suggerisson l'aliança amb lo Rassemblament popular. En efièt, lo partit radical, quitament ligat a la drecha dins los govèrn de trèva, subís de gaireben totes sos partenaris de criticas sovent violentas, anant de l'incompeténcia fins a la corrupcion, quitament se la politica de drecha menada per aqueles govèrns dona d'aise un nombre totjorn mai important de militants.

Al meteis temps, los comunistas fan d'elògi del partit radical, eritièr segon eles de la Revolucion francesa e representant d'una classa mejana ara solidària del proletariat. Lo darrièr verrolh cai quand l'Union sovietica s'apròcha de França enseguida la visita de Laval a Moscòu en mai de 1935. Lo PCF pòt alara votar los budgets militars e daissa passar un discors patriotic que trenca amb sas posicions anterioras que de segur va satisfar los Radicals.

Coma la eleccions municipalas de mai de 1935 se caracterizan encara per una reculada del partit radical, levat ont s'èra ligat amb la SFIO, Herriot a vetadièrament pas pus d'argument per contunhar la politica d'aliança amb la drecha, e lo comitat executiu del partit, « emportat per la mistica unitària antifaissista », decidís lo 3 de julhet de participar a la granda manifestacion unitària del 14 de juilhet.

La manifestacion del 14 de julhet de 1935

La causida de la data, a l'encòp fèsta revolucionàrias e festa nacionala, e del luòc (la manifestacion seguís lo mèsme percors qu'aquela del 12 de febrièr de 1934) es significatiu. Subretot, pel primièr còp, militants e caps radicals (coma Daladier), socialistas e comunistas desfilan ensems amb d'autres pichons partits, sindicats e associacions (CGT, CGTU, CVIA, Liga dels Drechs de l'òme...), dins una manifestacion de près de 500 000 personas e « dins l'euforia d'una unitat retrobada de l'esquèrra ». La solemnitat del moment es enforçada per la redaccion d'un jurament, escrich per Jean Guéhenno, André Chamson, e Jacques Kayser, que fan totes los manifestants, que reafirma l'importança de la mobilizacion antifaissista e fan sorgir d'objectius per melhorar la situacion del país.

La tranquilla mobilizacion d'un pòble d'esquèrra que revendica son istòria, tanben nacionala (Joana d'Arc, La Marseillaise, lo Soldat desconegut) aparéis irresistible, e es plan naturalament que lo comitat d'organizacion d'aquela manifestacion, dirigida pel president de la Liga dels Drech de l'òme Victor Basch, es perlongat en un comitat nacional pel rassemblament popular, encargat de realizar un programa comun e d'accòrdis de desistiment dins la perspectiva de las eleccions de la prima de 1936.

Un programa electoral moderat e ambigú

Lo programa del Front popular, censat s'estructurar a l'entorn de son lèma electoral « Pan, Patz, Libertat », es mai concretament organizat en doas rubricas.

Dins lo domèni politic, las revendicacions son classicas: defensa de la democracia (desarmament e dissolucion de las ligas, obligacion pels organs de premsa de publicar lor bilanç financier per permetre als lectors de conéisser l'identitat d'aqueles que los finançan, promocion dels drechs sindicals e de l'escòla laïca) e de la patz (desarmament relatiu, promocion de la seguretat collectiva e de la negociacion dins l'encastr de l'SDN). Fòra de la volontat de nacionalizar las industrias per sostraire la politica exteriora de França a l'influéncia dels mercands de canon, « aquela plataforma fin finala moderada testimònia mai de preoccupacions electoralas que d'una clara percepcion de la situacion internacionala: ni la question coloniala, ni los dangièrs exteriors, ni la situacion en Euròpa ne semblan preoccupar los signataris », e l'antifaissisme demora subretot a destinacion intèrna, al contrari dels vòts del PCF, mai bellicista e prèst a internacionalizar la luta contra lo faissisme. Aquelas ambiguïtats en matèria de politica exteriora pesèront fòrça dins las dificultats ulterioras del govèrn de Front popular.

Las mesuras preconisadas pel Front popular en matèria economica son plan consequentas, pasmens se encara marcadas del sagel del compromés. Fòra de la volontat de reformar la Banca de França la sostrasent a l'influéncia dels seus 200 mai gros actionaris (las « 200 familhas », aquela « paret d'argent » qu'aviá trencat en 1925 lo primièr govèrn del Cartèl de las Esquèrras), « s'agís, a l'exemple de Roosevelt als Estats Units, de menar, coma se dirà mai tard, una politica de relança per la consomacion, que s'espèra que torne de la produccion, la reduccion de la tesaurizacion e lo retorn de la creissença »: « reduction de la setmana de trabalh sens reduccion del salari ebdomadari », « plan de grandas òbras d'utilitat publica », creacion d'un « fons nacional de caumatge » e d'un regime de retirada pels vièlhs trabalhadors. Amb aquò s'apond en matèra agricòla la realizacion d'un Ofici nacional de las cerealas destinadas a regularzar lo mercat e lutar contra les especulators.

De fach, quitament sul plan economic, aquel programa moderat del « mai pichon denominator comun » demora modèste e s'arrèsta a preveire la « realizacion dels preztfachs imediats » per resòlvre la crisi e aportar « una solucion a las injustícias socialas mai evidents [...], sens tocar a las estructuras de la societat », coma o volgavan los socialistas. D'aquel vejaire, es fòrça mai pròche dels vejaires del partit radical qu'aqueles de la SFIO, mai estatista alara que los radicals demoran fondamentalament de liberals. Aquò anèt pas sens crear de tensions entre lo partit radical e los socialistas, mas aqueles darrièrs deguèron renonciar donat la ferotja volontat del PC de far mòstra de moderacion per assegurar lo raliament de las classas mejanas al Front popular. Constituís pas mai qu'una basa de desistiment pel segond torn, cada partit defendent al primièr torn lo seu programa, que la compatibilitat amb lo programa de Front popular es pas totjorn evidenta. Aicí coma en politica estrangièra, las divergéncias entre aliats, las ambiguïtats son nombrosas, quitament se dins un primièr temps l'entosiasme dels militants pòt los mantenir calhat.

