Revolucion sociala espanhòla de 1936

La revolution sociala espanhòla de 1936 (revolución social española de 1936), mai sovent nomenada revolucion espanhòla (revolución española), acampa totes los eveniments de tipe revolutionari desencadenat en Espanha, pendent la guèrra civila, en responsa a la tentativa de còp d'Estat militar los 17 e 18 de julhet de 1936.

Un bilhet per una intrada dins un cinéma collectivizat per la CNT/AIT.

Una aficha de la CNT, 13 de mai de 1937.

Los representants màgers d'aqueles movements èran la CNT/AIT, la FAI, lo POUM, e tanben las brancas radicalas del PSOE e de l'UGT. Las basas ideologicas d'aquela revolution son ligadas pro clarament a l'anarcosindicalisme e al comunisme libertari, fòrça poderosas en Espanha dins los ans 1930, mas tanben en partida al marxisme revolutionari. Las idèas s'apiejavan subretot sus:

• una fòrça fòrta descentralizacion, nomenada « cantonalisme » en Espanha, dins lo domèni administratiu;
• la collectivisacion e l'autogestion dins lo domèni economic;
• lo liberalisme dins los domènis morals e socials;
• un anticlericalisme virulent dins lo domèni religiós;
• lo racionalisme dins lo domèni educatiu.

Fasas de la revolucion

Una manifestacion a Barcelona amb una bandièra Solidaridad Obrera, lo quotidian de la Revolucion.

Lo primièr bus realizat dins los talhièrs de l'Entrepresa Generala d'Autobus, collectivizada en 1936.

L'insurreccion militara comença lo 17 de julhet de 1936. Lo 18, alara que los putschistas contunhan lor revòlta, l'Estat republican paréis s'aclapar, amb pas mai que quatre govèrns que se succedissent en sol jorn. Aquel vuèit politic mena las estructuras estatalas a se dissòlvre o èsser paralizadas, creant una situacion de caòs.

L'« estiu anarquista » (julhet-setembre de 1936)

Los dos sindicats mai poderoses en 1936 son los anarquistas de la CNT (uns 1 557 000 membres) e los socialistas de l'UGT (uns 1 447 000 membres). Cridan a la cauma generala del 19 al 23 de julhet dins totas las partidas d'Espanha, en responsa a l'encòp a la revòlta militara e a l'apatiá aparenta del quita Estat republican.

Foguèt vertadierament a partir d'aquelas jornadas de cauma generala que los sindicats s'organizèron e prenguèron d'armas dins los depaus de las fòrças de l'òrdre, que sián demoradas fidèlas al govèrn republican o non. Lo 19 de julhet, en Catalonha coma dins d'autras regions, de simples trabalhadors prenon las armas, atacan las casernas ont s'èran refugiats los partisans de la revòlta militara, auçan de barricadas per las carrièras e fan l'arrestacion dels insurgents e dels suspèctes.

Radicals e possibilistas

A partir de las primièras setmanas apareisson dins los sectors anarcosindicalistas revolutionaris dos grops, que vendran antagonistas al subjècte de cossí menar la guèrra - e la revolucion - :

• d'un costat, un grop radical, ligat subretot a la FAI e a la CNT, e tanben a d'autras pichonas organizacions que volgavan menar al meteis temps la revolucion sociala e la guèrra contra la rebellion militara ;
• d'un autre costa, un grop possibilista, que compren de sectors mai moderats de la CNT e d'autres grops revolucionaris, que preferisson formar un front mai larg possible per luchar contra los insurgents, dins d'un Front popular antifaissista (FPA) que s'apièja sus las diferentas composantas del govèrn republican de Front popular.

En parallèl, se realiza d'estructuras administrativas fòra de l'Estat, que gaireben totas an una basa locala o regionala. Las mai remarcablas son lo Comitat Central de las Milícias Antifaissistas de Catalonha, lo Comitat executiu popular de Valéncia, lo Conselh regional de defensa d'Aragon, lo Comitat de salut public de Malaga, lo Comitat de guèrra de Xixón, lo Comitat popular de Sama de Langreo, lo Conselh de la Cerdanha o encara lo Comitat antifaissista d'Eivissa. Existís dins totas aquelas estructuras las doas sensibilitats revolutionàrias radicala e possibilista. D'en primièr liderat pels membres mai radicals, aqueles Comitats de guèrra e de defença passan apauc a pauc dins las mans dels possibilistas.

