Democracia participativa

La democracia participativa es una forma de partatge e d’exercic de poder forme de partage et d'exercice du poder, fondada sus l’enforçament de la participacion dels ciutadans a la presa de decision politica. Se dich tanben « democarcia deliberativa » per insistir l'accent suls diferents procediments permetent la participacion del public a la realizacion de las decisions, pendent la fasa de deliberacion. La democracia participativa o deliberativa pòt prene diferentas formas, mas primièr s’instaurèt sul terren de l’amenatjament del territòri e de l'urbanisme, abans de s'espandre dins los camps de l'environament. Dins aquestes encastres, las associacions jògan un ròtle central coma interlocutors per las autoritats publicas. En França una Carta de la participacion del public publicada en 2016 fa la lista de las bonas practicas en matèria de la participacion del public.

Fondaments

L'imperatiu participatiu: « democratizar la democarcia »

Aparegut a la fin de las annadas 1960, lo concèpte politic de democracia participativa se desvolopèt dins lo contèxte d’una interrogacion creissenta sus las limitas de la democracia representativa, del fach majoritari, de la professionalizacion del politic e de l'« omnisciéncia dels expèrts ». Atal s’afirmèt l’imperatiu de metre a disposicion los mejans de debatre, d’exprimir lors avises e de pesar dins las decisions lo concernant.

Aqueste novèl biais de comprene la decision politica respond tanben al besonh etic d’estuar sus las controvèrcias sociotecnicas eissidas entre autre de las novèlas descobèrtas tecnologicas e scientificas. L'obratge de Michel Callon, Pierre Lascoumes e Yannick Barthe, Agir dins un mond incertan, resumís de biais sistematic aqueste problèma e los mejans de passar: « Las avançadas de las sciéncias e tecnicas son pas mai contrarotlables per las institucions politicas que dispausam ». Los decideires devon aver, en cas d'error, la possibilitat de corrigir las decisions publicas e de tornar prene de nòu d’opcions qu’avián abadonadas. Per evitar l'irrevocable, cal daissar l’encastre de las decisions tradicionalas e acceptar de prene, puslèu qu'un sol acte trencat, una seria d'actes mesurats, enriquits al respècte dels profans. Es per exemple, dins lo domèni de la santat publica, un aquerit de las associacions de pacients victimas del sida. Es uèi admés qu’aquestes movements de malauts participèron a un equilibri novèl de la relacion entre mètge e pacients que los beneficis faguèron profièch al delà de la luta contra lo sida.

Aquesta necessitat de reviscolar la democracia se pièja donc sul ròtle e un poder novèl devolguts als ciutadans. Se pièja, coma lo disiá lo filosòf pragmatista John Dewey, sus una « ciutadantat activa e informada » e sus la « formacion d'un public actiu, capable de desplegar una capacitat d'enquèsta e de cercar d’esperel una solucion adaptada a sos problèmas ». Dins aqueste sens, la participacion ciutadana es intrinsecament ligada al drech d'accès a l'informacion, çò qu’es formalizat, per exemple, dins la Convencion d'Aarhus sus l'accès a l'informacion, la participacion del public al procediment decisionel e l'accès a la justícia en matèria d'environament de 1998.

Democracia e coesion sociala

Se la democratcia es una valor e pas solament una « tecnica de govèrn », una majoritat de 51 % dels votants, representant pas qu'una partida inferiora a aqueste chifre dels còrs electoral, sufís pas a justificar una politica. L'Estat es encargat d'assegurar la coeréncia dins una societat qu’es eterogenèa. Uèi lo problèma de la coesion se substituís a aqueste de l'integracion. La democracia es una activitat collectiva que la foncion essenciala es de « far societat ».

Las insufisança de la democracia representativa

Lo desinterés

La participacion al primèr torn de las legislativas, qu’èra de 80 % en 1958, casèt a 60 % en 2007. Dich autrament 40 % dels electors potencials en 2007 (abstencion + blancs) participèron pas al primièr torn. Aqueste desinterés de la causa publica es, en partida, degut a las derivas mediaticas de l'Estat espectacle. L'imatge personal dels actors politics, se piejant sus las tecnicas de comunicacion, pren lo pas sul fons.