La victòria electorala e constitucion del govèrn de Front popular

Victòria e rapòrts de fòrças intèrnes al Front popular

Una del jornal Le Populaire, n^o 4831, 4 de mai de 1936.

Profeitant de son unitat (los desistiments entre lo primièr e le segond torn foguèron gaireben sistematics e alara, los repòrts de vòtes, subretot comunistas, melhor qu'en 1928 e 1932), de la crisi economica e de l'abséncia d'una politica alternativa a drecha (ont l'argument de campanha màger se limita a l'anticomunisme), lo Front popular empòrta una victòria neta a las eleccions legislativas dels 26 d'abril e 3 de mai de 1936, amb gaireben 57 % dels vòtes exprimits al primièr torn e enviant, a l'eissit del segond, un total de 386 deputats sus 608 sètis a la Cambra dels deputats, que 147 per l'SFIO.

Composicion politica de la Cambra dels deputats de 1936

Lo caractèr espectacular – quitament a l'epòca – d'aquel succés electoral vòl pas dire que l'opinion francesa seriá alara virada plan a l'esquèrra. Coma o solinha Eric Hobsbawm, lo trionf del Front popular « resulta de l'aument de sonque 1 % dels vòtes obtenguts pels radicals, los socialistas e los comunistas en 1932 », ja favorable a l'esquèrra verai, e lo succés del Front popular met subretot « dramaticament de relèu los costs de la desunion passada ».

Malgrat aquela relativa estabilitat del còs electoral d'esquèrra, las evolucions que fa cadun dels tres partenaris del Front popular permeton d'enlusir l'evolucion de l'opinion d'esquèrra. « Lo partit comunista podava legitimament aparéisser coma lo grand venceire de la consultacion: amb 1 500 000 vòtes, doblava sos vòtes de 1932 ». L'essencial d'aqueles ganhs son realizats als despens dels socialistas, que compenson lor pèrda dins lo mitan obrièr e prenguent sus l'electorat rural del Partit radical.

De fach, los radicals (1 400 000 vòtes), compromés per lor participacion als govèrns de drecha e per los sosten a la politica de deflacion, mas tanben a causa de la bipolarizacion del vòte, perdon 350 000 vòtes. Pasmens, lo caractèr estrategic de lor plaça dins la coalicion governamentala deu pas èsser negligit. Se los radicals venguèron mens ufanoses, son lors 106 deputats que permeton al govèrn d'existir, que los 219 deputats socialistas e comunistas correspondon exactament los 219 deputats de la drecha. D'aquel fach, los radicals aflaquits jogan pasment un ròtle pivòt. Sufís que causisson de penjar cap als moderats coma en 1926 o 1934, e lo govèrn de Front Popular désaparaitriá. Paradoxalament, pasmens se « batuts pels electors lo 26 d'abril, los radicals son en posicion d'arbitres, dins la mesura de far o desfar las majoritats, e lor poténcia parlementària fa d'el, al quite moment ont lor partit comença son declin, los mèstres vertadièrs del jòc politic francés ».

Lo govèrn Blum

Léon Blum, 1936.

Roger Salengro, ministre de l'Interior.

Quitament se la progression del PCF dins son electorat tradicional es real, la SFIO consèrva un electorat estable de près de 2 milions de vòtes. Primièr partit de França, aparéis alara natural que lo cap del novèl govèrn siá eissit d'eles. Léon Blum s'esfòrça pasmens de demorar pragmatic: destria l'exercici de la conquista d'aquel poder. Los Franceses n'avent pas donat de majoritat als « proletarians » (SFIO e PCF sols), ne dedusís qu'es impossible, dins la situacion actuala, de transformar las estructuras socialas de França per anar dins lo sens de la societat socialista. Pledeja donc en favor de l'aplicacion mai estricta del programme del Front popular: lo 31 de mai, declara al Conselh nacional de la SFIO, que «non solament lo Partit socialista a pas la majoritat, mas los partits proletarians l'an pas mai. I a pas de majoritat socialista; i a pas de majoritat proletariana. I a la majoritat del Front popular que lo programa del Front popular es lo luòc geometric. Nòstre mandat, nòstre dever, es de complir e d'executar aquel programa». Seguí qu'agiràn a l'interior del regime actual, d'aquel meteis regime qu'avèm mostrat las contradiccions e las iniquitats tot lo long de nòstra campanha electorala ». L'experiéncia serà donc pas socialista, mas se limitarà a una novèla fòrma de reformisme social. Blum vei tanben un segon avantatge a venir al cap del govèrn: « ocupant » lo poder, los socialistas pòdon directament empachar los faissistas de s'i installar.

De fach, aquela majoritat parlamentària inedita investit lo primièr govèrn de dominanta socialista de la Tresena Republica, e Léon Blum es nomenat president del Conselh pel President de la Republica Albert Lebrun, lo 4 de junh de 1936. Al contrari de la tradicion de la Tresena Republica, Blum decidís de se cargar de « pas cap de responsabilitat particulara per se consacrar tot entièr a la direccion del govèrn », pòca d'enforçar la presidéncia del Conselh: « A son vejaire, lo cap del govèrn deviá pas se limitar a coordonar l'accion dels ministres, mas deviá vertadièrament dirigir, al biais del Primièr ministre britanic ». Blum dispausa vertadièrament d'una autoritat reala sul govèrn que presidava.