Collectivizacion de l'economia

L'economia espanhòla es mai e mai plaçada jol contraròtle dirècte dels trabalhadors, organizats pels sindicats anarcosindicalistas coma la CNT. Las usinas son geridas per de comitats de trabalhadors, las zonas agricòlas son collectivizadas e foncionan coma de comunas libertàrias. Quitament las ostelarias, los restaurants, las salons de cofaires o los transpòrts son gerits per lors lors trabalhadors. Aquel fenomèn tòca subretot las zonas ont los sindicats son mai poderoses, coma la Catalonha, ont 75 % de l'industria e 70 % de la tèrras son concernidas. I a de taus pro fòrt de tèrras collectivizadas en Aragon e la província de Badajoz amb 70 %, 60 % en Castelha-La Mancha, 50 % en Andalosia. Dins las zonas d'influéncia socialista, lo taus demora mai flac, coma dins lo País valencian (15 %).

Endacòm, l'utilizacion de l'argent es totalament abolit, e remplaçat per de sistèmas de bons. Lo prètz novèl dels bens mermèt fins a 75 % de lor anciana valor.

En Aragon

Escut del Conselh regional de defença d'Aragon, constituit en setembre de 1936.

Aragon es un dels fèus del radicalisme anarquista e coneis un astre particular. Los primièrs jorns de la revòlta, lo front copa Aragon en doas partidas. Lo 24 de julhet de 1936, Buenaventura Durruti, al cap de 3 000 òmes, sortís Barcelona liderant la primièra de las colomnas revolucionàrias. Aquela colonma Durruti, subretot compausada de trabalhadors volontari per anar se batre, es seguida d'autras colonmas celèbras, partidas de Barcelona o de Valéncia: la colomna de Fèrre (Columna de Hierro) o la colomna Roge e Negre (Columna Rojo y Negro) per exemple. La tòca es la presa de Saragossa, mas los Possibilistas, dirigents que vòtan a la plaça dels Radicals partits combatre, decidisson d'arrestar l'ataca (arrèst de l'avitalhament en municions dels milicians) per anar cap a Majorca (per i cercar l'incident internacional qu'espèra Madrid).

La gèsta malastruca per Saragossa (Luòc ont esperavan èsser desliurats de milièr d'anarquistas, emprisonats per la Republica) mèna una concentracion extraordinària d'anarquistas dins la partida orientala d'Aragon, totes volent realizar sul còp lo comunisme libertari dins las municipalitats ont passavan. Los anarquistas militants de las grandas vilas benefician alara de relais importants près de la populacion mercé a l'importança de la sindicalizacion de las populacions ruralas de la region. Es perque i a dins la region gaireben 450 collectivitats ruralas, gairebentotas dins las mans de la CNT, un vintenat tengudas per l'UGT.

George Orwell, dins son libre Omenatge a Catalonha, en partida conta çò que vejèt quand èra partit de la division « Lenin » del POUM : « Las milícias de trabalhadors, apiejats suls syndicats, compausadas d’òmes amb opinions politicas divèrsas, concentravan lo sentiment revolutionari e lo canalizavan per un projècte determinat. Èri a m’integrar, mai o mens per escasença, dins la primièra comunautat d’Euròpa occidentala ont la consciéncia revolucionària e l'òdi del capitalisme èran mai normalas que lo contrari. En Aragon, de desenas de miliers de personas, gaireben totas d’origina proletària, viviá en tèrmes d’egalitat. En teoria, èra una egalitat perfièta, e en practica, mancava pauc que ne siá. Per fòrça aspèctes, s'experimentava alà un abans-gost de socialisme. »

Dins lo País valencian

Dins lo País valencian, son 353 collectivitats ruralas que se constituiguèron (264 dirigidas per la CNT, 69 per l'UGT e 20 per la CNT e l'UGT a l'encòp. Constituisson ensems lo « Conseil del Levant unificat de las expleitacions agricòlas » (Consejo Levantino Unificado de Exportación de Agrios o CLUEA). Dins la vila d'Alcoi, es l'ensems de las industrias e dels servicis que son collectivizats.

En Catalonha

Barcelona 19 de julhet de 1936.

Los sindicats obrièrs de la CNT son fòrça poderoses: prenon la gestion de fòrça usinas textilas, dels tramvia e dels autobus de Barcelona, installant d'entrepresas collectivas dins de domènis tan variats que la pèsca, la fabricacion de cauçaduras, los espectacles publics, e quitament los pichons comercis. En unes jorns, son 70 % de las entrepresas e dels comercis que passan jol contraròtle dels trabalhadors.

