Província d'Africa

L’Africa o Africa proconsulara, es una província romana que correspond al territòri natural de Cartage, la Numidia Orientala e a la còsta occidentala de l'actuala Libia.

Espandiment de la província d'Africa vèrs 120

Aquela província, qu'es eissida de la reünion de l’Africa Vetus e de l’Africa Nova, foguèt devesida per Dioclecian en tres: la Tripolitània, la Bizacènia e l'Africa proconsulara residuala, tanben nomenada Zeugitània.

Istòria

EVOLUCION DE LA PROVÍNCIA AFRICANA
Començament de la conquista romana	Cartage		Reialme de Numidia orientala (Massils)	Numidia occidentala (Massaessyles)	Mauretània
de -146	Africa		Numidia		Mauretània
de -105	Africa (après annexion d'una partida de Numidia)		Numidia orientala	Numidia occidentala	Mauretània
de -45	Africa Vetus		Africa Nova	Numidia occidentala (al delà: IV Coloniae Cirtensium)	Mauretània orientala (après annexion de la Numidia occidentala)		Mauretània occidentala
de -27	Africa Proconsulara				Maurétanie
de 41	Africa Proconsulara				Mauretània Cesariana		Mauretània Tingitana
de 193	Africa Proconsulara			Numidie	Mauretània cesariana		Mauretània Tingitana
Après la refòrma de Dioclecian de 303	Zeugitana	Tripolitània	Bizacènia	Numidia	Mauretània Cesariana	Mauretània Setifiana	Mauetània Tingitana

Afrique jos la Republica

Conquista

Mapa del golf de Tunis ont se situa Cartage

La província d’Africa foguèt conquerida en 146 AbC. pendent de la tresena Guèrra Punica. Aquela guèrra oposava las citats de Cartage e de Roma. En 149 AbC., lo consul Scipion Emilian debarquèt dins lo territòri de Cartage e prenguèt la vila après un sètge de tres ans. Après aquela victòria la quita vila de Cartage foguèt destruida e lo site vodat als dieus infernals per una ceremonia d’execratio. La chôra (territòri) de la ciutat defunta fuguèt annexada a l’ager publicus, lo domèni public de la vila de Roma, formant atal una província novèla. Dins aquela província, èran sèt ciutats qu'avián pres partit per Roma e que venguèron liuras e donc pas annexadas a l’ager publicus: Utica, Adrimentus, Leptis Minor, Thapsus, Acholla, Usula et Theudalis.

Tridracma en electrum de Cartaga batida Zeugitan

Lo territòri de la novèla província es pro grand, de 20 000 a 25 000 km², mas pauc dens, al maxim 700 000 abitants abans la conquista romana, e subretot fòrça fertila. Èra donc un territòri de colonizacion ideal pel partit dels populares ensajant de resòlvre las crisis economica e sociala frapant la plèba romana a causa de redistribucion de tèrras de l’ager publicus als païsan apaurits. En 124 AbC. una epidèmia ravatjèt l’Africa, liberant de tèrras novèlas per la colonizacion. Se cal pas assimilar aquel fenomèn la colonizacion europèa de l’epòca modèrna e contemporanèa; pendent l’Antiquitat, colonizar es fondar una colonia, una ciutat dependent de la metropòli e beneficiant de las seunas leis e de sa proteccion. En 122 AbC. lo tribun de la plèba C. Semproni Grac, cap del partit dels populares, fondèt una colonia sul territòri de l’anciana Cartage: la colonia Iunonia Karthago. Aquela colonia èra alara la sola existissent fòra en d’Italiàlia. Las tèrras distribuidas als colons representavan 300 000 ha, çò que vòl dire un espandiment dels colons dins la província. En 121 AbC. Grac fuguèt assassinat e lo partit dels populares remplaçat per aquel dels optimates, representants de l’aristocracia romana; lo vam de colonizacion s'arrestèt subte.