Léon Blum s'arrèsta pas de definr lo ròtle devolut al President del Conselh: fa novelum tanben al crear de pòstes novèls ministerials e destriant los ses ministèris e de personalitats novèlas, quitament se de barons del radicalisme tenon lor plaça, coma Camille Chautemps, Yvon Delbos (ministre dels Afars estrangièrs) o Édouard Daladier, vice president del Conselh, ministre de la Defensa nacionala e de fach numero 2 del govèrn.

L'equipa amassada per Blum compta fòrça ministres neofits coma los socialistas Vincent Auriol a las Finanças e Georges Monnet a l'Agricultura, coma lo jove (36 ans) Léo Lagrange, nomenat sossecretari d'Estat a los Espòrts e lésers, e lèu trufat per la drecha e la drecha extrèma coma titulari del « ministèri de la canha ». Recruta tanben a la font dels Joves Turcs, « aquela novèla generacion d'elegits radicals nonconformistas e ancorats a esquèrra », a de pòstes que jutja importants: l'Educacion nacionala per Jean Zay (32 ans), l'Aire per Pierre Cot. Mai, Blum es lo primier a nomenar de femnas (Suzanne Lacore, Irène Joliot-Curie e Cécile Brunschvicg) coma secretàrias d'Estat, alara qu'an pas encara lo drech de vòte.

Lo govèrn es globalament dominat pels socialistas (20 ministres e secretaris d'Estat, contra 13 radicals), los comunistas causisson de lo sosténer de l'exterior. En efièt, tot assegurant Blum de lor sosten total, lo PCF preferís donar pas presa a las paurs revolucionàrias progidas dins las classas mejanas per l'oposicion, que « mostrava de contunh sans cesse l'espavental de « l'òme amb cotèl entre las dents » e predisiá la violéncia bolchevica de brèu tèrme ». Aquela posicion en mai del vantatge de se comprometre pas tròp amb un poder domorat borgés e contunhar lo cas escasent lor imatge al sen de las massas, ont lor influéncia aumenta.

Lo movement de cauma de mai e junh de 1936

Cauma de la metallurgia: ocupacion d'una usina de la banlèga parisenca, 1936 (fotografia de premsa / agéncia Meurisse).

Abans la formacion del novèl govèrn, de caumas se realizèron dins d'usinas d’aviacion del Havre. L'11 de mai, 600 obrièr e 250 emplegats de las usinas Breguet arrèstan lo trabalh per demandar la reintegracion de dos militants licenciats per aver fach cauma lo 1èr de mai. L’usina es ocupada e los ensags de la polícia per sacar los caumistas fan fracàs, los descargaires venon solidars dels caumistats. En dos jorn, obtenon satisfaccion. Lo 13 de mai, es lo torn de las usinas Latécoère, a Tolosa, puèi lo 14 aquelas de Bloch, a Courbevoie, d'èsser ocupadas. Lo movement s'espandís rapidament, fins a las entrepresas vesinas.

Lo 24 de mai l'acamp en sovenir de la Comuna de París amassa 600 000 participants, brandissent de bandièras rojas e cantant d'imnes revolucionaris. L'endeman, fòrça caumas començon en region parisenca, qu'obtienon mai sovent rapidament satisfaccion. Lo 28, los 30 000 obrièrs de Renault a Billancourt intran en cauma. Un compromés es trobat amb la CGT, mas lo movenent contunha, e a partir del 2 de junh de corporacions entièras intran en cauma: la quimia, l’alimentacion, lo textil, l’amoblament, lo petròli, la metallurgia, de minas, eca. A partir del 5, los vendaires de jornals, los tenancièrs de quiòscs, los emplegats des salas d'espectaclas, los comises, los garçons d'estanquets, los cofaires, d'obrièrs agricòlas eca. fan cauma, sovent pel primièr còp.

Tanben pel primièr còp las entreprisas son ocupadas pels caumistas, qu'organizan de comitats de cauma. Se torna sul principi de la proprietat privada dels mejans de produccion. De bals son donats dins las usinas o los grands magasins, de companhiás de teatre (coma lo groupe Octobre de Jacques Prévert) jogan de pèças. Se compta 12 000 caumas, que 9 000 amb ocupacion, provòcan gaireben 2 milions de caumistas. Malgrat las paraulas rassegurantas de Léon Blum, le clima que règna alara en França a de ressons revolucionaris clars. Pauc o pas encastrat per d'organizacions politicas o sindicalas, lo movement tròba de causas multiplas e plan localizadas, mas a tanben un costat festiu. Coma o dich la filosofa Simone Weil, son de vertadièras « caumas del gaug »: se festeja la victòria electorala de l'esquèrra, la dignitat obrièra tornada aprés un periòde long de compression. L'ala esquèrra de la SFIO sosten al plen la cauma generala: dins un article publicat dins Le Populaire lo 27 de mai, Marceau Pivert buta Léon Blum de s'apiejar sus aqueles movements socials per realizar una conquista vertadièra del poder, cridant que « tot es possible ».

De segur es l'opinion de l'actual President del Conselh, lo radical Albert Sarraut, qu'invita Blum a prene sul còp sa plaça per resòlvre la situacion. Mas aquel refusa, volent respectar escrupulosament lo calendièr fixant l'expiracion del mandat de la Cambra elegida en 1932 al mes de junh. Lo patronat esita a emplegar la fòrça per voidar las usinas e preferís la negociacion. Lo govèrn Blum, fin finala format lo 4 de junh, cerca sul còp a arrestar lo movement caumista. Los acòrdis de Matignon son signat dins la nuèch del 7 al 8 en cambi de l’evacuacion de las usinas. Mas la retorn al trabalh es pas imediat, e fòrça delegats de las usinas en cauma vòlon contunhar lo movement. A partir de l'11 de junh, lo PCF milita per l'arrèst de las caumas, Maurice Thorez declarant que « cal saber arrestar una cauma tre que satisfaccion es obtenguda ». Lo movement caumista recula pauc a pauc.