Catalonha coneis tanben una ment de revolucion culturala e morala. Las « atenèas popularas » se transforman en luòc d'encontra e en centres culturals ont se fa la formacion ideologica. Es prepausat de leissons d'alfabetizacon, de l'informacion a la santat, d'excursions als camps, de bibliotècas en accès gratuit, de representacions de teatre, de debats politics o de talhièrs de cordura. Una vasta operacion d'alfabetizacion es lançada pel Conselh de l'Escòla Novèla Unificada (es) que lo comitat executiu lo presidís Joan Puig i Elias: fòrça escòlas racionalistas dubrisson, ont s'aplica los metòdes de Ferrer o Montessori. De mesuras son tanben presas dins lo domèni social: autorizacion de l'avortament, liberacion de la femna.

L'òrdre public demora jos la tutèla nominala de las fòrças classicas del manten de l'òrdre public: polícia, garda civila, tribunals e armada. Mas dins los fachs, son replaçadas per de « Patrolhas de contraròtle » (Patrullas de Control), formadas de volontaris, sovent eissits de las milícias popularas o de las assembladas de quartièr. Dins mai d'un cas, las prisons son obèrtas, liberant los prisonièrs politics mas tanben los criminals de drech comun.

Primièras reaccions de l'Estat republican

Fàcia a la deliquescéncia del poder de l'Estat, lo govèrn s'esfòrça de reagir per una seriá de mesuras que devon tornar prene lo contraròtle de zonas ont se realiza la revolucion.

Lo 2 d'agost son creats los Batalhons de Volontaris (Batallones de Voluntarios), embrion de la futura Armada populara de la Republica. Lo govèrn pren tanben de decisions pel decret, quitament se demran per l'ora mai simbolic que reala:

• revocacion dels militars rebèlas (18 de julhet) e dels foncionaris que simpatisan amb eles (25 de julhet);
• intervencion de l'Estat dins l'activitat de l'industria (25 de julhet), nacionalizacion dels camins de fèrrz (3 d'agost), accion suls prètz dels produchs alimentaris e dels vestits (3 d'agost), confiscacion de las grandas proprietats ruralas (8 d'agost), collectivizacion e sindicalizacion de l'economia dins l'ensems de Catalonha (19 d'agost) ;
• tencadura de las institucions religiosas (13 d'agost) ;
• creacion dels Tribunals populars (Tribunales Populares) jos l'autoritat del govèrn (23 d'agost).

L'alliança antifaissista al sen dels « Govèrns de la Victòria » (setembre de 1936-genièr de 1937)

Primièr govèrn (setembre-novembre de 1936)

Un govèrn revolucionari?

La situacion militara se complica a partir del mes d'agost e dels progreses decisifus que coneis l'insurreccion « nacionalista ». En efièt, après la rapida campanha d'Extremadura (5-14 d'agost) e del Tage (17 d'agost-3 de setembre), los militars son arribats mai près de Madrid e menaçan directament la vila. Per defendre la capitala se constituís un organ miègindependent, lo Conselh de defensa de Madrid (Junta de Defensa de Madrid), mai tard nomeant Conselh executiu de defensa de Madrid (Junta Delegada de Defensa de Madrid), ont totes los sindicats màgers e los partits politics del Front popular son representats. Al meteis temps, lo 4 de setembre, Largo Caballero constituís lo primièr « govèrn de la Victòria », que la composicion similara cerca a regropar sus un front fòrça larg totes aqueles que reconeisson la legitimitat de la Republica.

Al vejaire politic e social, las primièras mesuras d'aquel govèrn cercan a regularizar e donar un pareisser de legalitat a las mesuras revolucionàrias presas las setmanas precedentas un pauc pertot en Espanha: decret de confiscacion dels bens de las personas condamnadas pels tribunals popularis del govèrn (17 de setembre), decret de collectivizacion de las tèrras e de las usinas en Catalonha (22 d'octobre).