Teatre de la vila de Leptis Magna

La província d’Africa èra bordada a l’oèst e al sud pel reialme numid, organizat après la Segonda Guèrra Punica pel rei massil Massinissa, aliat de Scipion l'Africain. A la mòrt de Micipsa, filh de Massinissa, una disputa per sa succession oposèt los filhs Adherbal e Hiempsal e son nebòt Jugurtha. S'acabèt en guèrra ont Roma deguèt intervenir contra Jugurtha. En 111 AbC. una primièra campanha menada pel consul L. Calpurnius Bestia capitèt pas e se concluguèt per un armistici amb Jugurtha. Una autra campanha foguèt nenada contra lo rei de Nimidia en 107 AbC.. Foguèt lo consul Marius e son segond Sylla que, aliats al reimaure Bocchus, que capitèron a capturar Jugurtha en 105 AbC.. La Numidia foguèt pas tota annexada a la província. Sol l'èst e lo sud del reialme, sa boca sus las planuras de la Medjerda e lo golf de la pichona Sirta, foguèron ligats a l’ager publicus. La vila de Leptis Magna, situada dins aquela region, recebèt lo privilègi de libertat per que s'èra ligada a Roma dins lo conflicte.

Se dich que lo quite reialme Numid foguèt donat a un frairaste de Jugurtha, Gauda, que lo divisèt mai tard entre sos dos filhs. E alara venguèt pas mai un protectorat roman.

Luta entre Marius e Sylla

Pendent la guèrra menada contra Jugurtha le consul Marius, que venguèt devint cap dels populares a Roma, aviá enatjat dins son armada de « proletaris », de païsns sens tèrra. Per los mecejar faguèt votat a Rome en 103 AbC. una lei atribissent a cada veteran 252 ha de tèrras. Los auxiliaris recrutats dins lo pòble nomad dels Getuls recebèron amb aqueles dons la ciutadanetat romana. Las implantacions d'aqueles veterans se faguèron dins la region del reialme numid recentament annexida, atal se consolidèt la frontièra avec los territòris del rei Gauda. L'implantacion foguèt importanta, de 6 000 a 10 000 personas. Pasmens es pas vertadièrament un colonizacion que pas cap de colonia foguèt fonada dins aquel territòri. Pendent la guèrra civila qu'oposèt los partisans de Marius e aqueles de son ancian segond Sylla entre 88 e 83 AbC., l’Africa constituèt un bastion pels marianistas, a causa entre autre de la preséncia d'aqueles veterans de l’armada de Marius.

En 81 AbC. los marianistas d’Africa capvirèron lo rei de Numidia orientala Hiempsal II, filh de Gauda, partisan de Sylla. Foguèron vencuts per una alliança entr lo rei maure Bocchus e lo segond de Sylla, Pompèu e en 80 AbC. Hiempsal foguèt restaurat. Los syllanians quitament li reconeguèron una juriscdiccion suls Getuls fach citadans romans per Marius. En 75 Abc. los populares empachèron lo retorn dins la proteccion numida de territòris annexats en 105 AbC., mas foguèt reconegut a Hiempsal en 64 AbC. l’independéncia de sas tèrras al respècte de l’ager publicus. Lo rei numid ven alliat dels optimates e dels pompeians, d'un biais successors dels syllanians. La rivalitat aumentent entre Juli Cesar e Pompèu aguèt de consequéncias sul realme numid. En 50 AbC., a la mòrt d'Hiempsal, lo tribun cesarian Curion prepausa l’annexion de la Numidia orientala, e lo nèu rei Juba I deu de rengar amb los pompeians, que contraròtlavan la província.