La nonrepresentativitat

La nonrepresentativitat al sen del Parlament concernís, entre autras, las categorias socioprofessionalas. Caduna d’aqueste a son habitus. Michel Koebel soslinha que nòstras visions son prigondament marcada e dependantas de nòstras condicions d'existéncia. Los brièrs desapareguèron de l’Assemblada nacionala. Obrièrs e emplegats, que constituisson la mitat dels actius en França, representan pas que 5 % dels deputats. La nonrepresentativitat tòca tanben los joves, las femnas, las minoritats. Concernís l'ensems de las institucions politicas ont aquestas categorias fan rarament partit del personal dirigent, quitament dins los partits, çò que los exclusís de las posicions de poder politic. Al plan local de competéncias sempre mai espandidas son necessàrias a l’exercici d'un mandat local après de la decentralizacion. Ne resulta una professionalizacion dels elegits locals. L'ensemble d’aquestes factors crea una trencadura entre los professionals de la politica e los profans.

L'abséncia d'una vision d'avenir

Segon Pierre Rosanvallon, « los regims democratics an de mal a s’integrar sens prene en compte lo long tèrme ». Son en causa la professionalizacion dels actors politics, lor personalizacion e la proximitat de las escasenças electoralas. Mas es le long tèrme qu’es portaire de l’interés general.

Segon Dominique Bourg, l'avenir es un aspècte negligit de la democracia representativa modèrna. Requerís prediccion, precaucion e novelum politic. Mai, lo problèma del cambiament climatic pren un caracter intrinsècament prospectii. Al subjècte de las generacions futuras, la quita nocion de « representacion » es desviària.

L'imperatiu delibératiu: de melhors debats per de melhoras decisions

La democracia participativa es pas gaire reductible a la « democracia d'opinion » que crea las condicions al debanament d’un debat public obèrt e democratic. Inspirat per de pensaires de la deliberacion collectiva coma Jürgen Habermas e James S. Fishkin (en), l'imperatiu deliberatiu se fonda sus una logica simpla: melhora es la qualitat del debat, mai legitims e eficaces son las decisions venetas légitimes et efficaces sont les décisions qui en découlent.

Tota la question pòrta alara sus las condicions d’un bon debat amb per exemple la qualitat de la procedura deliberativa per arribar a çò qu'Habermas nomena « una ententa racionalament motivada », per exemple la libertat dels participants al debat (devon èssser « actius e dobèrts », « levat de tota forma de constrencha ») e del quita debat (deu èsser public e potencialament dobèrt a totes). Aquò, plan segur, sens abotir a una definicion de tròp normativa del « ciutadan ideal » que l'efièch pervèrs pòt èsser la disqualificacion del « ciutadan real ».

Las formas de la democracia participativa

La participacion a una decision pòt prene la forma d'una consultacion, d'una concertacion, d'una coelaboracion o d'un referendum.

Consultacion

La consultacion implica pas la presa en compte dels avises donats. Dins lo cas de las enquèstas publicas lo comissari enquestaire dona un avis personal qu’es pas necessàriament pas aquesta de la majoritat dels depausants. L'autoritat publica es tampauc pas tenguda de seguir l’avis del comissarie enquestaire. Lo debat public es una consultacion e non pas una confrontacion.

Concertacion

La concertacion publica es regida per la « Carta de la concertacion ». Impausa de proceduras en amont del projècte, alargissant la transparéncia, implicant de debats e favorisant la participacion. Mas lo poder decisional demora entièrament dins las mans de l'autoritat publica.

Existís diferents tipes de concertacion:

