Democracia representativa
La democracia representativa, lo govèrn representatiu o lo regim representatiu es un sistèma politic ont se reconéis una assemblada restrenh lo drech de representar un pòble, una nacion o una comunautat. La volontat dels ciutadan s’exprimís mejans de representants qu’establisson de leis (poder legislatiu) e las fan aplicar (poder executiu).
Dins las democracias representaivas contemporanèas, aquestes representants son elegits.
Usatges istorics de l'expression modificar
Monarquia de Julhet modificar
L'expression « govèrn representatiu » es aquesta que los contemporanèus de Monarquia de Julhet presentan lo regim, que sián de partisans o oposants d’aquestesi. Aqueste es teorizat a partir de las annadas 1820 pel doctrinaris, subretot de François Guizot, abans d’èsser realizat dins las annadas 1830-1840. Selon Guizot, lo govèrn represetatiu repausa sus aquesta vertat que la sobeiranetat de drech aparten pas a pas degun, mas correspond de fach a la rason e a la justícia, çò que supausa que totas las decisions sián publicas e dobèrtas a la discussion; que lo poder politic sián destriat a causa la capacitat d'agir segon la rason e la justícia — subretot mejans l'eleccion — ; e que l'Estat siá dotat de mejans de conéisser la societat, e subretot l'opinion publica, mercé a la liura discussion e a l’eleccion de representants. Los revolicionaris de 1848 opausaran la Republica al govèrn representatiu[1].
Motivacions modificar
Fin dels absolutismes modificar
La democracia representativa (tanben nomenat govèrn representatiu)[2] es presentada coma una alternativa aldespotisme pels filosòfs de las Luses.
Opposicion a la democracia dirècta modificar
Segon lo politilòg Bernard Manin, « las democracias contemporanèas son eissidas d'una forma de govèrn que sos fondators opausavan a la democracia ». Illustra sos dichs per las consideracions de James Madison pendent la Revolucion americana e Emmanuel-Joseph Sieyès pendent de la Revolucion francesa,
| “ | soslignava atal en de tèrmes gaireben pròches lo contraste entre lo govèrn representatiu o republican e la democracia. Aquesta proximitat es tan mai sasissenta que de diferéncias multiplas e prigondas separavan lo màger arquitecta de la Constitucion dels Estats Units e l'autor de Qu'es aquò lo Tèrç-Estat ?: lor formacion, lo contèxte politic ont parlavan e agissián, lors quita concepcions constitucionelas[3]. | ” |
Emmanuel-Joseph Sieyès, a l’epòca de la primièra constitucion francesa que foguèt coredactor, l'exprimís clar:
| “ | La França deu pas èsser una democracia, mas un regim représentatiu. La causida entre aquestes dos metòdes de far lei, es pas dobtós d’entre nosaltres. D’en primièr, la fòrça granda pluralitat de nòstre conciutadans a pas l’instruccion, ni lo léger que cal, per voler s’ocupar dirèctament de las leis que devon governar la França; devon donc se bornar a se nomenar de representants. [...] Los ciutadans que se nomenan de representants renóncian e devon renonciar a far d’espereles la lei; an pas de volontat particulara a impausar. Se dictavan de volontat, la França seriá pas mai aquestes Estat representatiu; seriá un Estat democratic. Lo pòble, lo repreti, dins un país qu’es pas una democracia (e la França saupra pas l’èsser), lo pòble pòt pas parlar, pòt pas agir, sonque per sos representants. | ” |
Per unes autors, seriá mas adaptadas als òmes modèrnes que, per exemple, la democracia ateniana. Es atal que per Benjamin Constant lo sistèm representatiu (Se disiá pas encara « democracia representativa ») permet al mai grand nombre d'èsser liberat de la gestion quotidiana dels afars publics:
| “ | Los individús paures fan d’espreles lors afars: los òmes rics prenon d’intendents. Es l'istòria de las nacions ancianas e de las nacions modèrnas. Lo sistèma representatiu es una procuracion donada a cèrt nombre d'òmes per la massa del pòble, que vòl que sos interesses sián defenduts, e que pasmens a pas lo temps de los defendre sempre d’esperel[4] | ” |
.
Es largament mai espandida que la democracia dirècta: près de la mitat dels abitants de la planèta vivon jos un regim de democracia representativa.