Luta entre Cesar e Pompèu

En 49 AbC. una primièra espedicion menada per Curion foguèt desfacha per las tropas numidas. Après la des facha pompeiana de Farsale en 48 AbC., los dirigents del partit pompeian se refugian en Africa, ont constituisson amb las armadas nimidas une fòrça de mai de 70 000 òmes, darrièr obstacle per César. Aquel darrièr debarquèt en 47 AbC. amb sièis legions. Comptan sus l’alliança del rei maure e aquela dels Getuls, someses als Numids dempuèi 80 AbC.. En 46 AbC., un campanian exiliat en Mauretània, P. Sitti, ajudat dels maures capitèt a véncer lo rei de Numidia occidentala, Massinissa II, engatjat amb son cosin Juba. Los Numids e pompeians preses entre dos fuòcs son vencuts a Thapsus. Lo rei Juba se suicida, e tanben Caton d'Utic lo líder pompéian. La victòria de Cesar es donc totala.

Cesar torna organiza l’Africa romana: lo reialme de Numidia occidentala es per mitat annexat pel reialme maure e per mitat donat a P. Sitti; lo reialme de Numidia orientala es annexat a l’ager publicus e venguèt una novèla província: l’Africa nova. Per la diferenciar l’anciena província d’Africa ven alara Africa vetus. seguent Marius, Cesar torna a la politica de colonizacion en Africa enviant des veterans italians e tanben galleses o africans fondar de pòrts sus la còsta africana. Aquela politica li permet d’installar los seus veterans, e tanben de contraròtlar la rota del cabotatge del blat african, necessari al progiment de Roma.

Contraròtle d’Africa per Octavi

Aureus representant Octavi datant de 30 AbC.

Aquela organizacion novèla es tresvirada per la Tresena Gèrra Civila, qu'oposa entre 44 e 42 AbC. los eritièrs de Cesar, Octavi, Lepid et Marc Antòni, e los assassins de Cesar, Brutus e Cassius. Lo prince numid Arabion, filh dels darrièr rei de Numidia occidentala, ensaja de tornar conquerir son reialme sus Sitti en 44 AbC.. Al meteis moment lo govrnaire de l’Africa novèla, T. Sext, partisan del triumvirat cesarian, elimina son omològ d’Africa anciana, partisan del Senat. En 41 AbC. elimina Arabion e ofrís als triumvirat una Africa unida. Aquela es confiada en 40 AbC. a Lepid. Mas en 36 AbC. aquel darrirèr engana Octavi, qu li confisca sas possessions. Ambedoas províncias d’Africa son ara governada per un mèsme magistrat, mai sovent un ancian consul, anb títol de proconsul, d’aqui ven lo nom d’Africa proconsulara que se dona a la província unificada en 27 AbC..

Africa jos lo Naut-Empèri

Reorganizacion imperiala

Octavi, conegut dempuèi lo 27 AbC. jol nom d’August, torna fa la politica volontària de colonizacion de Juli Cesar, qu'aviáun pauc daissat Lepid. La politica d'August consistís a accentuar la romanizacion d’Africa l'estructurant sul modèl de la ciutat. Per aquò una ierarquia urbana se realiza, distinguant las colonias, los municipes e las ciutats peregrinas.

Mausolèu de Bès a Sabrata

August fonda un cercle de colonias romanas a l'entorn de Cartage, mas tanben en l’Africa novèla al tèrmes de Mauretània. Aquelas colonias an sens dobte coma tòca d'enforçar la romanizacion d’Africa amb l’installacion de nuclèus ciutadans foncionant sul modèl roman. La colonia mai importanta jos August foguèt aquela de Cirta, vila al centre de la principautat de Sitti qu'èra pas annexada a la província d’Africa. A l'autre tèrme del territòri roman d’Africa, la vila de Cartage vei los seus privilègis aumentats: ven capitala de la província, benefici d’una exempcion fiscala e subretot es dotada d’un territòri espandit, la pertica Karthagensis semenat de pagi e de castella que son de comunautats de Romans installats en Africa mas que constituisson pas de vilas.