Accion del govèrn

Lo succés electoral donc desrevelhèt per l'ensems dels trabalhadors un imens esper. Atal, un movement de cauma e d'ocupacion d'usinas se realiza, ganhant tota la França. Près de dos milions de trabalhadors s'arrestèron, paralisant lo país. Los patrons, crenhant mai que tot una revolucion bolchevica, s'afanèron de negociar jos l'egidi del govèrn que tornen al trabalh.

Politica economica e sociala

Alara, lo 7 de junh de 1936, los acòrdis de Matignon foguèron signadas per la CGT e lo patronat, a l'iniciativa del govèrn. Aqueles acòrdis organisan, entre autres, lo drech sindical, e previsiá una auça dels salaris de passent 7 a 15 % segon las brancas professionals, o gaireben 12 % en mejana sus tota la França. Unes jorns mai tard, pasmens s'aquelas mesuras figuran pas dins lo programa del Front popular, amb doas leis votadas pel Parlament, los primièrs comjats pagats (2 setmanas) foguèron instauradas, e la setmana de trabalh passa de 48 a 40 oras. Pel obrièrs e emplegats partant en vacanças, Léo Lagrange crea de bilhets de tren amb 40 % de reduccion. Aqueles acòrdis empachan pas las caumas e ocupacions de contunhar, sovent fins en julhet de 1936.

Lo 29 de julhet foguèt votada la retirada dos minors e, lo 28 d'agost, una lei sur las prestacions de caumatge. Una politica de nationalizacions foguèt organizada, dins l'industria aeronautica, d'armament (7 d'agost), puèi dins les camins de fèrre (naissença de l'SNCF en 1937). La Banca de França foguèt pas nacionalizada, mas la tutela de l'Estat aumentèt e lo drech de vòte s'espandiguèt a totes los accionaris (èra alara reservat als 200 màger).

Lo 28 d'agost foguèt adoptat un budget de 20 miliards de francs per de granda òbras. Lo govèrn signa lo 1èr d'octobre un acòrdi monetari amb Grand Bretanha e los EUA per fixar la valor del franc dins un interval de 43 a 49 miligramas d'aur contra 65,5 miligramas abans.

Un Ofici nacional interprofessional del blat (actual Ofici nacional interprofessional de las grandas culturas) aguèt en carga de sosténer los prètz pagats als agricultors, plan fòrça tocada per la crisi. Georges Monnet, ministre de l'Agricultura, capita pas a far adoptar la creacion d'autres oficis per las autras produccion, a causa de las reticéncias del Senat, mas l'Onib serviguèt de modèl a las estructuras crezadas après la Liberacion, veire la realizacion per la Politica agricòla comuna (PAC). La politica d'electrificacion de las comunas ruralas, plan energica dins los ans 1920 jos Enric cuèlha, utilizèt.

Lo demografe Alfred Sauvy considèra aquel passatge cap las 40 oras coma una decision « blocant una economia en plena represe qu'es l'acte mai domatjable comés dempuèi la revocacion de l'Edicte de Nantas », una error tan imensa « que riscam pas encara la reconéisser, tan es malaisit de se'n prene a un progrés social ».

Politica coloniala

En matèria coloniala, las realizacions foguèron mai dificilas a causa del prigond conservatisme dels colons, plan poderoses, e del dinamisme d'unes movements politics locals (subretot en Argeria), que preferisson sovent l'independéncia a l'egalitat dels drechs. Atal, lo projècte Blum-Viollette espandissent la nacionalitat francesa a unes Argerians es blocat pel Senat, coma lo projècte d'acordar l'independéncia als mandats de Liban e de Siria. En Tunisia, los colons mai influents « trason l'avenament del Front popular per une catastròfa cosmica e [lo sossecretari d'Estat] Pierre Viénot per l'Antecrist [...] » (Charles-André Julien, dins Léon Blum, chef de gouvernement): despleguèron donc totes lors esfòrts per sanar la politica menada.

Alara qu'aviá sostengut lo Front popular, l'Estela nòrdafricana de Messali Hadj es dissolguda lo 26 de genièr de 1937 en aplicacion del « decret Régnier » que rebutava las manifestacions contra la soberanetat francesa en Argeria, marcant atal la fin de tota evolucion de la politica coloniala jol Front popular.

La nominacion d'un negre, Félix Éboué, coma governaire de Guadelope, puèi de Chad, es una pichona revolucion.

Educacion, espòrts e lésers

Una partida del programa del Front popular tocava l'educacion e lésers. L'escolaritat obligatòria foguèt portada a partir de 1936 a quatorze ans, las plancas entre l'ensenhament primari e los licèus foguèron multiplicadas — en seguida de l'òbra realizada per Édouard Herriot — las colleccions dels grands musèus foguèron enriquidas e lors tarifs redusits per las gents modèstas. Lo CNRS es una creacion del Front popular. L'ENA foguèt creda en 1945 per Michel Debré sus un projècte de Jean Zay, projècte que se podava pas èsser realizat per causa de guèrra.

« Nòstre but simple e uman, es de permetre a las massas de la jovença francesa de trobar dins la practica dels espòrts, lo gaug e la santat e de bastir una organizacion dels lésers coma los trabalhadors pòscan trobar una destenda e una recompença a lor dura pena » (Léo Lagrange, sossecretari d'Estat a la jovença e als lésers, dins un discors radiodifuzat, lo 10 de junh de 1936).

Lo ministre Jean Zay es tanben portaire d'un projècte de lei abolissent la proprietat literària e artistica, fasent del drech d'autor un drech inalienable, e del contracte d'edicion non pas un contracte de cession dels dreches, mas un contracte de concession temporari d'espandiment fòrça limitat. L'oposicion dels editors (Bernard Grasset) e de la drecha conservatritz (René Dommange) alentit l'adopcion del tèxte, que jamai foguèt votat, la guèrra arrestant los debats sul subjècte.

