Sun Yat-sen

Sun Yat-sen

President de (país):	Republica de China
Periòde de govèrn:	29 de decembre de 1911 12 de febrier de 1912
Predecessor:	Pòste non creat
Successor:	Yuan Shikai
Data de naissença:	12 de novembre de 1866
Luòc de naissença:	Zhongshan (China)
Data de decès:	12 de març de 1925
Luòc de decès:	Pequin (China)
Profession:	Òme politic

Sun Yat-sen (12 de novembre de 1866 - 12 de març de 1925) ò Sun Zhongshan foguèt un òme politic chinés. Considerat coma lo paire de la China modèrna, aguèt un ròtle decisiu dins la fin de la dinastia Qing e dins la fondacien de la Republica de China en 1911. Fondator dau partit politic Guomintang, venguèt lo premier president de la Republica de China entre 1911 e 1912 e lo cap d'unei govèrns basats dins lo sud dau país entre 1917 e 1925.

Familha, jovença e l'exili

Sun Yat-sen nasquèt en 1866 dins una familha de païsans paures de la província de Guangdong dins lo sud de China. Après un començament d'educacien tradicionala, aguèt dins una escòla anglesa ambé son fraire e adoptèt la religien protestanta. Puei, intrèt dins un collègi de Hong Kong e l'i estudièt la medecina occidentala. Tre 1885, decidèt de s'engatjar dins la lucha còntra la dinastia Qing en favor de l'establiment d'una republica. Comencèt donc de particupar a de societats secrètas e fondèt en 1894 un partit politic dich Associacien per lo redreiçament de China. Après la desfacha chinesa còntra l'Empèri Japonés, una premiera insureccien se debanèt en setembre de 1895 còntra lo palais dau governador de Canton mai la revòuta mau capitèt. Sun Yat-sen deguèt s'enfugir e partèt au Japon. Puei, anèt ais Estats Units d'America e au Reiaume Unit. L'i foguèt arrestat lo 11 d'octòbre de 1896 per la polícia secrèta chinesa. Foguèt liberat après quauquei jorns gràcias a l'intervencien d'un amic anglés e de la premsa. Aquò li permetèt de venir famós dins lo movement revolucionari chinés.

En 1900, una segonda temptativa d'insureccien còntra lei Qing se debanèt. Pasmens, maugrat lo sostèn dei païsans, la revòuta mau capitèt e Sun Yat-sen deguèt tornarmai quitar lo país. En 1905, èra au Japon durant la victòria còntra l'Empèri Rus e creèt un partit novèu La Liga d'Unien Jurada. La popularitat de l'organizacien passèt rapidament aquela de sa premiera associacien. De mai, aviá un programa politic vertadier basat sus tres axes principaus dichs « Tres Principis dau Pòble » (independéncia, sobeiranetat e benèsser). La declaracien dau partit fixèt quatre objectius. Lei premiers èran d'eliminar la dinastia manchosa e de restaurar China gràcias a un estat republican. Puei, aquel estat deviá assegurar l'egalitat dei drechs e l'egalitat de la proprietat de la tèrra.

La Revolucien de China e la fin de l'Empèri Chinés

Lo partit comencèt la preparacien d'una tièra d'insurecciens novèlas ambé l'ajuda de poissanças occidentalas. En març de 1911, una temptativa novèla mau capitèt e s'acabèt per la mòrt d'unei desenaus de revolucionaris a Canton. Sun Yat-sen partèt donc en Occident per trobar mai de sostèn e d'ajuda. Èra ais Estats Units quand comencèt l'insureccien decisiva en octòbre de 1911. Lei membres de son organizacien capitèron de conquistar lo poder e Sun Yat-sen rintrèt au país. Lo 29 de decembre, foguèt elegit President Provisòri de la Republica per lei delegats dei províncias chinesas. Pasmens, son movement representava solament una minoritat au sen dau govèrn e teniá ges de fòrça militara importanta. Ansin, quand lo generau Yuan Shikai, qu'ocupava lo nòrd de China, revendiquèt lo poder, Sun Yat-sen preferèt li laissar sa plaça. Ansin, foguèt lo generau que negocièt e qu'obtenguèt l'abdicacien de l'emperaire manchós lo 12 de febrier de 1912.