Ròtle del partit comunista

Malgrat aquel consens aparent a las tèsis dels revolucionaris, la mira del govèrn demora la constitucion rapida d'una armada eficaça, que passa d'en primièr segon el per la dissolucion dels diferents Comitats de defensa, mai d'un còps ensejat. Lo 16 de septembre foguèt creada la Milícia de vigiléncia de la reire garda (Milicia de Vigilancia de Retaguardia), ancargada de contrarotlar l'ensems de las milícias qu'an pas de ròtle actiu al front mas al reire, mas que demoran poderosas e independentas. Lo 28 de setembre, un pas decisiu se faguèt cap a la creacion de l'Armada populara de la Republica amb la fusion dels ancians quadres de l'armada espanhòla e de las milícias popularas, a sen delas « brigadas mixtas », decidiguida lo 28 de setembre. Aquela decision foguèt completada per un decret del 29 de setembre que vòl impausar la disciplina militara dins aquelas brigadas nòvas.

Pauc a pauc, las frictions aumentan al sen del Front popular antifaissista. Lo partit comunista gausís de fach d'una plaça totjorn mai importanta, mercé a l'ajuda que dona l'URSS a la Republica espanòla. Mas, lo PCE sosten que la guèrra civila es pas lo moment causit per menar una revolucion: l'objectiu màger demora de desfar la fòrça de Franco, alara que l'abolicion del capitalisme es remandada a la fin de la guèrra. En efièt, la revolucion poiriá apaurar las classas mejanas (foncionaris, pichons comerciants, pichons agricultors proprietaris o quitament los obrièrs especializats), que forman una partiada importanta de quita partit.

Los membres dels grops anarquistas, del POUM e tanben del penjal radicala del PSOE s'opausan a aquel vejaires. Mas rapidament, las milícias que lor son fidèlas recevon totjorn mens d'ajuda e de sosten logistic de l'Estat, çò que merma lor capacitat d'agir. Levat en Aragon, los grops revolucionaris començon a subordonar lor accion a las decisions governamentalas. En Catalonha, los comunistas del PSUC, expulsats de la direccion del Comitat Central de las Milícias Antifaissistas lo 6 agost fan lor retorn al sen del govèrn d'union de la Generalitat, que torna prene los poders qu'aviá abandonats, alara quo lo Comitat Central de las Milícias Antifaissistas es dissolgut lo 1èr d'octobre. Lo 9 d'octobre, totes los Comitats locals de Catalonha son dissolguts, venguts illegals e remplaçats per de conselhs municipals dins las mans del FPA. Lo 2 de novembre, es lo Comitat executiu popular de Valéncia qu'accèpta de subordonar sa politica al govèrn de la Republica.

Segond govèrn (novembre de 1936-genièr de 1937)

Lo 4 de novembre, Largo Caballero forma un cabinet nòu, chafrat « segond govèrn de la Victòria », que compta de membres eminents de la CNT coma Juan García Oliver (justícia), Juan López (comerci), Federica Montseny (santat) e Joan Peiró (industria).

Mas de tensions aumentan, e la colomna de Fèrre fa caser lo poder dins la vila de Valéncia, en protesta contra l'avitalhament rare que li dona lo Comitat exécutiu popular, als mans dels possibilistas. Dels combats de carrirèras entre comunistas e anarquistas resulta la mòrt de mai de 30 personas. Al meteis moment, es la colomna Durruti que, aprés aver atde participar als combats de defensa de Madrid e partit d'Aragon, se somet als òrdres del govèrn, alara que son líder, Buenaventura Durruti, es tuat.

En Catalonha, las bòrdas e entrepresas collectivizadas son pauc a pauc tornats a lor proprietaris. Lo 17 de decembre, lo jornal sovietic Pravda publica un editorial que declara: « L'eliminacion dels trotskistas e dels anarquosindicalistas ja comencèt en Catalonha e se reliza amb la meteissa energia qu'en Union sovietica ».

Las estructuras autonòmas son combatudas amb la meteissa vigor. Lo Comitat de guèrra de Xixón es transformat per decret lo 23 de decembre en Conselh interprovincial de las Asturias e de Leon, somés a las autoritats governamentalas de la Republica. Lo 8 de genièr de 1937, es lo torn del Comitat executiu popular de Valéncia d'èsser dissolgut.