Sobeiranetat modificar
En democracia representativa, es lo còrs dels elegits dins son ensems qu’exercís la sobeiranetat. Los elegits an donc la legitimitat pas qu’al sen de l’assemblada que constituisson. Aquesta carcteristica explica l'importança del debat al sen de l’assemblada, de la discussion censada far nàicer la solucion melhora. Justifica la plaça de l'oposicion.
Aquò implica tanben que cada elegit representa l’ensems dels ciutadans: la Nacion e non pas solament sos electors. En França, es lo cas per exemple dels deputats, alara que los senators representan al contrari las collectivitats territoriala.
La Nacion e lo Citadan modificar
S'es pas pus sistematicament ligat a la nocion de comunautat de cultura, lo regim representatiu apareguèt istoricament dins l’encastre de la sobeiranetat nacionala. La Nacion deu donc èsser compresa aquí coma un collectiu, lo còrs dels ciutadans, qu’a per unica foncion l'exercici de la sobeiranetat. Aquesta nacion essent una abstracion, sa volontat se pòt pas exprimir que per d’individús que parlaràn en son nom. Es un dels ròtles dels representants elegits.
Lo ciutadan es una forma idealizada de l’individú que se caracteriza per son abnegacion, son abséncia de prejutjat de classa. Desfach d'egoïsme, es capable de far una causida politica segon l’interés general fasent abstraccion dels avantatges personals que ne poiriá tirar.
Aqueste apròche tradicional de la sobeiranetat nacionala, resulta de la dificultat de percébre la massas popularas coma d’èssers atonòmas, capablas de prene lo lors destin en man.
Incapacitat dels pòbles a se govenar modificar
| “ | Tot coma gaireben totes los ciutadans, qu’an pro de sufiséncia per elegir, n’an pas pro per èsser elegits; tanben lo pòble, qu’a pro de capacitat per far lo compte de la gestion dels autres, es pas capable de gerir d’esperel | ” |
| — Montesquieu | ||
.
| “ | L'idèa que lo pòble es lo melhor gardian de sa libertet es pas veraia. Es lo pièger de considerar, n’es pas gaire lo gardian. Nimai pòt agir, jutjar, pensar o voler | ” |
| — John Adams[5]. | ||
Emmanuel-Joseph Sieyès (coredactor de la constitucion francesa) opausa lo govèrn represetatiu, que contribuís a metre en plaça, a la democarcia (que regeta) dins son discors del 7 de setembre de 1789
| “ | La França deu pas èsser una democracia, mas un regim representatiu. La causida entre aquestes dos metòdes de far la lei, es pas dobtós entre nasaltres. D’en primièr, la fòrça granda pluralitat de nòstres ciutadans aja pas pro d’instruccion, Tampauc de léger, per voler s’ocupar dirèctament de leis que devon governat la França; devon donc se bornar a se nomenar de representants. [...] Los ciutadans que se nomenan de representants renóncian e devon renoncia e far d’espereles la lei ; an pas de volontat particulara a impausar. Se dictavan de volontats, la França seriá pas pus aqueste Estat representatiu ; serián un Estat democratic. Lo pòble, lo repèti, dins un país qu’es pas una democracia (e la França saupra pas l’èsser), lo pòble pòt pas parler, pòt pas agir sonque par sos representants »[6] | ” |
| — Emmanuel-Joseph Sieyès | ||
.
Emmanuel-Joseph Sieyès foguèt un contradictor de la teorias de Jean-Jacques Rousseau, que se prononciava per la democracia per la democracia dirècta. Opausada a la democracia al sens literal del tèrme, Sieyès èra tanben contra lo sufragi universal, li preferissent lo sufragi censitari. Aqueste sistèma d'inspiracion plotocratica foguèt introduch dins la Constitucion francesa e prevalguèt fins a 1848.
Caracteristicas modificar
Vòte modificar
Dins un regim representatiu, lo vòte es un mòde de la designacion e pas un transferiment de responsabilitat. Los elegits prenon lor legitimitat de la delegacion de la sobeiranetat de lors electors qu’aqueste darrièrs an alara derniers pas pus de mejans de contrarotlar l’accion posteriora de lors representants. La sobeiranetat veritabla alienada e es donc lo torn dels elegits (sobretot parlementaris) que s’encargan del debat e de las presas de decisions sen ne referir a lors mandants que son totalament independants fòra del fach d’elegir.
