Vescomtat de Castèlnòu

Lo Vescomtat de Castèlnòu s'instituiguèt a la fin del sègle X e sa jurisdiccion èra l'ancian pagus de Valespir jos la suzeiranetat dels comtes de Besalú. Compreniá lo naut e mièg Tec entrò a Morellàs, lo parçan d'Aspres e la val mejana de Tet. Los vescomtes de Castèlnòu prenguèron part a fòrça afars dins lo Rosselhon e lo Valespir dels sègles XI e XII, sensiblament per l'importància de lor malhum feudal e lor poder sus las tèrras de l'evescat d'Elna.

Los vescomtes possedissián, coma luòctenents al nòrd dels Pirenèus dels comtes de Besalú, un ròtle de jutge per tota la region limitada pels Pirenèus al sud, Fenolheda al nòrd, Conflent a l'oèst, e Rosselhon a l'èst. Dins aqueste «país» (pagus) de Valespir, los Castèlnòu possedissián de senhoriás nombrosas, al ròdol de Castèlnòu meteis e dins la region d'Aspres. Lo poder de la familha vescomtala veniá tanben de lor malhum feudal, sensiblament las familhas de Cortsaví e de Serrallonga. En mai d'aquela preséncia feudala, los Castèlnòu participavan a l'esfèra espirituala, coma arquidiagues de la glèisa d'Elna, foncion qu'ocupèron gaireben de contunh al cors dels sègles X e XII e que lor valguèt de conflictes nombroses amb los evesques, que reclamavan l'eretatge dels arquidiagues defunts.

Lo primièr vescomte conegut es Guilhèm, titolat vescomte en 1007 e vicecomes Asperiensis (vescomte d'Aspres o de Valespir) en 1017. Son filh Jaspèrt (esposat amb Vidiana) foguèt vescomte entrò a 1066 e son fraire Udalgar foguèt arquidiague d'Elna (moriguèt en 1064). Udalgar I, filh de Jaspèrt, esposèt Estefania e foguèt vescomte entrò a 1075. Son fraire Guilhèm II, arquidiague d'Elna e abat de Sant Pèire de Narbona, li succediguèt coma regent de son nebot, lo futur Guilhèm III, mas renoncièt en 1091 amb sa partença en Tèrra Santa. Guilhèm III governèt de 1091 a 1119. Lo Comtat de Besalú foguèt incorporat al de Barcelona en 1111, alara los vescomtes venguèron de vassals dirèctes del comte de Barcelona, vengut rei d'Aragon. Guilhèm III esposèt Ermessenda, que n'aguèt tres filhs : Artau, linhatge dels senhors de Millars ; Udalgar, evesque d'Elna de 1130 al 1147 ; e Jaspèrt II que seguís. Al començament del sègle XIII, lo rei Pèire II d'Aragon balhèt en apanatge los comtats de Rosselhon e de Cerdanha a son cosin l'infant Sanç. Valespir foguèt alavetz destacat del comtat de Barcelona per se restacar al de Rosselhon. Los Castèlnòu venguèron alara vassals de Sanç e de son filh e successor Nunó Sanç fins a la mòrt d'aqueste, cap a 1240. Semblariá que Nunó Sanç se foguèsse pas fisat dels vescomtes, vassals tròp poderoses. Dotèt sensiblament de privilègis a la vila reiala de Tuïr, situada ran de Castèlnòu, per gaitar contra una rebellion eventuala de la familha. Temptèt tanben de far de la vila dels Banhs d'Arles lo sèti d'una sosvigariá de Valespir, laissant de caire las anticas prerogativas jurisdiccionalas dels Castèlnòu. A la mòrt de Nunó Sanç, Rosselhon tornèt al rei Jaume Ièr d'Aragon. Lo vescomte Jaspèrt IV venguèt en 1251 responsable de l'educacion de l'infant Pèire, lo futur rei Pèire III d'Aragon.

Pasmens, en 1262, lo rei Jaume Ièr divisèt l'eretatge de sos filhs en balhant al cadet l'infant Jaume los comtats de Rosselhon e de Cerdanha, inclusent la tutèla sus Valespir, e lo Reiaume de Malhòrca. En 1275, lo vescomte Jaspèrt IV foguèt atacat per d'adèptes de l'infant Jaume dins son castèl de Montboló, subrevivent de mercé la prompta intervencion de l'infant Pèire.

En 1276, lo rei Jaume Ièr moriguèt. Pèire III d'Aragon e Jaume II de Malhòrca accediguèron alavetz a lors trons respectius. Durant la Crosada d'Aragon de 1285, entrepresa pel rei de França Felip III, amb l'ajuda de Jaume II de Malhòrca, contra Pèire III, lo vescomte Jaspèrt prenguèt partida per Pèire III, devent afrontar l'enemistat de Jaume de Malhòrca. En 1286, aqueste darrèr montèt una expedicion contra Castèlnòu, prenguèt lo castèl, confisquèt lo vescomtat e Jaspèrt V li calguèt fugir. Aqueste darrèr trobèt refugi a la cort del filh e successor de Pèire, lo rei Anfós III d'Aragon, que li fisèt de senhoriás dins lo Reialme de Valéncia, podent tornar en Valespir gràcias a la Patz d'Anagni de 1295. A partir d'alara sas relacions amb Jaume II s'apaisèron. Totasfes, a sa mòrt en 1321, lo rei Sanç de Malhòrca, filh e successor de Jaume II, suprimèt lo vescomtat al detriment dels eretièrs de Jaspèrt V, pròva de l'ostilitat de la dinastia de Malhòrca cap a sos vassals.