Politica estrangièra

Lo contèxte internacional foguèt tanben una causa de las dificultats del Front popular. En julhet de 1936 la guèrra civila en Espanha comença. Lo Front popular se divisa sul projècte de sosten militar de França al republicans espanhòls oposats als Franquistas. Jos la pression del govèrn conservator britanic de Baldwin e dels radicals, Léon Blum decidís la « nonintervencion », a un moment ont la societat francesa, a la seguida de la Granda Guèrra, prigondament pacifista. Aquela nonintervencion satisfasiá Hitler que volgava isoler la França per la trencar melhor (« Perque cal se rendre fin finala clarament compte d'aquel fach: l'enemic mortal, l'enemic despietadós del pòble alemand es e demora França. Quin que siá que governèt e que governarà França; que sián los Borbons o los Jacobins, los Napoleons o los democratas borgeses, los republicans clericals o los bolchevics roges. » o encara « Una segonda guèrra vendrà. Cal, de per abans, isolar tan ben que França qu'aquela segonda guèrra sià pas mai qu'una luta d'Allemanha contra lo mond entièr, mas una defensa d'Allemanha contra França que trebola lo mond e la patz. »).

Leon Blum volgava intervenir als costats dels republicans espanòls mas los radicals e la drecha i son oposats. Blum sap que s'ensaja d'intervenir, son gvèrn serà capvirat al benefici d'una aliança entre radicals e partits de drecha. E efectivament se realizarà una tala aliança per constituir lo tresen govèrn d'Édouard Daladier (12 d'abril de 1938-11 de mai de 1939). A contra còr, Blum se resigna a la nonintervencion mas fa tot per que las autoritats francesas vire los uèis sul trafic d'armas se relizant al benefici dels republicans espanhòls a la frontièra entre França e l'Espanha.

Conscient de las menaças sus la patz, lo govèrn de Front popular comença a rearmar França e ensag de colomar lo retard provocat per la politica de reduccion de las depensas publicas, tanben en matèria militara, realizada per Pierre Laval en 1935. La nacionalizacion parciala de las industrias d'armament e la politica energica dels resposables novèls relançon lo potencial francés d'armament: la politica del Front popular permet una reorganizacion de la produccion dins un sens de massificacion, que subís pas los inconvenients de l'industria privada coma los problèmas de tresaureriá e l'incertitud de las comandas. Es pasmens que dins un segond temps, après la casuda del Front popular, que la produccion d'armament comença vertadièrament, quand los capitals tornan e que lo conflicte social es trencat al benefici del patronat amb per exemple la bassa del còst de trabalh.

Los rapòrts amb l'Itàlia son fòrça mai dificils qu'amb l'Alemanha, a causa de la politica agressiva de Mussolini qu'envasís Etiopia, sol Estat african encara independant, que la casuda provòca lo discredit de la Societat de las Nacions. La clemença francesa per Itàlia s'explica pel fach que, fins a 1938, Itàlia es mai pròche de França e del Reialme Unit que d'Alemanha. Subretot, Mussolini refusa encara qu'Àustria siá ligada a l'Alemanha e aparéis donc coma un potencial aliat de circonstança que cal estalvir.

Crisi

Manifestacion del Rassemblament popular, 14 de julhet de 1936. Sus l'empont, d'esquèrra a drecha: Thérèse Blum, Léon Blum, Maurice Thorez, Roger Salengro, Maurice Viollette, Pierre Cot.

Mas las dificultats de Front popular foguèron pasmens pas amagadas. En efièt, França èra en grava crisi economica dempuèi 1931, e la politica economica du Front popular capita pas a relançar la produccion, la consomacion, ni a reduire lo caumatge. Atal, l'aument annadièr dels prètz mai rapidament d'aqueles dels salaris prevists pels acòrdis de Matignon. Foguèt una de las causas de la casuda del Front popular, lèu criticat per la premsa a partit de la davalada de 1936.

La prioritat donada a l’aliança britanica mena lo Front popular a renonciar al contraròtle dels capitals, condicion pasmens necessària a una fòrta desvaluacion. Un expèrt influent, Emmanuel Monick, presenta a Léon Blum l’arbitratge que li escai dins aqueles tèrmes: «De doas causas una. O ben instaurètz lo contraròtle dels cambis, impausatz un dirigisme estricte, plaçatz França en autarcia – e alara siatz obligats d’instituir un regime autoritari que risca de limpar cao al totalitarisme. Ou ben dubrissètz las frontièras, mantenètz un regime de libertat dels cambis, e devètz alara vos apiejar sus Londres e Washington per operar un ajustament de las monedas al meteis temps qu’una coalicion dels regimes democratics.» Per Serge Halimi, director del Monde diplomatique «totalitarisme solitari o democracias solidàrias, una tala « causida » (...) [n'autorisava] guaire a esitar.».

Sul plan interior, lo govèrn Blum capita a resòlvre la cris sociala. Mas a partir de l'estiu de 1937, deguèt far fàcia a diversas dificultats economicas que lo mena a desvaluar lo franc a partir del 17 de setembre, aquela situacion transforma l'inquietud de la drecha en oposicion resolguda. Lo 24 de febrièr de 1937, decidís tanben una pausa dins las refòrmas. De refòrmas importantas coma aquelas de las retiradas sont abandonadas. La pausa fa pas gaire de capitada, que decep l'ala esquèrra de l'SFIO e lo PCF sens apasimar l'oposicion de drecha, que la considèra coma una avoacion de flaquesa del govèrn.

Aficha anticomunista (s.l.n.d.) del Centre de propaganda dels republicans nacionals mostrant los Soviets manipulant dempuèi Moscòu los dirigissent del Front popular: Édouard Herriot (partit radical), Léon Blum (SFIO) e Marcel Cachin (PCF).

