Ali-Shir Nava'i

Ali-Shir Nava'i (9 de febrier de 1441, Herat - 3 de genier de 1501, Herat), tanben dich Nizam-al-Din ò Ali-Shir Herawi, es un òme d'Estat e un important artista turc de la segonda mitat dau sègle XV. Au servici de la dinastia timurida, ocupèt plusors pòstes dins l'administracion durant lo rèine dau sultan Husayn Bayqarah (1472-1501). Es conoissut per sa volontat de promòure lo turc chagatai coma lenga literària e per son òbra artistica. Es ansin sovent considerat coma lo fondator de la literatura turca.

Biografia

Ali-Shir Nava'i naissèt en 1441 dins la vila d'Herat, un important centre marchand e intellectuau d'Asia Centrala. Sa maire èra una governanta dau palais^[1]. Son paire, Ghiyath al-Din Kichkina, èra un oficier superior e un escriba dau palais dau sultan timurida Shah Rukh (1405-1447)^[2]. Pasmens, morèt quauqueis ans après la naissença de son fiu e lo sultan Abul-Qasim Babur Mirza (1449-1457) venguèt lo protector oficiau d'Ali-Shir Nava'i durant lo rèsta de sa jovença. Aquò li permetèt d'anar estudiar dins lei vilas de Mashad, d'Herat e de Samarcanda e de venir amic amb lo futur sultan Husayn Bayqara^[3].

En 1469, a la mòrt dau sultan Abu Sa'id Mirza (1451-1469), Husayn Bayqara capitèt de prendre lo poder. Ali-Shir Nava'i quitèt alora Samarcanda per intrar a son servici. Tres ans pus tard, foguèt nomat emir dau divan (lo conseu suprèm). Aquò entraïnèt de conflictes recurrents amb Majd al-Din Muhammad Khvafi, un reformator persan que voliá suprimir plusors privilègis de l'elèit militar turc^[2]. Pasmens, aquò l'empachèt pas de demorar membre dau govèrn fins a sa mòrt en 1501. Es ansin creditat de la construccion ò de la restauracion de 370 mosquetas, madrassas, bibliotècas, espitaus, bans publics e caravanserralhs. Protegissèt pereu fòrça artistas coma lei cronicaires Mirkhvand, Dawlatshah Samarqandi e Khvandamir, lei poètas Jami, Asafi Harawi, Hatefi e Badr al-Din Hilali e lei musicians Shaykh Na'i e Husayn Udi. Segon mai d'un testimoniatge, Ali-Shir Nava'i aviá un mòde de vida ascetic e aguèt ges de frema ò de concubina^[4].

Òbra e influéncia

Durant sa vida, Ali-Shir Nava'i foguèt un promotor actiu de l'utilizacion dei lengas turcas dins la literatura. Èra tanben eu meteis un autor importanta. La partida principala de son òbra es un trentenau d'òbras redigidas en chagatai, mai escrivèt tanben en persan e en arabi. Seis òbras pus famosas son dos ensembles de poèmas. Lo premier es un ensemble de 50 000 vèrs qu'es devesit en quatre òbras que correspòndon ai quatre periòdes majors de la vida d'un òme. Son intitulats Ghara'ib al-Sighar (« Meravilhas de l'enfança »), Navadir al-Shabab (« Raretats de la Jovença »), Bada'i' al-Wasat (« Meravilhas dau Temps Mejan ») e Fawa'id al-Kibar (« Benfachs dau Vielhum »)^[5]. Lo segond ensemble major es constituït de cinc poèmas epics inspirats per lo Khamsa de Nizami Ganjavi (1141-1209). Son dichs Hayrat al-abrar (« Meravilhas dei bònei personas »), Farhad e Shirin, Layla e Majnun, Sab'ai Sayyar (« Sèt viatjaires ») e Sadd-i Iskandari (« La muralha d'Alexandre »).

Pasmens, Ali-Shir Nava'i si contentèt pas d'escriure de tèxtes literaris. Publiquèt tanben plusors tractats per estructurar la literatura turca e facilitar lo trabalh d'autreis autors. D'efiech, escrivèt lo Mizan al-Awzan (« la mesura dei mètres »), un tractament de versificacion en chagatai, e lo Majalis al-Nafais (« l'Assemblada deis òmes de tria ») qu'es una colleccion de 450 biografias de poètas^[6]. Mai dins aqueu domeni, son òbra pus importanta es probablament lo Muhakamat al-Lughatayn (« La comparason dei dos lengatges ») que foguèt acabat en decembre de 1499. Aquel obratge li permetèt de presentar seis arguments en favor de la superioritat literària dau turc qu'es presentat coma pus precís e pus malleable^[4]. Enfin, Ali-Shir Nava'i s'interessèt a la religion e foguèt l'autor de tractats en favor de movements sofis sunitas coma lo Nasayim al-muhabbat (« Brisa de talent ») e lo Besh Hayrat (« Cinc meravilhas »).