Lo vòte es donc pas un drech, mas una foncion. Es pas une manifestacion de la volontat individuala, mas una foncion exercidas al nom de la nacion.
Istoricament, los primièrs representants èran elegits al sufragi censitari. Un individú poirà èsser elegit pas que al vejaire l’impòst que paga, e donc de sa capacitat financièra. Lo sufragi universal se desvolopèt enseguida.
Mandat representatiu modificar
Mai, avèm un mandat representatiu, es a dire que lo deputat, un còp elegit, est indépendant de ses électeurs, il est irrévocable, et n'est pas tenu de suivre explicitement leur volonté. Néanmoins, la durée du mandat étant toujours limitée, l'élu peut penser qu'il doit agir globalement dans le sens des intérêts de ses électeurs, dans l'espoir d'être réélu.
Segon John Dewey : la dominacion del « chepic del benèsser public » modificar
Dins Lo Public e sos problèmas (1927), John Dewey estima que
| “ | Aquestes que s'implican dins un govèrn son encara d’èssers umans. Gardan conservent lor lòts de trachs ordinaris de la natura umana. An sempre d’interesses privat de servir, e tanben d’interesses que son pròpres a de grops particulars coma aquestes de la familha, de la còla o de la classa qu’aprtenon. Es rare qu'una persona s'immergís complètament dins sa foncion politica; pel melhor la majoritat dels òmes capitan a far que lors chepics del ben public domine los autres desirs. Un govèrn « representatiu » significa que lo public es de biais deliberat organizat en foncion de l’intencion d’assegurar aquesta dominacion. Pels individús, la dobla capacitat de cada oficièrs del public provòca un conflicte entre los objectius e lors actes veraiament politics, e aquestes qu’an dins lor ròtle non politic. Quand lo public pren de mesuras particulara per vigilar qu’aquestes conflicte siá le public amendrit e qu’aquestas foncions representativas ajan la prioritat sus las foncions privadas, alara las institucions politica son nomenadas representativas. | ” |
| — John Dewey | ||
Limitas modificar
Representativitat modificar
Un dels enjòcs de la democracia represetativa es de saber se los elegits « representon » de biais efectiu lors electors que siá al sens politic mas tanben al sens sociologic (del biais que se parla de la representativitat estatistica d'una mòstra dans un sondatge) es a dire dins lor diversitat, que siá al nivèl dels revenguts, de las classas socialas o dels nivèls d'instruccion.
Mòde d’escrutin modificar
En democracia representativa lo mòde d’escrutin ten una influéncia de tria sus la causida finala dels elegits.
Lo metòde mai sovent utilizat per formar una cambra es lo vòte per ciconscripcions, amb escrutin majoritari. Montesquieu la defendava atal dins son obratge De l'esperit de las leis:
| “ | Se conéis fòrça mai los besonhs de sa vila qu’aquestes de las autras vilas; e se jutja melhor la capacitat de sos vesins qu’aquesta dels autres compatriòtas. Se cal donc pas que los membres del còrs legislatiu sián tirats en general del còrs de la nacion; mas conven que, dins cada luòc principal, los abitants se causisson un representant. | ” |
| — Montesquieu De l'esperit de las leis | ||
Aqueste sistèma pausa de prolèmas de representativitat del fach de pes demografic d’escasenças e possibilitats de manipunacions de talh electoral. Lo vòte majoritari tend tanben a bipolarizar lo païsatge politic e a espotir las opinions minoritàrias. Pasmens instaura de majoritats francas qu'aurán pas l'excusa en fin de mandat d'aver estat obligar de compausar.
Se pòt assajar de respondre a aquestas dificultats per una modificacion del sistèma electoral en utilizant per exemple un escrutin de lista coma l’ escrutin proporcional plurinominal integral tal qu’existís a las eleccions generalas de país coma Espanha o Israèl que lo país tot entièr forma pas qu’una sola circonscripcion electorala. Aquò mèna a d’autres problèmas, coma lo pes dels partits, Que lor tòca la constitucion de las listas, l’estabilitat dels govèrns e la necessitat de formar de coalicions. Los escrutins de lista a la proporcionala an l’inconveniant de far desaparéisser lo ligam dirècte entre elector e elegit e donc avalir lo sentiment d’èsser effectivament representat, que segon los mòdes de calculs, es pas totjorn possible de saber quin cadidat precís son vòre a fach elegir.