Fin de la revolucion (genièr-agost de 1937)

Pujada de las tensions (genièr-mai de 1937)

A la fin del mes de febrièr de 1937, lo govèrn republican pren un nombre de mesuras repressivas contra de contestataires de l'« interior ». Lo 26 de febrièr, un decret, utilizat lo 2 de març per la Generalitat de Catalonha, interdit als oficiers de polícia d'apartenir a quin partit politic o sindicat que siá. L'endeman, lo 27 de febrièr, lo govèrn fa interdire lo jornal de la FAI, Nosotros. A partir d'alara, la premsa e subretot las publicacions mai criticas contra lo govèrn son somesas a la censura. La militarizacion de las milícias al sen de l'Armada populara, que s'accelèra e s'acaba en març de 1937, es tanben vist coma un mejan de trencar las volontats libertàrias dels membres de las milícias confederalas.

Mai es en Catalonha que la tension aumenta mai sensiblament. Lo 12 de març, la Generalitat decidís per ordonança que totas las armas e explosius qu'apatenon encara a de grops que son pas militarizats al sen de l'Armada populara se devon tornar. Aquela decision trenca l'unitat de l'FPA: lo 27 de març, los anarquistas demissionan del govèrn de la comunautat. Lo 17 d'avril, los carabinièrs de Puigcerdà demandon a las patrolhas obrièras de la CNT qu'asseguran lo contraròtle de la frontièra e de las doanas amb França que se n'anan. Al meteis temps, la Garda civila e la Garda d'assalt son enviats dissòlvre lo Conselh de Cerdanha: per aquò van a Figueres e endacòm mai dins la província de Girona, per tornar prene lo contraròtle de las activitats de contraròtle de polícia. Al meteis moment, dins Barcelona, las gardas d'assalt realizan lo desarmament dels trabalhadors dins las carrièras.

Los afrontaments son totjorn mai nombroses e violents entre partisans e adversaris de la revolucion. Provòcan los dramatics eveniments de mai a Barcelona.

Espotiment de las darrièras resisténcias

Lo 13 de mai de 1937, los dos ministres comunistas, Jesus Hernandez e Vicente Uribe, prepausan al govèrn de castigar la CNT e lo POUM, jutjats responsables de l'anarquia e de las dificultats que conéis lo camp republican, politicament coma militarament. Lo 16, Largo Caballero demissiona. Es remplaçat pel socialista de Juan Negrin, pròche d'Ignacio Prieto. Mas aquel novèl govèrn recep pas lo sosten dels grops anarquistas e revolucionaris. Un mes mai tard, lo novèl govèrn de la Generalitat se forma tanben sens los anarquistas e los comunistas libertaris. Fin finala, lo 12 de novembre, la CNT se retira dels comitats de l'FPA: l'aliança antifranquista s'acabèt.

Las mesuras repressivas del govèrn republican se multiplican dins lo meteis temps:

• lo 25 de mai, la FAI es esclusida dels tribunals populars. Lo 15 de junh, es lo POUM qu'es declarat illegal, sas activitats interditas, son comitat executiu es emprisonat, la 29a division (ancian division « Lenin » del POUM) es dissolguda;
• lo 6 de junh, un decret governamental fa illegalas totas las collectivitats ruralas qu'encara avián pas estat dissolgudas. Lo Conselh regional de defensa d'Aragon es definitivament dissolguts en agost, sas insténcias son ocupadass per la fòrça a partir del 10 d'agost per las fòrças de l'Armada populara, alara que Joaquín Ascaso, son president, es emprisonat;
• en agost, las criticas contra l'URSS sont interditas.

Las manifestacions ostilas a aquelas mesuras venon totjorn mai nombrosas: a Barcelona, se protesta contra la suspension del jornal anarcosindicalista Solidaridad Obrera. Lo 26 d'agost, lo Conselh asturian decidís de se proclamar Conselh sobeiran d'Asturias e Leon (Consejo Soberano de Asturias y León), se considerant independent de la Republica espanhòla.

Lo 6 de genièr de 1938, lo govèrn interdit per decret l'emission de bilhets o de moneda pels comitats, las vilas, las corporacions, eca. Al meteis temps, als grands proprietaris que la tèrras avián estat collectivizadas son tornats lors drechs. Los rèstes de la collectivizacion son pauc a pauc destruits pendnet l'an 1938.