• la concertacion de comunicacion. La concertacion de comunicacion a l'aparéncia de la participacion mas n’a pas lo fondament. Los resultats impòrtan pauc. S'agís per la collectivitat de monstrar qu'associa la populacion. Li dona los mejans de s'exprimir, per quin objectiu? Mai sovent, las resposas an pauc d'efièch sus la mena dels afars publics. S'agís d’en primièr, de far passar de messatges, promòure una politica sens aver d'efièchs reals. Es mai, lo tipe de participacion mai sovent utilizat.
• la concertacion estructurala. L'installacion d'una concertacion estructurala se caracteriza per la creacion d’una estructura dedicada. Obligatòri coma los conselhs de quartièrs per las vilas mai de 80 000 abitants, es tanben d’afichatge coma la mesa en plaça dels « Conselhs municipals de joves » qu’an per objectiu subretot d’associar e de comunicar cap als collegians.
• la concertacion d'engatjament. Unes elegits, de collectivitats se caracterizan per un engatjament fòrt dins la concertacion e las proceduras participativas. Mòde de gestion de la vila, amenatjament, concertacion sus de grands subjècte de politica generala… aquestes elegits intègran un dialòg participatiu. Aqueste engatjament se trapa dins la mesa en plaça de caminaments ja citats: Carta de la participacion, estructura intèrna dedicada, caminaments participatius estructurats, formacion dels agents, etc.
• la concertacion de construccion. La concertacion de construccion repausa sus la volontat d'un decideire public d'associar la populacion a la construccion de son projècte. Las rasons pòdon èsser variadas: arbitratge entre d’opcions divergentas al sen de l'equipa al projècte, volontat d'obténer una validacion per la populacion de son projècte, desir de melhorar uness punts, mejans de legitimar una causida… . La causida es dobèrta. Pòt s'agir d'un referendum local. La responsa fonciona alara coma un talhador: òc o non lo projècte se fará. Mas aquesta concertacion de construccion pòt permetre d'afinar un projècte, de melhorar de punts o de far evoluir unes aspèctes del projècte.
• la concertacion d'espèra. La concertacion servís tanben … a prene pas de decision. Las constrenchas politicas, las rasons budgetárias, los dobtes sus la finalitat d'un projècte pòdon reportar la realizacion d'un projècte. Pasmens, l'anóncia de son arrèst es pas a l'òrdre de jorn. O que cal pas se desjutjar al respècte de las anóncias passadas, o que mancan los finaciaments … se concèrta.

Coelaboracion

Aquesta forma de participacion pòt cararcterizar un nivèl naut de democracia participativa, que (per exemple a Grigny) lo budget participatiu, una partida del budget general, es pres segon las decisions collectivas.

Las conferéncias de ciutadans representan una autra forma de coelaboracion. Se las instàncias decisionàrias seguisson pas las conclusons de la conferéncia, son tengudas de ne far las justificacions. Lo principi de las conferéncias de ciutadans, sovent utilizadas dins de païses coma lo Danemarc o lp Canadà, permet de testar diferents escenaris e de veire aqueste qu’empòrta l’adesion dels ciutadans. Dins aqueste dispositiu, un vintenat de ciutadans tirat al sòrt son formats sus un tèma donat e devon respondre, après formacion e debats amb de personalitats, a una question pausada. L'objectiu es de mesurar mai finament possible la necessitat e l'acceptabilitat d'una reforma e de desengatjar lo lindal consensual mai larg possible per l'avenir. Los Parlements d’unes païses del Nòrd d'Euròpa l’utiliza sovent.

Referendum nacional

Segon Thierry Ménissier, autor de « Maquiavel o la politica del centaure », lo referendum nacional « crea pas las condicions d'una conversacion civila durabla e demora paure al vejaire de la cultura de participacion ». En Uruguai, per exemple, los protestataris contra la pollucion creada per las industrias extractivas e l'agricultura intensiva regetan la via d'un referendum nacional. « Sus la basa de l'experiéncia de mai de vint ans aquesta via (menariá segon eles) a la desarticulacion del movement, la volontat populara essent influenciada per aqueste qu’an la capacitat de far una publicitat milionària dins los grands medias ». Dins aqueste sens, lo referendum correspondriá puslèu a un mecanisme de democracia dirècta qu’a de democracia participativa.

Exemples de democracia participativa

A Kingersheim, vila al bòrd de de Mulhouse (Naut Rin), lo cònsol màger, Jo Spiegel, instituiguèt de conselhs participatius per totas las grandas decisions de la comuna. son compausants amb 40 % de volontaris, 20 % de personas dirèctament concernidas e 40 % de ciutadans tirats al sòrt. Los membres d’aquestes conselhs recebon una formacion prealabla e los elegits son presents mai coma animator que decideires.

En 2014, a Salhens (Provença), la lista a las municipalas aviá un programa « electoral realizat per l'ensemble dels abitants qu’avián podut o volgut i contribuir. Dempuèi amb de « Commissions participativas » e de « Grops Action Projècte », l'equipa municipala se limita volontàriament, e tant que possible, a un simple ròtle d'animator e d’entrepreneire de las decisions presas per la populacion del vilatge.

