Arrostanh

L'Arrostanh (en francés Rustan, Rustang, Arroustang o Rustaing) qu'ei ua region naturau e ua region istorica de Gasconha, situada dens lo departament deus Hauts Pirenèus e la region d'Occitània, ancianament de Mieidia-Pirenèus.

Geografia

Situacion

L'Arrostanh qu'ei exclusivament dens los Hauts Pirenèus; compausat en principi de 73 comunas, que compren lo cors mejan d'Arròs e de son afluent Bouès (nom francés). L'Arrêt-Darré (nom francés), afluent d'Arròs, ei pas en Arrostanh. Qu'ei limitat mei que mei per l'Arribèra Baisha au nòrd, las Baronias Gasconas au sud e Manhoac a l'èst.

Topografia

L'Arrostanh qu'ei en partida suu plan de Lanamesa (400 m d'altitud).

Clima

Lo clima qu'ei temperat oceanic, pr'amor de la proximitat (150 km) de l'Ocean Atlantic, pr'aquò alterat per l'altitud. La proximitat deus Pirenèus que provòca l'ascendéncia de la massas d'aire e donc precipitacions importantas. De temps en quan, l'efècte de foenh que horneish un vent caud e sec.

Toponimia

La prononciacion qu'ei [arrous’tagn] (grafia fonetica deus autors). Las fòrmas ancianas que son : in presentia domini Arsii abbatis Sancti Severi Russitanensis, en latin, en 1022 (Carta de Sent Pèr), monasterium sancti Severi confessoris, in valle Rostanensi, en latin, en 1087 (Cartulari de Sent Victor de Marselha), Las vielas francas d-Arrostan, Las bielas francas de Arrosta, au sègle XII (Cartularis de Bigòrra), abbate de Sancto Severo de Rosta, …,, en latin, enter 1153 e 1190 (Cartulari de Berdoas), apud Montem Acutum d-Arrosdan, en latin, en 1234 (Cartulari de Berdoas), versus partes d’Arrostaa, en 1285 (Mòstra comtat de Bigòrra), de Rostagno, en latin, en 1342, Archidiaconatus de Rostagno, en latin, en 1379 (Procuracion de Tarba).

Lejosne, autor deu sol diccionari topografic departamentau qui estó pas publicat en son temps (sègle XIX), qu'explicava Arrostanh dab lo nom deus Rusticani, tribú d'Aquitània qui poblava la vath d'Arròs (Plini, libe IV, cap. XXXIII). En realitat, lo nom deus supausats Rusticani qu'ei totaument absent de Plini.

Segon Miquèu Grosclaude, l'Arrostanh qu'estó probablament un pagus a l'epòca romana. La fòrma mei anciana que cita ua Russitania, dab aqueth sufixe -(i)tania o -(e)tania qui ei segon Gerhard Rohlfs ua terminason hòrt frequenta deus noms de país de l'Hispania anciana (Gerhard Rohlfs, Le gascon, 2nda ed., 1970, p. 21). Rohlfs que cita los Bastetani, Carpetani, Ceretani, Cessetani, Edetani, Jacetani, Lobetani, Lusitani, Oretani, Turdetani, Ilergetani. Que i a autes exemples coneishuts : Mauritania, Aquitania, Levitania (Lavedan) e, construccion mei recenta, Occitania. En tirant lo sufixe a Russitania, que demòra lo radicau Rus [problèma de vocalisme, benlhèu explicable per l'adaptacion a lengas non indoeuropèas qui coneishèvan pas ni las longas ni las brèvas, puish a la regasconizacion de l'onomastica locau]. Aqueth radicau qu'ei lo de l'aiga qui travèrsa la region : l’Arròs (radicau Ros e redoblament gascon de r dab a protetic :Ar + ros). Grosclaude que formula ua conclusion tripla :

• lo nom d'Arrostanh que deriva deu nom de l'aiga Arròs, çò qui ei confirmat per lo vallis Russitaniæ deu cartulari de Sent Pèr;
• pr'amor de l'ancianetat probabla deus idronimes, lo nom de l'aiga qu'ei mei ancian e lo nom de la region (Russitania > Arrostanh) que deriva deu nom de l'aiga; l'etimologia qu'ei lo nom d'Arròs, dab lo sufixe -itania;
• Benlhèu Rus- qu'ei un radicau idronimic indoeuropèu o quitament preindoeuropèu *rod / *ros, lo qui ei present dens lo nom de Ròse e d’autas aigas.