La revolucion e la guèrra civila

Comentaris

« La revolucion espanòla foguèt la mai singulara de las revolucions collectivistas del sègle XX. Es la sola revolucion radicala e violenta que se produguèt dins un país d’Euròpa de l’Oèst e la sola que foguèt, malgrat l’egemonia comunista creissenta, vertadierament pluralista, animada per una multitud de fòrças, sovent concurrentas e ostilas. Incapable de s’oposar obertament a la revolucion, la borgesia s’adapta al regime novèl dins l’esper que lo cors dels eveniments cambiariá. L’impoténcia manifesta de lors partits incitèt plan lèu los liberals e los conservators a cercar una organizacion capabla d’arrestar lo corrent revolucionari lançat pels sindicats anarquista e socialista. Sonque unas setmanas aprés lo començament de la revolucion, una organizacion incarnava d'esperela totes los espers imediats de la pichona e mejana borgesia: lo partit comunista. » - Burnett Bolloten, La Guèrra d'Espanha. Revolucion e contrarevolucion (1934-1939).

Bibliografia

En francés

Itinéraire : une vie, une pensée, Buenaventura Durruti (1987).

• Buenaventura Durruti, Itinéraire : une vie, une pensée, n^o 1, juin 1987, 52 pages, présentation en ligne, texte intégral, notice.
• Victor Alba, Histoire du POUM, Éditions Champ libre.
• Miguel Amorós, Durruti dans le labyrinthe, traduit de l'espagnol par Jaime Semprun, Éditions de l'Encyclopédie des Nuisances, 2007.
• Jérémie Berthuin, La CGT-SR et la Révolution sociale espagnole : juillet 1936-décembre 1937 : de l'espoir à la désillusion, Éditions CNT-Région parisienne, 2000, 198 pages.
• Burnett Bolloten, La Révolution espagnole : la gauche et la lutte pour le pouvoir, Paris, Éditions Ruedo Ibérico, 1977, (OCLC 3689855).
• Burnett Bolloten, La Guerre d'Espagne. Révolution et contre-révolution (1934-1939), éditions Agone, 2014, notice éditeur.
• Franz Borkenau, Spanish Cockpit. Rapport sur les conflits sociaux et politiques en Espagne (1936-1937), Éditions Champ libre, 1979.
• Gerald Brenan, Le Labyrinthe espagnol, origines sociales et politiques de la Guerre civile, Ruedo Ibérico, 1962, puis Éditions Champ libre, 1984.
• Agustín Guillamón, Barricades à Barcelone.La CNT de la victoire de juillet 1936 à la défaite de mai 1937, Les Amis de Spartacus, 2009.
• Agustín Guillamón, Le groupe franco-espagnol « Les Amis de Durruti », trad. Michel Roger, La Lettre Internationaliste, n°10, novembre 2008, La Bataille socialiste, texte intégral.
• Agustín Guillamón, Les comités de défense de la CNT à Barcelone (1933/1938). Des cadres de défense aux comités révolutionnaires de quartier, aux patrouilles de contrôle et aux milices populaires, Toulouse, Éditions Le Coquelicot, coll. Les cahiers, n°7, 273 pages, 2014.
• Hanns-Erich Kaminski, Ceux de Barcelone, Denoël, Paris, 1937, Éditions Allia, Paris, 2003.
• César M. Lorenzo, Les anarchistes espagnols et le pouvoir (1868-1969), Le Seuil, Paris, 1969.
• Michel Olivier, L'anarchisme d'État et la Commune de Barcelone , Ni patrie ni frontières, Paris, 2015, présentation éditeur.
• George Orwell, Hommage à la Catalogne, Champ libre.
• Abel Paz, Chronique passionnée de la Colonne de Fer, Nautilus, Paris, 2002.
• Carlos Semprún Maura, Révolution et contre-révolution en Catalogne (1936-1937), essai, Mame, 1974. Rééd. Les nuits rouges, 2002, ISBN 2-913112-17-X.
• Julius Van Daal, Le Rêve en armes : Révolution et contre-révolution en Espagne, 1936-1937, Nautilus, 2001.
• Normand Baillargeon, L'ordre moins le pouvoir. Histoire et actualité de l'anarchisme, Agone, 2001 & 2008, Lux Éditeur 2004.
• Protestation devant les libertaires du présent et du futur sur les capitulations de 1937 par un « Incontrôlé » de la Colonne de Fer, traduit de l'espagnol par Guy Debord et Alice Becker-Ho, édition bilingue, Champ Libre, 1979, lire en ligne.
• Octavio Alberola, Le mouvement ouvrier et la révolution anti-autoritaire : l'anarchisme en Espagne, in L'Espagne, 1900-1985, Matériaux pour l'histoire de notre temps, n°3-4, 1985, pp. 28-34, DOI:10.3406/mat.1985.403908, lire en ligne.
• Patrick Marcolini, Espagne 1936-37, guerre ou révolution ?, Cahiers du GRM, 1|2011, lire en ligne.
• Tom Wetzel, La gestion ouvrière du système de transport public de Barcelone 1936-1939, Workerscontrol.net, 24 novembre 2014, lire en ligne.