Las limitas de la democracia participativa

La democravia participativa es concebuda coma un medecina possibla a la crisi de fisança que tòca l’esfèra politica. S'agís de tornar bastir de ligams entre la societat civila e las institucions. Dins los fachs son sovent de consultacions per far validar de decisions ja presas. Segon Bacque e Sintomer gaireben totes los assags de democracia participativa produguèron pas que de cambiaments modèstes dins los rapòrts de poder e dins la distribucion de las fonts. Las institucions e los grops dominants an de bonas capacitats d’evoluir per que pas res de substancial cambie. fin finala las classas desfavorizadas, jos sosrepresentadas al Parlament, soven dispausan pas dels mejans culturals de participar al procediment deliberatiu, levat las conferéncias de ciutadans on lo panèl dels profans deu èsser representatiu de populacion e ont una formacion indispensabla lor es donada.

Enjòcs

Passar los paradòxes del govèrn representatiu

Bernard Manin, dins son obratge Principis del govèrn representatiu , mòstra l'actual paradòxe del govèrn representatiu: « o rapòrt entre los representants e los représentats ara percebut coma democratic, alara que concebut coma en oposicion amb la democracia ». Atènas, Florença, Venècia, Novèla Angletèrra... l'Istòria es marcada d'experiéncias participativas qu'aguèron fòrça pauc de resson dins la pensada politica. B. Manin explica en efièch fasent aclapar la dominacion anglesa (pendent la Revolucion Americana) o lo Regim Ancian (pendent la Revolucion Francesa), los revolucionaris avián pas coma ideal l'autogovèrn del pòple mas l'aristocracia electiva. Al nom del govèrn dels elèits, los caminaments politics participatius (coma lo tiratge al sòrt) seràn daissat al benefici d'una democracia representativa que l'orizont pauc a pauc s'alarguèt al sufragi universal.

La dualitat de la democracia representativa s'explica donc per son istòria: démocratica que cada ciutadan pòt far valer sa votz; aristocratica que « l'eleccion causí necessàriament entre los elèits ».

Fins ara, la democracia participativa, luènh de s'opausar als fondaments de la representacion, se presenta coma forma complementària de partatge de las decisions, gardant l'importança de l'elegit mas associant mai largament e mai dirèctament los ciutadans a la realizacion de l'interés general.

Reconéisser lo poder dels « quin que siá »

La democracia participativa dona al ciutadan, a quin que sià ciutadan, una plaça centrala dins lo procediment democratic. Sens tornar sul saber politic dels elelgits ni las coneissenças dels expèrts, aquesta novèla forma de partatge del poder demanda en amont sa realizacion la reconeissença d'una expertisa ciutadana legitima. Es atal, per Jacques Rancière, « la poténcia subversiva sempre novèla e sempre menaçada de l'idèa democratica » : l'establiment d'un poder fondat ni sus la naissença, ni sus l'argent, ni sul saber. La reconeissença del « poder dels quin que siá », « poder d'aquestes qu'an pas mai de títol per governar o d'èsser governats ». L'escandal democratic es l'escandal de la quita politica, de l'egalitat dels òmes. Qu'existís, al sen de las democracias, una paur latenta de « l'individú democratic », jutjat a vegada irracional, a vegada calculaire e egoïsta. Paur que prefigura la preeminéncia de la legitimitat dels savents, governants o expèrts, coma la contestacion de la legitimitat populara, estigmatizada coma « populista » que s'opausa a la logica elitista dominanta. Un vejaire esceptic del « saber ciutadan » preval uèi encara, dins de tèrmes sovent vesins d'aquestes utilizats per Joseph Schumpeter en 1940:

« Lo ciutadan tipic cai a un nivèl inferior de performança mentala d'el moment que dintra dins lo camp politic. Argumenta e analisís d'un biais que reconeisseriá sul pic coma infantil dins l'esfèra de sos intesresses reals. Torna primitiu. Sa pensada vira assocoativa e afectiva ».

A l'opausat d'aqueste vejaire arcaïc, Yves Sintomer constata l'existéncia de diferents « sabers » mobilisables pel citutadan. Lo « saber d'usatge », per exemple, qu'enriquís lo saber tecnic dels expèrts coma l'escriviá John Dewey en 1927 : « Es la persona que pòrta la cauçadura que sap melhor se li fa mal e ont li fa mal, quitament se lo sabatièr es l'expèrt qu'es lo melhor jutge per saber cossí i remediar. [...] Une classa d'expèrts est inevitablament tan alunhat de l'interés comun que ven necessàriament una classa amb d'interesses particulars e un saber privat – çò que, sus de matèrias que tòcan la societat, equival a un non saber ».