Lo fisosòf e politician Alain es, dins Prepauses suls poders, fòrça critica sul sistèma proporcional fàcia al sistèma per circonscripcions (qu’el nomena « escrutin d'arrondiment »), explica qu'amb lo segond l’elegit deu tot a sos electors e pauc a son partit, alara qu'amb lo primièr deu tot al reng dins la lista que li autreg son partit e serà donc tentat de seguir aqueste puslèu que l’elector. Le escrutin de vòte unic transferible evita aqueste domatge, mas lo compte de la voses es costós.
Conflictes d’interés modificar
Los intereses dels representants elegits correspond pas necessàriament amb aquestes de lors electors. Par exemple, es frequent que sián los quitas representants que determinan los lors salaris, o lors regims especials de las retiradas.
La concentracion del poder politic entre las mans d’una minoritat tend a favorizar la corruption. Lo representant, se trapant sol dins sa mandatura, es sovent partejat entre son interés individual e l'interés collectiu dels còrs electoral. Pòt tanben subir l’influéncia dels lobbies.
Instabilitat modificar
Lo cambiament d'un partit dirigent a un autre, o dins una mendra mesura d'un representant a un autre, pòt causar una trencadura governementala substanciala e un cambiament de leis e donc de la vida videnta dels ciutadans.
Partits politics modificar
Se pòt considerar los partits politics coma un « mal necessari » de la democracia representativa, qu’es sovent impossible a un candidat de ganhar las eleccions sens se presentar al nom d'un partit politic. Çò qu’a per consequéncia que, enseguida, un representant politic risca de dever agir contra sas conviccions per èsser en conformitat amb la linha directritz del sieus partit. Mai sovent, s'agirà d'un compromes menor. Mas pòt arribar qu'un cambiament de cap important siá exigit d'un representant per son partit, de tal biais qu’aja pas pus coma alternativas o de demissionar de sa foncion o de quitar lo partit.
A contrario, lo mandat representatiu permet lo « nomadisme politic »: après las eleccions, un elegit pòt demissionar de son partit, veire rejónher lo camp advèrs, sens que se torne sus son mandat.
Los partits politics an donc une position singulara: los candidats devon representar las opinions del partit que lo fa mandat près dels electors.
Cost de foncionament modificar
Fòrça fonts son retengudas per las eleccions. Mai, lo besonh de levar de contribucions de campanha es susceptible de far damatge a la nautralitat dels representants: aquestes pòdon se sentir redevables al vejaire dels contributors màger e de los premiar dins lors caminaments, per exemple l'obtencion de mercats publics.
Objectius de cort tèrme modificar
Los pensaires de l'ecologia ne venguèron a se demandar sus l’adaptacion de la democracia representativa als enjòcs economics, a causa de las eleccions de contunh, dels objectius de cort tèrme, e l’estrechament dels objectius sonque nacionals. Dominique Bourg e Kerry Whiteside, dins Cap a una transicion ecologica (2010), prepausan de reformar lo sistèma democratic actual completant la democracia representativa per d’institucions ont son los expèrts e las ONG que prenon lo primièr ròtle, pas pus los elegits[7].
Criticas modificar
Esteve de La Boetiá (1530-1563), dins son Discors de la servitud volontària, qualifica los elegits de tirans. Segon el, passan en vicis e en crudeltats los dos autres tipes de tirans, a saber aquestes qu’obtenon lo poder de biais ereditari e aquestes que l’obtenon per la fòrça armada. Apond que los tirans son elegits a causa de lor prestigi, de lor grandor o quina que siá autra qualitat lor avent permes de seduire lo pòble.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), dins Del contrate social, Fa dins lo capítol « Dels deputats » una viva critica del sistèma parlementari, alara en vigor en Grand Bretanha. Considèra que se donant de representants, es a dire delegant lo temps d'un mandat son poder legislatiu, lo pòble abdica sa sobeiranatat e renóncia a sa libertat. Qu’es possible que lo pòble volga çò que volon aquestes que lo representan al moment que se lor delega lo poder, pas res assegura que lo volrà tot lo temps del mandat:
| “ | Lo sobeiran pòt plan dire: « Voli ara çò que vòl un tal òme, o al mens çò que dich voler » ; mas pòt pas dire: « Çò qu’aqueste òme voldrà deman, lo voldriái encara. | ” |
Per Rousseau, lo pòble, puslèu que de pagar de personas per far las leis, deuriá pagar se cal per las far d’esprel.