E mai, las atacas calomniosas de la dreche extrèma aflaquiron mai d'una personalitat del Front popular, per començar lo quite Blum: son arribada al poder desencadena en efièt una èrça d'antisemitisme fòrça granda, cerca a domatjar sa credibilitat e sa leialtat als intereses de França. Tanben, una campanha mediatica agressivament difamatòria menada per exemple per L'Action française e per Gringoire fa trentalhar Roger Salengro, ministre SFIO de l'Interior e un dels principals artesans dels acòrdis de Matignon. Acusat, sens pas cap de fondament, a partir del 14 de julhet de 1936 d'aver èsser desertor pendent la Primièra Guèrra mondiala, foguèt lèu inocentat, mas suportava pas de veire son onor de patriòta solhat e se suicidèt lo 17 de novembre de 1936.

Dins la premsa francesa se formèron de fach dos camps plan destrats, d'un costat los partisans del Front popular (L'Humanité, Le Populaire, L'Œuvre, Vendredi, Marianne…), d'autre costat los oposants (L'Action française, L'Ami du peuple, Le Jour, Candide, Gringoire, Je suis partout, a la drecha extrèma; L'Écho de Paris, Le Temps, a drecha…). Entre aquelas doas posicions, fòrça pauc de jornals o de setmanièrs joguèron la carta de la neutralitat. La premsa anant dins lo sens del Front popular èra fòrça mai flaca que la premsa d'oposicion e l'una coma l'autra contribuiguèron al fracaç del govèrn del Front popular. Es dins la premsa estrangièra, per exemple l'anglosaxona, que pareguèron los analisis mai objectius.

Passatge dels poders entre Léon Blum (a drecha) e Camille Chautemps, novèl president del Conselh, a l'ostal Matignon en 1937.

Lo 21 de junh de 1937, lo primièr govèrn Blum presenta sa demission. Lo radical Camille Chautemps pren sa succession. Contunha, a un ritme alentit, las reformas del Front popular, creant, per exemple, l'SNCF. L'agravacion de la situacion economica (aument del deficit budgetari) mena Chautemps a cridar los plens poders, çò que foguèt refusat lo 9 de març de 1938, en partida a causa dels vòtes socialistas. Son ministèri s'acaba a causa d'aquel refús.

Enseguida, en març e abril de 1938, aprés que foguèt rapelat lo 13 de març pel president de la Republica Albert Lebrun, Léon Blum forma un efemèr govèrn, puèi demissiona, capita pas a obtenir los plens poders financièrs près del Senat, per qu'aplique de grandas reformas financièras per sortir França de la mòla economica. Lo radical Édouard Daladier lo remplaça, decidit a « remetre França al trabalh » e torna sus de reformas del Front popular. La fin de « la setmana dels dos Dimenges », es a dire lo retorn a las 48 oras, provòca una fòrta oposicion populara e sindicala, amb cauma e manifestacions. La repression que seguís, amb licenciaments massius e fòrça arrestacions, marca la fin del Front popular, e aflaquís fòrça los effectius del partit comunista.

Bilanç

Lo bilanç del Front popular es « contrastat ». Realiza fòrça refòrmas istoricas, coma en matèria economica sociala: los comjats pagats, la reduccion del temps de trabalh amb la setmana de 40 oras e l'esabliment de las convencions collectivas.

La question de l'eritatge del Front popular, de l'estat ont daissa França en 1938, provòca plan de passions. Atal, lo regim de Pétin li atribuís la responsabilitat de la desfacha francesa fàcia a l'Allemanha nazia, çò que los istorians fan pas. Se reten d'aquel periòde las caumas gaugas e los primièrs comjats pagats que permetèron a de trablhadors de partir en vacanças sovent pel primièr còp (Léon Blum parla de « calama dins las vidas dificilas »).

Personalitats del Front popular

• Léon Blum (president del Conselh)
• Édouard Daladier (vice president del Conselh e Ministre de la Defensa Nacionala)
• Roger Salengro (ministre de l'Interior)
• Vincent Auriol (ministre de las Finanças)
• Albert Bedouce (ministre de las Obras Publicas)
• Jean-Baptiste Lebas (ministre del Trabalh)
• Jean Zay (ministre de l'Educacion nacionala)
• Léo Lagrange (Sossecretariat d’Estat a los espòrts e a l’organizacion dels lésers).
• Camille Chautemps (ministre d'Estat radical socialista)
• Victor Basch (president de la Liga dels drechs de l’Òme)
• Marceau Pivert (cap de l'esquèrra de l'SFIO)
• Gabriel Péri (deputat comunista)
• Maurice Thorez (Secretari general del Partit comunista francés)

Filmografia

De films, qu'unes contemporanèus del movement, evoquèron lo Front popular:

• 1936 : La Belle Équipe de Julien Duvivier
• 1936 : La vie est à nous de Jean Renoir
• 1936 : Le Crime de monsieur Lange de Jean Renoir
• 1938 : La Marseillaise de Jean Renoir
• 2008 : Faubourg 36 de Christophe Barratier

Films documentaris:

• 2006 : Ete 36, les premières vacances des Français de Georges-Marc Benamou e Emmanuel Descombes, France 5
• 2011 : Le front populaire : à nous la vie de Jean-François Delassus, France 2