En catalan e en espanhòl

• (ca)Ferran Aisa, Una història de Barcelona (Ateneu Enciclopèdic Popular 1902-1999), Editorial Virus, Barcelona, 2000.
• (es)Victor Alba, La Revolución española en la práctica, documentos del POUM, 1978.
• (es)Miquel Amorós, José Pellicer, el anarquista íntegro. Vida y obra del fundador de la heroíca Columna de Hierro, Virus editorial, Barcelona, 2009. (ISBN 978-84-92559-02-2)
• (es) Miquel Amorós, La revolución traicionada. La verdadera historia de Balius y Los Amigos de Durruti, Virus editorial, Barcelona, 2003. (ISBN 84-96044-15-7)
• (es) Miguel Amorós, Los historiadores contra la Historia, en Las armas de la crítica, Muturreko Burutazioak, Bilbao, 2004. (ISBN 84-96044-45-9)
• (es)Miguel Amoros, Maroto, el héroe, una biografía del anarquismo andaluz, Virus editorial, 2011. (ISBN 978-84-92559312)
• (es) Alejandro Andreassi, Libertad también se escribe en minúscula,1996, ISBN 84-88711-23-9
• (es)Burnett Bolloten, La Guerra Civil Española: Revolución y Contrarrevolución, Alianza Editorial, Madrid, 1997.
• (es)Burnett Bolloten, El Gran Engaño : las izquierdas y su lucha por el poder en la zona republicana.
• (es)Murray Bookchin, Los anarquistas españoles (1868-1936), los años heroicos, Grijalbo, 1980.
• (es) Aurora Bosch, Ugetistas y libertarios. Guerra civil y Revolución en el País Valenciano, 1936-1939, Valencia, Institución Alfonso el Magnánimo, 1983.
• (es) Ronald Fraser, Recuérdalo tú y recuérdalo a los otros. Historia oral de la Guerra Civil española, editorial Crítica, 2001.
• (es)Juan García Oliver, El eco de los pasos, Planeta, 2008.
• (es) Antoine Giménez, Del amor, la guerra y la revolución. Recuerdos de la guerra de España del 19 de julio de 1936 al 9 de febrero de 1939, Pepitas de Calabaza, Logroño, 2004.
• (es)Ignacio Iglesias, Experiencias de la revolución española, 2003, Laertes.
• (es)Edward Malefakis, Reforma agraria y revolución campesina en la España del siglo XX, ediciones Ariel, 1970.
• (es)Carlos José Márquez, Cómo se ha escrito la Guerra Civil española, ediciones Lengua de trapo, 2006.
• (es)Abel Paz, Viaje al pasado, Edición del autor.
• (es)Abel Paz, Durruti en la Revolución Española, Fundación de Estudios Libertarios Anselmo Lorenzo, Madrid, 1996.
• (es)José Peirats, La CNT en la Revolución Española, París, Ruedo Ibérico, 1971.
• (es)Heleno Saña, La Revolución libertaria, editorial Laetoli, 2010.

En anglés

• (en)Sam Dolgoff, The Anarchist Collectives - Workers’ Self-Management in the Spanish Revolution, 1936–1939, New York Free Life Editions, Inc., 1974, tèxte integral.

Filmografia

Documentaris

• Henri Cartier-Bresson, L'Espagne vivra, 1938, 43 minutes, noir et blanc, en linha.
• Richard Prost, Un autre futur : « L'Espagne rouge et noir » (1990) e « Contre vents et marées » (1995), Les films du village, en linha.
• Juan Gamero, F. Rios, Mariona Roca, Mitzi Kotnik, Vivir la utopía (Vivre l'utopie), 1997, voir an linha.
• Félix Marquet, Sous le signe libertaire, CNT-FAI, 1936, en linha.
• Recherche et documentation d’histoire contemporaine (REDHIC), 'Espagne 36, révolution autogestionnaire, France, 1994, 1 h 16 en linha.

Ficcions

• Land and Freedom, film realizat par Ken Loach (1995).
• Libertarias, film realizat per Vicente Aranda (1996).