Foishenc (sosdialècte)
Le foishenc o foissenc es una varietat occitana parlada dins lo país de Foish. Aqueste sosdialècte lengadocian presenta afinitats mès marcadas que lo demau del lengadocian amb le catalan. Un dels primièrs lingüistas occitans, Carles de Tortolon, le considerava coma un sosdialècte del tolosan (sosdialècte) e Alibèrt le considerava coma le dialècte mès iberic de la siva familha dialectala amb lo donasanés.
Les parlars de l'oèst del departament d'Arièja se pòden classificar dins l'airal gascon amb un airal de transicion (lo parlar de Massat per exemple) que presenta un caractèr ibrid. Las solucions gasconas se fan mès fòrtas dont mai se va cap a l'oèst. Segon las mapas del lingüista comengés, la ribièra de l’Arisa qu’es autant mès gascona que nos aprocham del confluent ambe la Garona.
Per exemple, le parlar de Savarat que ten los 4 traits gascons seguents : 1. -nd- > [n] 2. -ll- (entre vocalas) > [r] -ll- finala > -th' 3. -ariu(m)> -èr 4. Conservacion de kw e [gw]
Fonetica
modificar- -iss- a una realizacion palatalizada, [ʃ], coma en gascon. Ex. : pèisher (pàisser), frèishe (fraisse).
- Lo grop 'AI' tonic se redusís a 'èi' e pòt passar a l'atòna per analogia. Ex.: lèit (lait), pèisher (pàisser), fèit (fait), frèishe (fraisse) ; greisham (graissam), deishar (daissar), neishent (naissent).
- B e G se redoblon dins la prononciacion, davant la consonanta L. Ex. : nòble, pòble, règla, agla prononciats nòb-ble, pòp-ple, règ-glo, ag-glo.
- Qualques monosillabs redoblan las -r en posicion finala: fèr (prononciat fèrr); carn (carr); cuèr (qüèrr).
Morfologia
modificar- L'article masculin es le.
- Les possessius se forman sovent amb l'article (manca lor). Ex: le sieu gos, la siva femna.
- Abséncia frequenta del partitiu.
- Le pronom personal li ven i. Ex : "I parlaràs" per "Li parlaràs".
- Emplec de ges e cap allòc de pas. Ex. : Non pòdi ges dire. ; O pòdi ges dire. ; Non vòli cap parlar.
- Les pronoms pòstpausats son alternativament -le e ’l (pren-le / crompa-le // pren-me’l / crompa-me’l), mas pòt pas dins de combinasons complèxas de la mena de *pren-me’l o *crompa-me’l.
- Pòstposicion dels pronoms personals, non solament aprèp les imperatius, mes encara après les infinitius (dins la lenga dels sègles XVI e XVI, aquel usatge èra gaireben general). Ex. Venjar-se ; per saludar-la ; anar-i ; venir-ne ; portar-o ; far-las espelir ; tirar-me quicòm ; parlar-li; Passejà's.
- Perifrasa d'iteracion "tornar a + v. inf." : Ex. : Tornaràs pas mai a intrar (Fois.)
- Traits gascons estenduts sus tot le Vic de Sòs (parçan), dins la val de l'Arièja en amont de Foish comprés : que enonciatiu gascon, subjontiu dins las subordenadas temporalas.
Conjugason
modificar- Las formas del present d'indicatiu regular son : -i, as, -a, am [an], atz, an
- Le present de l'indicatiu dels vèrbs en -ER, -RE, -E es en -en e lo dels vèrbs en -IR s'acaba en -issen
- L'imperfait a las formas parlàvam, parlàvatz (enluòc de parlàvem o parlaviam e parlàvetz o parlaviatz).
- Le preterit a de formas particularas : parlè(gu)i, parlè(gu)es, parlèc, parlè(gu)em, parlè(gu)etz, parlè(gu)en (en -g- coma en donasanés) e se trapa tanben de perfèits en -èr-.
- La primièra persona del futur a la terminason -è (o -èi) dins certans parçans d'Arièja) : cantarè, finirè, perdrè, e tanben a l'indicatiu present del verb 'aver' es 'èi'.
- Le present d'indicatiu del vèrb Saber a la primièra persona es Sè o Sèi e lo del vèrb Aver es È o Èi.
Lexic
modificar- ac : o (pronom neutre). Ex. Ac vesi (O vesi)
- açòs : açò
- cap: pas
- caupre : caber
- entà : per
- esclaire : esliuç
- ges: pas
- luònh : luènh
- ma he ! : ma fe!
- nosauts : nosautres
- reçaupre : recebre
- saupre : saber
- vénguer : venir
- vosauts : vosautres
Parabòla de l'enfant prodig (version de Pàmias)
modificarUn òme aviá pas que dos dròlles/ mainatges. Le mès joen diguèc al sieu/a son paire: “Es ora que siái mon mèstre e qu’àjai sòuses; cal que me’n pòscai anar e que véjai país. Partejatz le vòstre ben e donatz-me çò que devi aver.” - “Ò mon filh”, ça diguèc le paire, “coma vuèlgas; ès un dolent e seràs (siràs) castigat”. Apuèi durbisquèc una tireta, partegèc le sieu ben e ne fasquèc duas parts.
Bibliografia
modificar- CÒSTAS, Joan-Francés, 1992, Entre lengadocian e gascon en Arièja un parlar interferencial : le parlar de Massat. Estudis Occitans 11, p. 3-20.
- Deledar Jòrdi. & Pojada (Poujade) Patrici, 2001, L’occitan parlé en Ariège, Pàmias, ed. Cercle Occitan Prosper Estieu.
- Identité et solidarités dans les Pyrénées: essai sur les relations humaines, XVIe-XIXe siècle. Patrici Pojada (Poujade). Pyrégraph, 2000. Conten d'explicacions dialectologicas sul sosdialècte foissenc respècte dels parlars environants e de l'occitan lengadocian