Annèxes

Bibliografia

Obratge e articles generals

• Louis Bodin et Jean Touchard, Front populaire, 1936, Paris, Armand Colin, coll. « L'Histoire par la presse »,‎ 1985 (1^re éd. 1961), 233 p. (ISBN 2-200-37091-1, présentation en ligne), [présentation en ligne].
• Jean-Paul Brunet, Histoire du Front populaire, 1934-1938, Paris, Presses universitaires de France (PUF), coll. « Que sais-je ? » (n^o 1209),‎ 1998 (1^re éd. 1991), 127 p. (ISBN 2-13-044288-9).
• Michel Margairaz, Danielle Tartakowsky et Daniel Lefeuvre, « L'avenir nous appartient ! » : une histoire du Front populaire, Paris, Larousse,‎ 2006, 239 p. (ISBN 2-03-582633-0, présentation en ligne).
• Michel Margairaz, Danielle Tartakowsky et Daniel Lefeuvre, Le Front populaire, Paris, Larousse, essais et documents, coll. « L'œil des archives »,‎ 2009, 239 p. (ISBN 978-2-03-584609-9, présentation en ligne).
• Frédéric Monier, Le Front populaire, Paris, La Découverte, coll. « Repères » (n^o 342),‎ 2002, 123 p. (ISBN 2-7071-3402-3, présentation en ligne).
• Gilles Morin (dir.) et Gilles Richard (dir.), Les deux France du Front populaire : chocs et contre-chocs / actes du colloque tenu à l'École normale supérieure (Ulm) puis aux Archives nationales, du 4 au 6 décembre 2006, Paris, L'Harmattan, coll. « Des poings et des roses »,‎ 2008, 413 p. (ISBN 978-2-296-05702-9, présentation en ligne).
• Pierre Renouvin et René Rémond (dir.), Léon Blum, chef de gouvernement (1936-1937) : colloque de la Fondation nationale des sciences politiques, Paris, 26-27 mars 1965, Paris, Presses de la Fondation nationale des sciences politiques, coll. « Références » (n^o 3),‎ 1981 (1^re éd. 1967, Armand Colin), 439 p. (ISBN 2-7246-0454-7, présentation en ligne), [présentation en ligne].
• René Rémond (dir.) et Janine Bourdin (dir.), Édouard Daladier, chef de gouvernement (avril 1938-septembre 1939) : colloque de la Fondation nationale des sciences politiques, Paris, 4-6 décembre 1975, Paris, Presses de la Fondation nationale des sciences politiques,‎ 1977, 319 p. (ISBN 2-7246-0377-X, présentation en ligne).
• René Rémond (dir.) et Janine Bourdin (dir.), La France et les Français en 1938-1939 : colloque de la Fondation nationale des sciences politiques, Paris, 4-6 décembre 1975, Paris, Presses de la Fondation nationale des sciences politiques,‎ 1978, 365 p. (ISBN 2-7246-0412-1, présentation en ligne).
• Pierre Schill, 1936. Visages et figures du Front populaire en Moselle, Metz, Éditions Serpenoise, 2006.
• Danielle Tartakowsky, Le Front populaire : la vie est à nous, Paris, Gallimard, coll. « Découvertes Gallimard : histoire » (n^o 275),‎ 2004 (1^re éd. 1996), 144 p. (ISBN 978-2-07-053330-5).
• Michel Winock et Séverine Nikel, La Gauche au pouvoir. L'héritage du Front populaire, éd. Bayard, 2006

La França de l'epòca

• Serge Berstein, La France des années 1930, Armand Colin, collection Cursus, 2003 (ISBN 2-200-26359-7)
• Jacques Kergoat, La France du Front populaire, La Découverte, 1996 (ISBN 9782707148629)
• Henri Noguères, La Vie quotidienne en France au temps du Front populaire. 1935-1938, éd. Hachette, 1977
• Denis Peschanski (dir.), Les Élites locales dans la tourmente. Du Front populaire aux années cinquante, CNRS éditions, 2000

Eleccions d'abril e mai de 1936

• Georges Dupeux, Le Front populaire et les élections de 1936, vol. 1 et 2 (cartes et graphiques), Paris, Armand Colin, coll. « Cahiers de la Fondation nationale des sciences politiques : partis et élections » (n^o 99),‎ 1959, 183 p. (présentation en ligne).
• Jean-Michel Gaillard, Les 40 jours de Blum : les vrais débuts du Front populaire, 27 avril-5 juin 1936, Paris, Perrin,‎ 2001, 316 p. (ISBN 2-262-01731-X).

Caumas

• Bertrand Badie, « Les grèves de 1936 aux usines Renault », dans Jean Bouvier (dir.), La France en mouvement, 1934-1938, Seyssel, Champ Vallon, coll. « Époques »,‎ 1986, 349 p. (ISBN 2-903528-77-2), p. 68-85.
• Antoine Prost, « Les grèves de mai-juin 1936 revisitées », Le Mouvement social, Paris, Éditions de l'Atelier, n^o 200,‎ 2002, p. 33-54 (lire en ligne).
• Georges Lefranc (éd.), Juin 36 : « l'explosion sociale » du Front populaire, Paris, Julliard, coll. « Archives », n° 22, 1966, 350 p.

Reflexions

• Édouard Lynch, Moissons rouges. Les socialistes français et la société paysanne pendant l'entre-deux-guerres, Presses universitaires du Septentrion, 2002
• Antoine Prost, Jean Zay et la gauche du radicalisme, Presses de Sciences Po, 2003
• Michel Winock (dir.), Les Années trente. De la crise à la guerre (recueil d'articles), éd. du Seuil, « Points », 1990 [En particulier « La trahison des possédants » et « Le Front populaire a-t-il perdu la guerre ? »]

Politica culturala

• Europe, mars 1986.
• Musée des Beaux-Arts d'Orléans, Le Front populaire et l'art moderne. Hommage à Jean Zay, 1995.
• Pascal Ory, La belle illusion : culture et politique sous le signe du Front populaire, 1935-1938, Paris, Plon, coll. « Civilisations et mentalités »,‎ 1994, 1094 p. (ISBN 2-259-02683-4).
• Benigno Cacérès, préface de Pierre Mauroy, « Allons au-devant de la vie » : la naissance du temps des loisirs en 1936, Paris, François Maspero, coll. « Petite collection Maspero », n° 264, 1981, 286 p., ISBN 2-7071-1257-7

