Wikipèdia

Còrs (lenga)

lenga

Pels articles omonims, vejatz còrs (omonimia).

Lo còrs[1] (autonim: corsu [ˈkɔrsu] o lingua corsa [ˈliŋgwa ˈgɔrsa]) es una lenga romanica estreitament ligada amb lo toscan, parlada en Corsega e dins la Sardenha Septentrionala (dialèctes sasserés e gaddurés).

Infotaula de lengaCòrs
Parlat enFrança
Itàlia
RegionCorsega
Sardenha (nòrd)
Locutorsaperaquí 250 000
TipologiaSillabica
Classificacion lingüistica
Estatut oficial
Oficial deSardenha
Estatut de conservacion
Menaçat
CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
Segur
NENot Endangered (Non en dangièr)
ICHEL Red Book: Definitely Endangered
Classada coma lenga menaçada (DE) per l''Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-1co Modifica el valor a Wikidata
ISO 639-2cos Modifica el valor a Wikidata
ISO 639-3cos Modifica el valor a Wikidata
Ethnologuecos Modifica el valor a Wikidata
Glottologcors1241 e cors1242 Modifica el valor a Wikidata
UNESCO340 Modifica el valor a Wikidata
IETFco Modifica el valor a Wikidata
Endangered3171 Modifica el valor a Wikidata
Mòstra
Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l'Òme

Articulu Prima

Nascinu tutti l'omi libari è pari di dignità è di diritti. Pussedinu a raghjoni è a cuscenza è li tocca ad agiscia trà elli di modu fraternu.
Mapa

Eissit del toscan medieval, lo còrs es doncas fòrça pròche de l'italian. Los lingüistas considèran de mai en mai que lo còrs es una lenga per elaboracion, qu'es distinta de l'italian dins son desvolopament normatiu e formal (pasmens lo còrs amb l'italian —e lo toscan en general— forman un diasistèma comun).

A aperaquí 150 000 locutors natius, que l'utilizan sovent sonque a l'oral, en servant l'italian o lo francés per l'escrit. Ça que la lo còrs se desvolopa de mai en mai coma lenga escrita gràcias a cèrts sectors renaissentistas.

Dialectologia

modificar

Lo còrs se dividís en dos dialèctes principals:

  • Cismuntanu, parlat a Capicorsu, Bastia, Aleria, Corti e Balagna, amb una fòrta influéncia toscana.
  • Ultramuntanu, Parlat a Aiacciu, Vicu, Sartena, e Bunifaziu, e mai dins lo nòrd de Sardenha amb los parlars sasserés (sassaresu) e gallurés (gadduresu).

Caracteristicas

modificar
  • Las I e U longas latinas evolucionan en cismontan en É e Ó (pélu, gargamèla) e en ultramontan en Í e Ú (pílu, gúla); los limits d'aquesta division son entre lo país de Sartena, Levie e Sta Lucia di Pòrte Vejchu.
  • Lo grop latin LJ de melju, palja deven en ultramontan meddu, padda e en cismontan L' o LL mel'u o mellu e palla; lo limit se tròba entre Coti e Chiavari, Santa maria de Siche, Palneca e Solenzara.
  • Las consonantas latinas C, T e P (locu, rota, nepote) devenon en ultramontan K, T e P (loku, rota, nipote) e en cismontan G, D e B (logu, ròda, ribode); lo limit se trapa entre Calcotoggio, Bocognano e Ghisonaccia.
  • Lo grop latin LL (collu) deven en ultramontan DD (koddu) e en cismontan LL (kollu). Lo limit se trapa entre Calcatoggio, Ghisone e Aleria.
  • A Bonifaziu se mantenon encara los trachs ligurs importats en 1195, e a Cargise se mantenon encara trachs grècs.
  • En cismontan, malgrat l'influéncia toscana, se mantenon substrats similaras al del sarde, coma:
  • Mantenença de zonas intermediàrias ont mantenon intacta la vocala tonica latina (kuistu, kuillu, prummissa, duve, gunnu, nucí).
  • Manten la DD allòc de LL (iddu, idda, iddi, idde), (undu vòle-pas lo vòli, un da pigli-l'aganchi pas).
  • Manten D dempús de N, coma nonza (italian nozza) e mansa-tròp.
  • Fòrt substrat ligur: los sufixes -asco, -inco, los noms etnics coma Bisincu (d'Evisa), Urnasincu (d'Ornaso), Prupianincu (de Propiano), Sundincu (qui viu dessús) e Ghjundincu (qui viu dessota).
  • I a tanben un substrat etrusc: tafone o zafna (italian buco), tarcanu (çò melhor)-tarxi, lo vèrb falare (davalar) que proven del preïndoeuropèu fala (Falerii, Fallerona).