Al segond reng se trapan los municipes, vilas que recebon de privilègis d’administracion comparablas a las vilas d’Itàlia, mas sens apòrt de colons romans. L'estatut de municipe participa donc a la promocion de vilas d’origina indigèna. Aquelas vilas èra al començament al nombre de tres, d'entre las sèt vilas libras del moment de la conquista romana: Ipòna, Utic e Mustis. L'estatut de municipe lo foguèt acordada sonque per que aquelas vilas comptan una majoritat de ciutadans romans dins lor populacion, la majoritat venent d'installacions marianistas e cesarianas. Lors institucions, pareissent sus aquelas de Roma, se distinguisson de vilas indigènas subreot per la preséncia d’un senat, tanben nomenat curia, e d’assembladas del pòble.

Anfiteatre d'El Jem

La curia d'aquelas ciutats constituís un vertadièr ordo, eleit de las ciutats, qu'a sos privilègis e son cursus honorum: se comença edil, per venir duumvir, puèi duumvir quinquennal (censor), e fin final flamine perpetual quand se pòt administrar lo culte imperial. Aquela darrièra carga es particulara perque es sonque religiosa. Fin finala, lo questor ne fa pas partit del cursus honorum, es puslèu un corròg. Al moment de l'intrada en carga, los magistrats devon pagar una soma onorària que constituís una bona partida del budgèt de la ciutat: 38 000 sestèrcis pels duumvirs a Cartage o 20 000 à Cirta.

Fin finala las vilas indigènas avián l'estatut de citutats peregrinas, avent una personalitat juridica pròpia e lo poder de s’administrar segon las lors costumas. Sovent i a una administracion dirigida per dos magistrats nomenats los suffètas, que sembla aver una origina cartaginesa e son dins las vilas mai importantas. Nombre de vilas mai pichonas son dirigidas per un conselh d'onze membres, nomenats los undecimprimi. Aquelas ciutats peregrinas demoravan pasmens fòra del drech roman e lors abitants beneficiavan pas de la ciutadanetat romana.

Rapòrts amb Mauretània

Lo reialme de Mauretània essent en drech totalament independant de Roma, quitament se dins los fachs los sobeirans maures devián compausar amb la politica romana per conservar lors Estats. Aquela situacion s'acaba en 33 AbC. quand lo rei Bocchus II leguèt son reialme a Octavi. Aquela cession foguèt pas sens ambiguïtat politica pel futur August: se posant en restaurator de las valors moralas ancianas e respectant en aparéncia la legalitat republicana, li èra pas possible de venir rei. Alara causiguèt una solucion complèxa: donna lo reialme a l’ager publicus (es a dire que ne faguèt la proprietat del Pòble Roman), mas i installèt un sobeiran, lo prince numid Juba II, filh del darrièr rei de Numidia orientala, que l'elevèt la sòrre d’August, Octavia. Juba II fuguèt maridat amb Cleopatra Selenèa, filha de Marc Antòni e de Cleopatra VII. Lo rei novèl, installat sul tròn en 25 AbC., venguèt un simbòl de l’union d’Africa amb la romanitat. La Mauretaniá forma donc un reialme distincte de la província d’Africa proconsulara find a la mòrt de Ptolemèu lo filh de Juba e de Cleopatra VII en 39 ApC.. A partir de 41 la Mauretània fuguèt organizada en províncias romainas. Las Mauretànias venon alara de províncias imperialas, alara que la Proconsulara, que forman una mena de marcha romanizadas, mens urbanizadas, es una província senatoriala.

La Mauretània es divisida en doas provícias separadas per una listra litorala de 300 km sus la broa del riu Moulouya:

• la Mauretània Tingitana, a l'entorn de Tingi (Tanger), Volubilis e Sala (Rabat), et
• la Mauretània Cesariena, a l'entorn de Cesarèa, anciana capitala de Juba II.

Un procurator ducenari (que ganha 200 000 sestercis per an), nomenat per l'emperaire, governava aquelas províncias, amb per la defendre de las unitats auxiliàrias, divisadas en alas de cavalariá e en cohòrts d'infanteriá, sovent compausas de cavalièrs emesians.

La defença d'aquelas províncias la fasiá, en Mauretània Tingitane per una quinzena de fòrts, subretot postats sul riu Sebo, e un mur entre Sala e l'Atlas, alu sud, en Mauretània Cesariana, amb doas rotas militaras parallèlas al litoral.