Benjamin Constant (1767-1830), de conviccion liberala e favorable al regim representatiu, ne vesiá pasmens sas limitas:
| “ | Pel modèrnes, al contrari, l'individú, independant dins la vida privada, es, quitament dins los Estats mai liures, sobeiran pas qu'en aparéncia. Sa sobeiranetat es restrencha, gaireben sempre remandada; e se a epòcas fixas, mas rares, alara qu’es encara enrodat de precaucions e de travas, exercís aquesta sobeiranetat, es pas jamai sen l'abdicar. »[8] | ” |
| “ | Lo dangièr de la libertat modèrna, es qu'absorbats dans lo gausiment de nòstre independéncia privada, e dins la perseguida de nòstres interesses particulars, renocian que de biais tròp aisit a nòstre drech de despartiment dins lo poder politic. Los depositaris de l'autoritat mancan pas de nos i exortar. Son tant dispausats a nos estalivar quina que siá especia de pèna, levada aquesta d’obesir e de pagar! […] Non, Sénhers, lo daissam pas far. Que que siá tocant un interés que siá tan tendre, pregam l'autoritat de demorar dins sas limitas. | ” |
Dominique Bourg e Kerry Whiteside estiman que la democracia representativa ven impoderosa fàcia a l'amplor de las escomesas environamentals. Selon eles, los principis sus que repausa son intrinsècament incompatibles amb la surbrevida de la planèta. Prepausan una novèla fondacion institucionala injectant una bona dòsi de democracia participativa e delibérativa. L'inercia dels govèrns fàcia a l’urgéncia ecologica seriá imputable al nòstre sistèma de decision collectiu. « Protegir la biosfèra exigís donc de tornar pensar la quita democracia ».
Lo sociològ evorian Alfred Babo torna sus l’oportunitat d’organizar d’eleccions presidencialas en Africa, a causa de lor carestiá, e de lor fèble impacte democratic. Mas torna pas sus la democracia, mimai sus son caractèr representatiu, mas prepausa d’organizar autrament la nocion de president de la Republica.
Istòria modificar
Gaireben totas las democracias actualas adoptèron aquestes sistèma a partir de lor formacion.
Evolucions e variantas modificar
D’enrte las variantas nascudas de la democracia representativa i a:
- la « democracia del public », concèpte prepausat per Bernard Manin e descrivent a son vejaire l'evolucion actuala de la democracia participativa, caracterizada entre autre per una pèrda d'importança dels partits politics al benefici dels medias;
- la « democracia de contunh », promóguda per Dominique Rousseau;
- la democracia participativa o « locala », que consistís a realizar de decisions commectivas se limitant pas als luòc ont se prenon las decisions politicas;
- la ciberdemocracia.
Dins la practica modificar
Pas cap de païs es governat segon un regim purament representatiu. Totes limitan per diferentas mesuras lo poder dels elegits.
Lo pluralisme e l’alternança modificar
La tenguda d’eleccions d’escasenças regularas permet de limitar l’autonomiua dels elegits. Un regime es democratic quand los govèrns e los representants esitan pas de lor carga mas son elegits al tèrme d’una procedura electiva, e lor programa es somés a l’aprobacion dels electors. Lo poder es de prene dins aquestes sens que pas cap d’equipa dirigenta es pas jamai intallada per sempre, pas cap de programa pòt pas èsser tengut per èsser definitiu, pas cap de politica es pas jamai sonque provisoriament oficiala.
Aquesta obertura, o puslèu aquesta disponibilitat del poder es comandada per una filosofia pluralista que fa de l’oposicion una fòrça tan legitima que son los governants en plaça. Tota las tendéncias e totes los interesses son admeses a s’exprimir, mas encara l’esper es donar a totes d’accedir al govèrn e n’utilizar las prerogativas segon lors vejaires. La representacion permet de passar la division: defendent la diversitat dels interesses, la representacion estaliva que de grops d’interesses vengan a menaçar los drechs de las minoritats. E alara, mai l’Esta es grand, mai los avises an d’escasença d’èsser divergents.
Lo sistèma demanda que sián garantit lo multipartisme, necessari per que pòsca i aver d’eleccions, e la libertat d’expression de l’opinion publica, per permetre l’escambi de la deliberacion. La representacion contribuís a la formacion de la volontat generala, bastida mercé a l’apond de las idèas de totes.