Situacion lingüistica

modificar

S'estima qu'en 1981, 75 % dels còrs originaris de l'Illa parlavan lo còrs. La creissença demografica, totun, es fòrça bassa per l'emigracion forçada. Segon una enquèsta de l'INSEE facha en 1977 sus l'emplec e coneissença de la lenga, donèt per resultats:

  • 100 % dels òmes nascuts dins l'Illa parlan lo còrs
  • 74 % dels originaris d'Aiacciu.
  • 84 % dels de Bastissiá
  • 80 % de las femnas nascudas dins l'Illa
  • 78 % dels mainatges.

Aital, s'estima que 79 % dels caps de familha de l'Illa parlan còrs, e 59 % dels filhs lo parlavan encara.

Al sègle XIX, la lenga de cultura dels còrses foguèt l'italian toscan normatiu. La messa se fasiá en italian fins a 1925; quitament a l'ora d'ara, 40 % de las televisions de l'illa recebon la television italiana, e la segonda lenga a l'institut mai sollicitada es l'italian.

Despuèi 1974 s'aplica la Lei Deixonne dins l'ensenhament del còrs, e despuèi 1988 lo còrs es ensenhat coma matèria a totes los estudis de l'illa. Existisson tanben las E Cardelline, d'estudis maternals ont l'ensenhament se fa totalament en còrs, mas ne dispausam pas del nombre. Segon de fonts nacionalistas, sonque 20 % dels mainatges de l'illa s'exprimisson abitualament en còrs. Existís tanben l'Universitat de Corti, gaireben alternativa, ont se pòdon estudiar de carrièras de letras amb qualques matèrias en còrs.

Despuèi 1972 lo grop Scola Còrsa trabalha per la difusion de la lenga dins los mejans de comunicacion e a l'escòla. D'aquesta manièira, en 1996 i aviá 18 000 mainatges còrses qu'avián fach la primària en còrs o ben l'avián estudiat a l'escòla, e en 1998 acresquèron a un total de 27 459 mainatges còrses (85 % de totes los escolans de l'illa) que fasián l'"Ensenhament bilingüe". La lenga gaudís d'un estatut particular: se garantís l'ensenhament del còrs dins lo sistèma public e s'ofrís un real sistèma bilingüe. Despuèi 1998 lo bilingüisme consistís en tres oras setmanièras en còrs, e despuèi 2000 es previst l'emplec rutinari del còrs dins l'organizacion dels oraris, un cors bilingüe a parvulari e 29 en primària (èran fins ara 17). Vejatz tanben: Literatura còrsa

Bibliografia

modificar
  • FALCUCCI, Francesco Domenico. Vocabolario dei dialetti della Corsica. 1915
  • MARCHETTI, Pascal. Intricciate è cambiarine. Éd. Beaulieu, 1971
  • CECCALDI, Mathieu. Dictionnaire corse-français. Éditions Klincksieck, 1974
  • MARCHETTI, Pascal. Le corse sans peine (U corsu senza straziu). Chennevières sur Marne: Assimil, 1974
  • MELILLO, A.M. Profilo dei dialetti italiani: Corsica. Pisa: Pacini Editore, 1977
  • AGOSTINI, Pàulu Marìa. L'usu di a nostra lingua. 1984
  • FUSINA, Jaques. Les racines de la vie, La Corse naturelle. Paris: Éditions CRITT/DRAE/DRT, 1991
  • SAINT-BLANCAT, C. (a cura di). La Corsica. Identità Etnico-Linguistica e Sviluppo. Padova, CEDAM, 1993
  • FUSINA, Jaques. Parlons Corse. Paris: Éditions L'Harmattan, 1999
  • MARCHETTI, Pascal. L'usu corsu (diziunariu corsu-talianu-francese). Éditions Stamperia Sammarcelli, 2001
  • DURAND, Olivier. La lingua corsa. Brescia: Paideia Editrice, 2003 - ISBN 88-394-0674-3

Referéncias

modificar
  1. ↑ «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 124.

Ligams extèrnes

modificar
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Còrs_(lenga)&oldid=2453066 »