Politica militara

• Robert Frank, Le Prix du réarmement français (1935-1939), Paris, Publications de la Sorbonne, coll. « Série France XIXe-XXe siècles » (n^o 13),‎ 1982 (1^re éd. 1978), 382 p. (ISBN 2-85944-050-X).
• Robert Frank, « Intervention étatique et réarmement en France 1935-1939 », Revue économique, Paris, Presses de la Fondation nationale des sciences politiques, vol. 31, n^o 4,‎ juillet 1980, p. 743-781 (ISSN 0033-2764^{[à vérifier : ISSN invalide]}, lire en ligne).
• Guerres mondiales et conflits contemporains, n° 215, 2004, « 1919-1939. Missions et attachés militaires. Défense et Front populaire », Paris, Presses Universitaires de France, (ISSN 0984-2292), lire en ligne.
• Henry Dutailly (lieutenant-colonel), préf. de Guy Pédroncini, Les problèmes de l’armée de terre française (1935-1939), Paris, Imprimerie nationale, 1980, 449 p.
• L'Armée française de 1919 à 1939, tome 2, La Phase de fermeté, Paris, Service historique de l'armée de terre (S.H.A.T.), s.d., 382 p.
• Préface de Pierre Renouvin et Jacques Willequet, Les relations militaires franco-belges de mars 1936 au 10 mai 1940, Travaux d'un colloque d'historiens belges et français, Paris, Éditions du Centre national de la recherche scientifique, 1968, 198 p., lire en ligne.
• Georges Vidal, « L'institution militaire et la peur d'une insurrection communiste en 1936 », Communisme. Revue d'études pluridisciplinaires, n° 69, 2002, p. 101-126.

Politica estrangièra

• Centre national de la recherche scientifique (France), Les relations franco-allemandes, 1933-1939 : colloque international (1975, Strasbourg) Paris, CNRS, (Colloques internationaux du Centre national de la recherche scientifique, 563), 1976, 424 p.
• Sabine Dullin, « L'Union soviétique et la France à un tournant : conjoncture extérieure et évolution interne en 1936-1937 », Matériaux pour l’histoire de notre temps, (2002-01-06), n°65-66, p.55-60.
• Jean-Baptiste Duroselle, La décadence : 1932-1939, Paris, Seuil, 1983, 568 p.
• Jean Sagnes (dir.) et Sylvie Caucanas (dir.) (préf. Bartolomé Bennassar, postface Pierre Vilar), Les Français et la guerre d'Espagne : actes du colloque tenu à Perpignan les 28, 29, et 30 septembre 1989, Perpignan, Presses universitaires de Perpignan, coll. « Collection Études »,‎ 2004 (1^re éd. 1990, CREPF), 437 p. (ISBN 2-914518-54-4, présentation en ligne).
• Comité d’histoire de la 2ème Guerre mondiale, La France et l’Allemagne, 1932-1936 : communications présentées au colloque franco-allemand tenu à Paris du 10 au 12 mars 1977, Paris, Éditions du CNRS, 1980, 417 p.
• Richard Gombin, Les Socialistes et la guerre : la S.F.I.O. et la politique étrangère française entre les deux guerres mondiales, Paris, Mouton,‎ 1970, VIII-272 p. (présentation en ligne).
• (en) Peter Darron Jackson, France and the Nazi Menace : Intelligence and Policy Making, 1933-1939, Oxford, Oxford University Press,‎ 2000, XII-446 p. (ISBN 0-19-820834-0, présentation en ligne).
• (en) Nicole Jordan, The Popular Front and Central Europe : The Dilemmas of French Impotence, 1918-1940, Cambridge, Cambridge University Press,‎ 1992, XVI-348 p. (ISBN 0521410770).
• David Wingeate Pike (préf. Pierre Renouvin), Les Français et la guerre d'Espagne, Paris, Presses Universitaires de France, coll. « Publications de la Sorbonne. N S Recherches » (n^o 7),‎ 1975, 467 p. (ISBN 2-13-040565-7).
• (en) Dante A. Puzzo, Spain and the Great Powers, 1936-1941, New York, Columbia University Press,‎ 1962, VI-296 p..
• (en) Nicholas Rostow, Anglo-French relations, 1934-36, Londres, Macmillan Press,‎ 1984, XII-314 p. (ISBN 0-333-27117-3).
• (en) Martin Thomas, Britain, France and appeasement : Anglo-French relations in the Popular Front era, Oxford, Berg,‎ 1996, X-268 p. (ISBN 1-85973-187-2, présentation en ligne).

Biografia

• Serge Berstein, Léon Blum, éd. Fayard, 2006
• Christian Blanckaert, Roger Salengro. Chronique d'une calomnie, éd. Balland, 2004
• Jacques Kergoat, Marceau Pivert, socialiste de gauche, Éditions de l’Atelier, 1994
• Jean Lacouture, Léon Blum, éd. du Seuil, 1977, rééd. « Points », 1979
• Jean Maitron (dir.), Dictionnaire biographique du mouvement ouvrier français, éd. de l'Atelier, cédérom, 1997
• Jean Piat, Jean Lebas. De la Belle Époque à la Résistance, Roubaix, 1994
• Élisabeth du Réaux, Édouard Daladier. 1884-1970, éd. Fayard, 1993
• Marcel Ruby, Jean Zay, éd. Corsaire, 1994
• Stéphane Sirot, Maurice Thorez, Presses de Sciences Po, 2000.

Tesmònis

• Daniel Guérin, Front populaire, révolution manquée, avant propos de Charles Jacquier, préface de Barthélémy Schwartz, Agone, 2013
• Jules Moch, Le Front populaire, grande espérance, éd. Perrin, 1971
• Jules Moch, Une si longue vie, éd. Robert Laffont, 1976
• Serge Bonnet, L'Homme de fer, Presses universitaires de Nancy, 1986