Crisi dau sègle III
La crisi dau sègle III es un periòde de l'Empèri Roman que va de la mòrt de l'emperaire Sever Alexandre (222-235) a l'aveniment de Dioclecian (284-305). Es marcat per una succession rapida de còps d'estat militars amb 21 emperaires reconeguts e plusors desenaus d'usurpators, per la secession de plusors regions (Gàllia de 260 a 274, Palmira de 270 a 273...) e per una aumentacion de la pression dei pòbles germanics e dei Sassanidas lòng dei frontieras septentrionalas e orientalas. En mai d'aquò, l'economia conoguèt tanben de crisis importantas e leis impòsts foguèron fòrtament aumentats.
Causas
modificar
L'origina principala de la crisi es liada a l'abséncia de reglas de succession claras au sen de l'Empèri e au ròtle creissent de l'armada dins la designacion de l'emperaire. D'efiech, se durant lei sègles I e II apC, lo poder imperiau èra pron establit per formar de dinastias duradissas, l'armada veguèt pauc a pauc son ròtle aumentar dins lo procès de designacion deis emperaires. En particular, èra necessari de s'assegurar lo sostèn de la garda pretoriana, unitat d'elèit cargada de la seguretat de l'emperaire. Tre lo rèine de Neron (54-68), la sòlda d'un pretorian èra ansin tres còps superiora a aquela d'un legionari ordinari. De mai, s'institucionalizèt la practica dau donativum qu'èra un don extraordinari realizat au començament dau rèine ò per d'eveniments importants per l'emperaire (maridatge, naissença, complòt descubèrt...)[1].
Après la mòrt de Commòde (180-192), lo procès degenerèt amb la proclamacion de plusors emperaires per lei tropas e una guèrra civila que durèt fins a la batalha de Lion (197). D'ara endavant, la mòrt de la màger part deis emperaires foguèt generalamentseguida d'un conflicte intèrne entre lei generaus pretendents a l'Empèri. Òr, en parallèl, la seguretat dei frontieras demeniguèt en causa d'una aumentacion deis incursions germanicas au nòrd e pèrsas a l'èst. Aquò multipliquèt lei guèrras malaisadas, especialament après lo reversament dei Parts per lei Sassanidas qu'assaièron de legitimar son poder per de victòrias còntra Roma. Ansin, l'emperaire èra sovent mobilizat sus lo prat batalhier, çò que permetiá ai soudats de se revòutar pus aisament còntra eu.
Enfin, l'agitacion foguèt agravada per de problemas economics recurrents durant lo periòde. La produccion agricòla declinèt en causa d'una meteorologia instabla entraïnant de faminas dins mai d'una region. La populacion foguèt tanben tocada per de malautiás. Per exemple, una vila prospèra coma Alexàndria veguèt lo nombre de seis abitants demenir de 62% durant la crisi.
Debanament
modificarDei « sièis emperaires » a la particion de l'Empèri
modificarLa crisi comencèt en 235 après l'assassinat per sei tropas de Sever Alexandre que voliá privilegiar la diplomacia per mantenir la patz amb lei tribús germanics. Son successor, Maximin (235-[[238]), capitèt d'arrestar plusors incursions barbaras e menèt lo combat dirèctament sus lo territòri dei Germans. Pasmens, deguèt aumentar leis impòsts per assegurar de sei tropas, çò que suscitèt lo maucontentament dei províncias e una temptativa d'usurpacion menada en Africa per Gordian que foguèt aisament batut. Pasmens, seis aliats contunièron sa rebellion. Maximin se dirigiguèt vèrs Roma mai foguèt assassinat durant lo sètge d'Aquilèa.
Après una annada caotica que veguèt lo rèine d'au mens sièis emperaires, Gordian III (238-244), un enfant de 13 ans, foguèt chausit per venir emperaire. En parallèl, lei generaus s'ocupèron de rebutar plusors incursions barbaras (Gòts, Alamans, Escites...) e una invasion sassanida (presa de Nisibis). Aquò permetèt d'estabilizar la situacion fins a la mòrt de Gordian III còntra l'armada pèrsa a la batalha de Mesiche (244). Foguèt remplaçat per Felip l'Arabi (244-249) que negocièt la patz sus lo frònt orientau en cambi d'un important tribut e i reorganizèt lei defensas. Dins aquò, foguèt assassinat per sa politica fiscala e remplaçat per Deci (249-251). Aqueu darrier assaièt de restaurar lo patriotisme roman gràcias a una campanha de promoccion de la religion tradicionala fins a sa mòrt dins una campanha còntra lei Gòts.