Sus aqueth darrèr punt, qu'ei impossible de seguir Grosclaude. Lo nom de Ròse, *ro-danos en celtic, qu'ei perfèctament documentat; ro- e d(anos) que son sortits de dus mots diferents : ro-, prefixe celtic aumentatiu e danu / danos, « flume », qu'ei tanben present dins los noms de Danubi, celtic *Dānouios, Dnièpre, scitic *Dānu-apara, Dnièstre, scitic *Dānu-nazdya, Dòn, de l'ossète.

Istòria

L’Arrostanh qu'apertenèva au còp au comtat de Bigòrra (en majoritat) e a la Bigòrra en tant que diocèsi de Tarba d'Ancian Regime (en totalitat), eretèra deus Bigerri (o Bigerriones) e deus Onobrisates (capitala : Ciutat).

Deu temps de l'Ancian Regime, la diocèsi de Tarba que comprenèva un archidiaconat d'Arrostanh, devesit en cinc archipreirats e setanta una parròpias.

• L'archipreirat de Tornai que comprenèva dètz parròpias e sèt annèxas :
  • en Bigòrra : Vernadèth Dessús e la soa annèxa, Aurius; Bòrdas; Clarac e la soa annèxa, Peirauba; Godor e la soa annèxa, Peiriguèra; Montledós e la soa annèxa, Gonés; Audon; Sindòu e la soa annèxa, Lhes;
  • en pays des Affittes (en francés) : Lanespeda e la soa annèxa, Ricau; Tornai;
  • en Nebosan, Gorga e la soa annèxa, Perèr.
• L'archipreirat de Ciutat que comprenèva dètz parròpias e quate annèxas :
  • en Bigòrra : Uelhons e la soa annèxa, Auliac Dessús; Luc; Aurinhac e la soa annèxa, Hita;
  • En Nebosan : Artigamin; Capvèrn; Castilhon e la soa annèxa, Bètas; Shèla Dessús e la soa annèxa, Espon (adara, amassa, Shèla e Espon); Ciutat; Mauvesin; Pomarós;
  • Benlhèu, Luquet.
• L'archipreirat de Lube que comprenèva dètz parròpias e shèis annèxas :
  • en Bigòrra : Bolh Davant; Bugar; Lube (adara, partida de Lube e Bèthmont) e la soa annèxa, Vilambic; Maderòlas e la soa annèxa, Antin; Mun e la soa annèxa, Bèthmont (adara, partida Lube e Bèthmont); Los Mès; Sent Luc e la soa annèxa, Lubret (adara, amassa, Lubret e Sent Luc); La Marca (adara, La Marca d'Arrostanh) e la soa annèxa, Cèra (adara, Cèra d'Arrostanh);
  • en pays des Affittes (en francés) : Estampuras e la soa annèxa, Freisheda; Montmolós.
• L'archipreirat de Shèla Devath que comprenèva nau parròpias e sèt annèxas :
  • en Bigòrra : Avereda; Cabanac; Castèthvielh; Marqueria e la soa annèxa, Coçan; Marcelhan e las soas annèxas, Bolh Darrèr e Perulh (adara, amassa, Bolh Darrèr e Perulh) atau com Jaca ; Peirun e la soa annèxa, Mançan; Trolei e la soa annèxa, La Barta (aujourd'hui, ensemble, Trolei e la Barta);
  • En pays des Affittes (en francés) : Shèla Devath e la soa annèxa, Lo Puei; Sent Sever (adara, Sent Sever d'Arrostanh) e la soa annèxa, Hlamiac.
• L'archipreirat de Campistrons que comprenèva nau parròpias e tres annèxas :
  • en Bigòrra : Castèthbajac e la soa annèxa, Burc; Montastruc;
  • En Comenge : Campistrons;
  • En Nebosan : Begòla e la soa annèxa, Sarrabairosa o Sarrabeirosa; Lanamesa; Luctilhós e la soa annèxa, Era Granja;
  • En Arribèra Verdun : Bonrepaus; Clarenç; Galés.

Los archipreirats d'Arrostanh