Unas democracias representativas coneisson lo destriament estrict dels poders; dins d’autras, coma dins lo sistèma de Westminster, lo govèrn es responsable fàcia al parlament.
La formacion d’una classa politica modificar
La democracia representativa es marcada per la necessitat d’un division del trabalh dins una economia marcanda: donant la gestion dels afars publics e la representacion de lors interesses a de representants, los individús pòdon gausir de lors ocupacions privadas, far de comèrci, etc.
Las proceduras de democracia dirècta modificar
Es frequent d’utilizar de procediments de democracia semidirècta; s'agit de permetre al pòble, dins las democracias representativas, d'intervenir o de decidir dirèctament. Exemple: utilizar lo mandat imperatiu o lo referendum.
Un regim representatiu pòt tanben admetre una pichona dòsi de participacion dirècta del ciutadans. Una procedura de referendum pòt per exemple existir, e tanben venir obligatòria per unas decisions, per exemple per la revision constitucionala se lo legislator es pas al mèsme temps constituant.
Lo referendum agrada pauc los partits politics que lor es malaisit de contrarotlar las eleccions. Pausa tanben lo prolèma del risc dels desvimant publicitari.
Los Estats vivant sota aqueste sistèma admeton mai sovent de drechs d’expression, de peticion e de manifestacion plan desvolopats. Dins unes païses, una proposicion de lei o d’abrogacion de lei, dicha « d’initiativa populara », pòt èsser pausada per de ciutadans mercé a un recuèlh de signaturas.
La Constitucion modificar
La Constitucion encastra e limita las prerogativas dels elegits. Es una mena de mandat donat per la populacion que pòdon par derogar. Las modificacions pel congrés son mai problematicas en matèria de democracia que lo contengut d’aquesta constitucion pòt èsser modificada sens intervencion dirècta del pòble.
Nòtas e referéncias modificar
- ↑ {{{títol}}}..
- ↑ Archives parlementaires de 1787 à 1860, Librairie administrative de Paul Dupont, 1875, Modèl:Lire en ligne.
- ↑ Bernard Manin, Principes du gouvernement représentatif, Flammarion, 1995, rééd. 2012, p. 12-14.
- ↑ Benjamin Constant, De la liberté des Anciens comparée à celle des Modernes (1819).
- ↑ The proposition that the people are the best keepers of their own liberties is not true. They are the worst conceivable, they are no keepers at all; they can neither judge, act, think, or will, as a political body. publié en 1786 dans A Defense of the Constitution of Government of the United States of America.
- ↑ « Sur l’organisation du pouvoir législatif et la sanction royale », in Les Orateurs de la Révolution française. Les Constituants, Tome I, Paris, Gallimard, 1989, p. 1025 et 1027.
- ↑ Nicolas Weill, « Réconcilier démocratie et écologie », Le Monde, 2 avril 2011, lire en ligne
- ↑ De la libertat dels Ancians comparada a aquesta dels Modèrnes, discors prononciat en 1819, dins De la libertet a çò dels Modèrnes
Vejatz tanben modificar
Bibliografia modificar
- Gaxie, Daniel, La démocratie représentative, Paris, Montchrestien, 2003 (4e édition), 159 p.
- Lefort, Claude (1981), L'Invention démocratique. Les limites de la domination totalitaire, nouvelle édition revue et corrigée, Fayard, Paris, 1994, 340 p. ISBN 2213593728Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.
- Bernard Manin, Principes du gouvernement représentatif (1re éd. 1995) [détail des éditions] (présentation en ligne).
- Rosanvallon Pierre, Le peuple introuvable : histoire de la représentation démocratique en France, Paris, Gallimard, 1998, 379 p.
- Rousseau, Jean-Jacques (1762), Du contrat social ou Principes du droit politique, Modèl:Éd. par Bruno Bernardi, Flammarion, coll. « GF » no 94, Paris, 2001, 256 p. ISBN 2-08-071058-3Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.
- Saurugger, Sabine (dir.), Les modes de représentation dans l'Union européenne, Paris, L'Harmattan, 2003
- Anne-Marie Le Pourhiet (auteur), Bertrand Mathieu (auteur), Ferdinand Mélin-Soucramanien (auteur), Dominique Rousseau (auteur), Représentation et représentativité, Dalloz-Sirey, 2008