Per faciar la situacion, son successor, Trebonian Gal (251-253), deguèt acceptar de concessions consideradas coma vergonhosas per lei Romans. Ansin, foguèt lèu assassinat quand lei Gòts ataquèron tornarmai l'Empèri en 253. A l'èst, leis armadas sassanidas capitèron de conquistar l'Armenia Romana.
La particion de l'Empèri
modificarLeis ans 250 veguèron un agravament de la situacion militara amb una multiplicacion deis incursions prefondas dins lo territòri roman. Entre lei pus grèvas, se pòdon mencionar l'arribada dei Gòts e dei Borans a l'entorn de Tessalonica en 254 ò la destruccion de Trebizonda per de piratas en 258. De son caire, lei Sassanidas capitèron de destrurre l'importanta fortalesa de Dura Europos. Una còntra-ofensiva romana permetèt de tornar ocupar lei regions perdudas mai, en 260, una armada de 70 000 òmes foguèt esquichada a la batalha d'Edessa. L'emperaire Valerian (253-260) i foguèt capturat laissant son fiu Gallien (260-268) en fàcia de plusors rivaus.
Un equilibri precari s'establiguèt entre lei diferents camps. A l'oèst, se formèt un « Empèri dei Gàllias » dirigit per l'emperaire Postumus (260-269), venceire de plusors combats còntra lei Germans. A l'èst, Palmira venguèt tanben lo centre d'un estat menat per lo generau Odenat[2]. Aqueu darrier infligiguèt plusors desfachas ai Sassanidas, menacèt Ctesifont e restabliguèt largament lei posicions romanas en Orient.
Incapable de reprimir lei rebèls, Gallien reorganizèt l'armada per li donar mai de soplesa. Desvolopèt tanben la cavalariá e nomèt d'oficiers pus experimentats en limitant lei nominacions de senators. Enfin, abandonèt la region de l'Agri Decumates que sa defensa èra fòrça malaisada. Pasmens, suscitèt lo maucontentament de l'òrdre senatoriau e deguèt faciar divèrseis insureccions. Foguèt assassinat durant la revòuta dau generau Aureolus.
Lo redreiçament de l'Empèri
modificar_-_Foto_G._Dall%27Orto_28-5-2006.jpg)
Lei reformas de Galian marquèron lo començament dau redreiçament de l'Empèri. Sei successors, Claudi II lo Gotic (268-270) e Aurelian (270-275) confiermèron sei reformas. De mai, lo segond reconquistèt Gàllia, Hispania e Palmira, çò que li permetèt de melhorar l'avitalhament de la capitala gràcias ai minas d'argent (metal) de la Peninsula Iberica. Pasmens, fòrça sevèr, venguèt pauc a pauc impopular entre lei militars e foguèt assassinat durant la presa d'una campanha militara còntra Mesopotamia.
Sa mòrt entraïnèt de trèbols marcats per d'invasions novèlas e mai d'una usurpacion fins au rèine de Probus (276-282). Pasmens, bateguèt lei Vandals e arrestèt una ataca de nomadas dau desèrt en Egipte. Foguèt probablament assassinat per de rasons a aquelei d'Aurelian. Lo generau Carus li succediguèt e infligiguèt una desfacha ai Sarmats avans de preparar una guèrra còntra lei Sassanidas. Capitèt de s'avançar fins a Ctesifont mai sa campanha s'arrestèt après sa mòrt. Un complòt permetèt alora a Dioclecian de prendre lo poder en 284.
Dioclecian eliminèt Carin, fiu de Carus, e reformèt leis instuticions romanas en nomant plusors emperaires. Aquò permetèt de contentar leis ambicions dei generaus e de melhorar la defensa de l'Empèri gràcias a una reactivitat locala pus importanta. Infligiguèt tanben de desfachas duras ai pòbles barbars e ai Sassanidas (pilhatge de Ctesifont en 299). Dich Tetrarquia, aqueu sistèma demorèt estable fins son abdicacion. Pasmens, a sa fin, l'Empèri conoguèt pas de periòdes d'instabilitat similara a la crisi dau sègle III car Constantin (306-337) restabliguèt rapidament l'unitat de l'Empèri.
Consequéncias
modificarLa crisi dau sègle III es sovent considerat coma un periòde de declin per un Empèri Roman que foguèt reduch a la defensiva sus mai d'un frònt. De mai, la situacion economica demorèt lòngtemps complicada e leis impòsts demorèron a un nivèu important, çò que roïnèt certaneis elèits urbans. Pasmens, aquela conclucion es uei nuançada per leis istorians car l'Empèri capitèt de se redreiçar e de se reformar sensa perdre de territòris importants. Marquèt en revènge lo declin definitiu deis institucions republicanas tradicionalas.