Pendent las juradas d'assisas, es una autra forma de saber que se reconéis al ciutadan: lo « sen », la capacitat de jutjar coma cal, sens passion, en preséncia de problèmas que pòdon pas èsser resolguts per un rasonament scientific. Aqueste « sen », que deu èsser rigorosament destriat de « sens comun », correspond a la formacion d'una opinion enlusida, sus la basa d'una informacion sufisenta, pendent una deliberacion de qualitat, e fonda en politica la quita nocion de democracia: la reconeissença per totes los ciutadans d'una egala dignitat de principi.

Democracia participativa e Internet

Lo desvolopament de l'internet ofrís una possibilitat de desvelopament per las aisinas de la participacion: budgets participatius en linha (coma dins la vila Belo Horizonte, Brasil), assembladas participativas electronicas (coma le projet Ideal-EU, primièra assemblada participativa electronica europèa, realizada entre las Regions Peitau-Charentas, Catalònha e Toscana) et l'e-participacion legislativa (coma en Estònia). Un site internet de democracia participativa nomenada Democrateek prepausa de federar d'iniciativas politicas e lor donar de la votz en metent a disposicion d'internautes una comunautat e d'espleches de lobbying ciutadan. Pasmens, aquestas novèlas tecnologia son pas que d'aisinas, que cal pas de fetichizar: son propicis a la constitucion de comunautats alargadas que « deterritorializadas », mas remplaçant pas la qualitat d'una deliberacion de cara a cara. La « democracia electronica » deu pas penjar del costat de la privatizacion generalizada o de l'estrechament de l'esfèra politica.

Emergéncia d'espleches de democracia open source

Las initiaciativas de participacion democratica en linha pòdon butar contra diferents escuèlhs: volontat politica dels dirigents fins alara pauc espandida, risc de privatizacion e d'opacificacion de la mecanica democratica per d'entrepresas foncionant amb de còde e algoritmes proprietaris. La logica de ben comuns numerics en open source s'impausèt coma una de las pistas per garantir que los ciutadans garden le contraròtle de lor espelech d'expression politica.

Per passar aquestas limitas, d'initiativas de la societat civila se mobilizèrons per ofrir un supòrt permetent una participacion ciutadana dirècta dins la construccion de las politicas publicas.

• Lo « Partit del Net » (Partido de la Red, en espanhòl) es un movement que foguèt creat en Argentina per las eleccions legislativas de 2013, amb per objectiu de permetre als ciutadans de decidir dirèctament del vòte de lors deputats. Per aquò, lo movement desvolopèt una aplicacion open source, DemocracyOS permetent de votar cada projècte de lei e que lo còde pòt tornar èsser utilizat e adaptat.
• Demodyne es una platafòrma independenta sens objectiu de lucre creada en França en 2015. Permet al ciutadasn de cobastir de contunh lo programa per lor vila, region e païs.

Fonts

• [1][2]