Lo segond exili

Après leis eveniments de 1911-1912, Sun Yat-sen participèt a la creacien d'un novèu partit dich Guomintang. Puei, foguèt nomat coma director generau dei camins de fèrre per Yuan Shikai. Ça que la, l'entenduda foguèt corta e un conflicte armat dich Segonda Revolucien Chinesa comencèt entre lei partisans dei dos òmes en 1913. S'acabèt per una desfacha novèla de Sun Yat-sen que se retirèt au Japon. Durant d'annadas, va contuniar de defendre seis idèas e assaiar de reorganizar son partit. D'aqueu temps, lei Japonés aprofichavan la Premiera Guèrra Mondiala e lei combats entre lei poissanças colonialas per impausar de concessiens economicas importantas au govèrn chinés e Yuan Shikai assaiava de restablir l'empèri a son profiech. En mai de 1915, lei demandas japonesas foguèron acceptadas e entraïnèt un afebliment de l'autoritat dau govèrn ja menaçada per lo poder de senhors de guèrra locaus. La mòrt de Yuan Shikai en junh de 1916 entraïnèt sa casuda e lo país foguèt partejat entre de principats rivaus.

La revirada dei temptativas d'unificacien

Sun Yat-sen aprofichèt la mòrt de son rivau per tornar venir a Canton e l'i formar una basa revolucionària gràcias ai senhors de guèrra de la vila. Pasmens, l'experiéncia s'acabèt per una revirada en mai de 1918 e Sun Yat-sen partèt a Shangai en 1919. L'i veguèt la formacien dau Movement dau 4 de mai que protestèt còntra lo transferiment ai Japonés dei privilegis alemands. S'estendèt rapidament a tot lo país e representèt lo premier movement capable d'unificar l'elèit, la borgesiá e lo proletariat chinés. En 1920, de retorn a Canton, Sun Yat-sen formèt una aliança ambé lo generau Chen Jiongming e foguèt elegit President de la Republica lo 5 de mai de 1921. Son objectiu èra de crear una basa politica larga sus lo modèl dau Movement dau 4 de mai. Ansin, intrèt en contacte ambé lo Partit Comunista e, en genier de 1923, signèt un declaracien comuna amb un representent de Moscòu per precisar lei condiciens d'un sostèn sovietic au Guomintang. Lo partit adoptèt alora un modèl leninista d'organizacien e una academia militara foguèt tanben fondada. Aquò transformèt Canton en basa poderosa dau movement revolucionari. Lei senhors de guèrra pus importants deguèron adoptar una partida de son programa e lo generau Feng Yuxiang, que sei tropas ocupavan Pequin, anoncièt sa desirança de favorizar lei fòrças de progrès e d'organizar una reünien per restaurar l'unitat nacionala de China. Pasmens, Sun Yat-sen moriguèt lo 12 de març de 1925 avans lo començament dei negociaciens.

L'eiretatge de Sun Yat-sen

Mausolèu de Sun Yat-sen a Nanjing.

L'òbra de Sun Yat-sen subrevisquèt pas a sa mòrt. Lo Partit Comunista e lo Guomintang rompèron sei liames en 1927 e China demorèt partejada entre de senhors de guèrra. En 1937, l'invasien japonesa permetèt de conclure una pausa dins lei luchas intèrnas fins a 1946. S'acabèron en 1949 ambé la victòria finala dei comunistas dirigits per Mao.

Pasmens, l'imatge Sun Yat-sen foguèt gaire tocada per lei guèrras civilas e, au contrari, lo president venguèt un dei paires de la China modèrna que sa remembrança es celebrat tant per lei nacionalistas que per lei comunistas. Per lei premiers, lo generau Chiang Kai-shek organizèt un culte de la personalitat de son predecessor per legitimar son poder. Per lei comunistas, Sun Yat-sen foguèt considerat coma un precursor dau nacionalisme e dau socialisme chinés e son nom foguèt mencionat dins lo preambul de la Constitucien de la Republica Populara de China. Enfin, dempuei la fin dau sègle XX e lo començament de negociaciens per la reünificacien dei doas Chinas, Sun Yat-sen es tanben venguda una figura comuna de l'unitat chinesa.

Ligams intèrns

• Republica Populara de China.
• Dinastia Qing.

Bibliografia

•  {{{títol}}}. Fayard.