Son trabalh li permetèt de transformar lo chagatai en lenga literària reconoissuda en Asia Centrala^[7]. La literatura en chagatai demorèt fòrça activa fins a la fin dau sègle XIX. Dempuei aquela data, es venguda pus marginala mai a pas totalament dispareissuda. En parallèl, son modèl inspirèt d'autrei pòbles turcs e favorizèt l'aparicion de la literatura turca actuala. Per aquela rason, Ali-Shir Nava'i es encara una figura artistica celebrada en Asia Centrala. Per exemple, la vila e la província ozbècas de Navoï pòrtan son nom.

Annèxas

Liames intèrnes

Bibliografia

(en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam. Vol. VII, Leiden e Nòva York, E. J. Brill, 1993.
(en) A. A. Valitova, « Alisher Navoi », dins A. M. Prokhorov, Great Soviet Encyclopedia. Vol. XVII, Moscòu, Soviet Encyclopedia, 1974.
(en) A. Erkinov, « The Perception of Works by Classical Authors in the 18th and 19th centuries Central Asia: The Example of the Xamsa of Ali Shir Nawa`i », dins Michael Kemper e Allen Frank, Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, vol. 2, Berlin, 1998, pp. 513-526.
(en) Amir Nemati Limai, Analysis of the Political Life of Amir Alishir Navai and Exploring His Cultural, Scientific, Social and Economic Works, Teheran e Mashdad, MFA (Cire) & Ferdowsi University, 2015.

Nòtas e referéncias

↑ (en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam, vol. VII, Leiden-Nòva York, E. J. Brill, 1993, pp. 90-93.
↑ ^2,0 et ^2,1 (en) Maria Eva Subtelny, « Alī Shīr Navāʾī », dins Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas e Everett Rowson (dir.), Encyclopaedia of Islam, Brill Online, 2011.
↑ (en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam, vol. VII, Leiden-Nòva York, E. J. Brill, 1993, p. 90.
↑ ^4,0 et ^4,1 (en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam, vol. VII, Leiden-Nòva York, E. J. Brill, 1993, p. 92.
↑ (en) Robert McHenry (dir.), « Navā'ī, (Mir) 'Alī Shīr », Encyclopædia Britannica, vol. 8, Chicago, Encyclopædia Britannica, Inc., 1993, p. 563.
↑ La màger part dei poètas presentats son de contemporanèus d'Ali-Shir Nava'i. Aqueu tèxte es ansin un document fòrça important per l'estudi de la cort timurida.
↑ (en) Aftandil Erkinov, « Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th–18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz) », International Journal of Central Asian Studies, vol. 12, 2008, pp. 57-82.

[1] (en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam, vol. VII, Leiden-Nòva York, E. J. Brill, 1993, pp. 90-93.

[Subtelny_2011-2] 2,0 et ^2,1 (en) Maria Eva Subtelny, « Alī Shīr Navāʾī », dins Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas e Everett Rowson (dir.), Encyclopaedia of Islam, Brill Online, 2011.

[3] (en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam, vol. VII, Leiden-Nòva York, E. J. Brill, 1993, p. 90.

[Subtelny_1993_p._92-4] 4,0 et ^4,1 (en) Maria Eva Subtelny, « Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī », dins C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs e Ch. Pellat (dir.), The Encyclopedia of Islam, vol. VII, Leiden-Nòva York, E. J. Brill, 1993, p. 92.

[5] (en) Robert McHenry (dir.), « Navā'ī, (Mir) 'Alī Shīr », Encyclopædia Britannica, vol. 8, Chicago, Encyclopædia Britannica, Inc., 1993, p. 563.

[6] La màger part dei poètas presentats son de contemporanèus d'Ali-Shir Nava'i. Aqueu tèxte es ansin un document fòrça important per l'estudi de la cort timurida.

[7] (en) Aftandil Erkinov, « Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th–18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz) », International Journal of Central Asian Studies, vol. 12, 2008, pp. 57-82.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]