Annèxes

Bibliografia

• Giovanni Allegretti, Carsten Herzberg, Participatory budgets in Europe, TNI Briefing Series, no 5, 2004 PDF lire en ligne.
• René Balme, Serge Rivron, La Démocratie participative, la participation au concret, La passe du vent, 2009.
• Antoine Bevort, Pour une démocratie participative, Presses de Sciences Po, 2002.
• Loïc Blondiaux, Le Nouvel esprit de la démocratie. Actualité de la démocratie participative, La République des idées, Seuil, 2008, Note de lecture.
• Loïc Blondiaux, « Le profane comme concept et comme fiction politique » in T. Fromentin et S. Wojcik (dirs.), Le profane en politique. Compétences et engagements du citoyen, Paris, L'Harmattan, 2008.
• Loïc Blondiaux, L'idée de démocratie participative : enjeux, impensés et questions récurrentes lire en ligne.
• Loïc Blondiaux, article « Démocratie participative/délibérative », in Dominique Bourg et Alain Papaux, Dictionnaire de la pensée écologique, Presses universitaires de France, 2015 ISBN: 978-2-13-058696-8.
• Pierre Calame, La Démocratie en miettes. Pour une révolution de la gouvernance, éd. Charles Léopold Mayer, Descartes&cie, 2003.
• Michel Callon, Pierre Lascoumes, Yannick Barthe, Agir dans un monde incertain, Seuil, 2002 (pour une description des procédures relevant de la démocratie participative).
• Jean-François Chantaraud, L'État social de la France, Édition des Journaux officiels, 2010.
• Jean-Jacques Degrange, Construisons une Démocratie Participative, Alotime Éditions, 2006.
• Anne Dhoquois et Marc Hatzfeld, Petites fabriques de la démocratie. Participer : idées, démarches, actions, Autrement, Paris, 2007.
• Delphine Dulong, Sociologie des institutions politiques, La Découverte, 2012.
• Michel Falise, La démocratie participative. Promesses et ambiguïtés, 2003 lire en ligne.
• Liam Fauchard et Philippe Mocellin, Démocratie participative : progrès ou illusions ?, L'Harmattan, 2012.
• Romain Felli, Développement durable et participation : la démocratie introuvable, revue Belgeo, 2005 PDF lire en ligne.
• Georges Ferreboeuf, Participation citoyenne et ville, L'Harmattan, 2011.
• James S. Fishkin, Vers une démocratie délibérative : l'expérimentation d'un idéal, 2001.
• Joan Font, Citizen Juries and political parties: the Spanish experience, 2007, intervention dans le cadre des 3èmes Rencontres Europe-Amériques sur la démocratie participative]
• Thomas Fromentin et Stéphanie Wojcik (dir.) Le profane en politique. Compétence et engagements du citoyen. L'Harmattan, 2008 Note de lecture.
• Jean-Pierre Gaudin, La démocratie participative, Armand Colin, Paris, 2007 compte rendu à lire en ligne.
• Tarso Genro et Ubiratan De Suza, Quand les habitants gèrent vraiment leur ville. Le Budget Participatif : l'expérience de Porto Alegre au Brésil, éd. Charles Léopold Mayer, 1998.
• Marion Gret et Yves Sintomer, Porto Alegre : l'espoir d'une autre démocratie, La Découverte, 2002.
• Michel Koebel, « Les travers de la démocratie participative » in Sciences Humaines, Les Grands Dossiers no 6, 2007 (p. 30-34). lire en ligne
• Michel Koebel, Le pouvoir local ou la démocratie improbable, Bellecombe-en-Bauges, Les éditions du Croquant, 2006.
• Jean Laliberté, « Réinventer la démocratie: pour une démocratie participative sans partis politiques et sans élections », Septentrion, Québec, 2011.
• Denys Lamarzelle, Stratégie et démocratie territoriales, Éditions du Papyrus, 2001.
• Bernard Manin, Principes du gouvernement représentatif (1re éd. 1995) [détail des éditions] (présentation en ligne).
• Grégoire Milot, Construire une ville participative, Territorial Éditions, 2013.
• Grégoire Milot, Le diagnostic national de la concertation publique, éditions État d'Esprit, 2005.
• Christophe Premat, Malentendus sur la démocratie participative, Revue Sens Public lire en ligne.
• Jean-Joseph Régent (coord.), Démocratie à la nantaise, L'Harmattan, 2002.
• Martine Revel, Cécile Blatrix, Loïc Blondiaux, Jean-Michel Fourniau, Le débat public : une expérience française de démocratie participative(en collaboration), Paris, La Découverte, 2007 Note de lecture.
• Pierre Rosanvallon, la légitimité démocratique. Impartialité, réflexivité, proximité. Seuil, 2008 Note de lecture.
• Pierre Rosanvallon (Préface de), Refaire société, Seuil, 2011.
• Jacques Sapir, Quelle économie pour le XXIe siècle ?, Odile Jacob, 2005.
• Yves Sintomer, Le pouvoir au peuple. Jurys citoyens, tirage au sort et démocratie participative, La Découverte, Paris, 2007 Note de lecture.
• Yves Sintomer, Les Budgets participatifs en Europe. Des services publics au service du public (en coll. avec C. Herzberg et A. Röcke), La Découverte, Paris, 2008.
• Yves Sintomer, Gestion de proximité et démocratie participative : les nouveaux paradigmes de l'action publique ? (en coll. avec M.H. Bacqué et H. Rey), La Découverte, coll. Recherches, Paris, 2005.
• Fabrice Wolff, Qu'est-ce que la démocratie directe, Éditions anti-sociale, 2010, ISBN: 978-2-9521094-3-7.
• Pierre Zémor, Pour un meilleur débat public, Presses de Sciences Po, 2003
• Espace Environnement, (9/10/2011). Participation citoyenne en urbanisme et Patrimoine, [En ligne]. https://web.archive.org/web/20131126092732/http://particip-up.org/index.html
• Revue québécoise Télescope / N°spécial dédié à la participation citoyenne : La participation citoyenne, volume 17, numéro 1, hiver 2011 (PDF, 250 pages)