Mauretània tanben tornèt èsser organizada per Dioclecian a la fin del sègle III: la Mauretània Sitifiena es deligada de la Cesariana, alara que la Mauretània Tingitana es ligada a la prefectura d'Ispània.

Ròtle de l’armada

Doas estelas funeràrias al musèu de Chemtou (en Tunisia) amb d'inscriptions latinas de la III Augusta

En 27 AbC. Octavi annexièt la Numidia orientala o Africa nòva a la província d’Africa anciana. Mas daissent en plaça de biais permanent una legion, la III Augusta. Lo ròtle d'aquela legion fuguèt d’una granda importança dins l’istòria de la província. Un cohòrt èra destacat a Cartage, jols òrdres dirèctes del proconsul, per assegurar la proteccion e la polícia de la vila e de la pertica de Cartage. L’armada romana en Africa èra constitida de la legion, mas aussi d’unitats auxiliàrias, que forman la mitat de l’efectiu.

La preséncia de contunh d’una armada en Africa venguèt necssària per l’inseguritat provocada sus la província per las tribús getulas del sud d’Atlas. Entre 17 e 24 un ancian membre de tropas auxiliàrias romnas, Tacfarinas, ramassa a l'entorn d'el una confederacion tribala, las Musulamas, qu'amassa de Getuls del sud de la Proconsulara. Se liga amb los Cinitians, pòble subsaharian installat près de la pichona Sirta, e amb de tribús mauras revoltadas contra Ptolemèu. Enrodèt donc las possessions romanas en Africa. Malgrat l’intervencion d’una segonda legion, la IX Hispanica, en 20 al costat de la III Augusta, Tacfarinas es pas desfach. Lo conflicte s’apasima fin finala amb la reconeissença pel proconsul d’Africa dels drechs de passatge de las tribús getulas en territòri roman.

Entre 37 e 41, l’emperaire Caligula leva al proconsul d’Africa lo comandament de la III Augusta. Es donc la sola legion a èsser pas jol cap de governaire de sa província de residéncia e un legat imperial nomenat per l'emperaire la comanda.

Aquela « excepcion africana » mòstra plan la posicion particulara de la província d’Africa. Aquela legion es d'en primièr basada a Ammaedera, puèi a Thebeste en 75 ApC., puèi a Lambese, qu venguèt definitivament son quartièr general, en 115 ApC. La legion, après lo legat, es comandada per 6 tribuns cavalièrs qu'un, lo tribun laticlava, es un futur senator. Al delà del quartièr general, la legion enviá de missions, las vexilationes, e de grops en destacament, sovent compausadas de biais etnics, los numera.

Après las revòltas de Tacfarinas, las armadas romanas d'Africa deguèron encara enfrentar l'agitacion dels Nasamons e dels Garamants en Tripolitània, jols Flavians, puèi a de revòltas dels tribús mauras, qu'envasisson Ispània passant per la Tingitana en 171, e ordissent de trebolums en Cesariana dins los ans 220. Fin finala, los Austuriani assetgèron Leptis Magna en 253. La província d'Africa coneguèt tanbe de trebolums intèrnes: las tropas de Maxenç que devastan Cartage en 310, las revòltas de Firmus en 375, de son fraire Gildon, comte d'Africa, en 397-398… e de segur la presa del poder de l'emperaire Gordian, governaire d'Africa, en 238, que provòca la supression momentanèa de la tresena legion augusta.

Lista (parciala) dels proconsuls d'Africa jos lo Naut Empèri

• Marc Furi Camil (17-18)
• Luci Aproni (19-21)
• Quint Iuni Blaes (21-22)
• Publi Corneli Dolabella (23-24)
• Marc Iuni Silan Torquat (29-34)
• Servi Corneli Lentul Cetheg (34-36)
• Cai Rubel Bland (36)
• Marc Iuni Silan Torquat (36-39)
• Luci Calpurni Piso (39-40)
• Servi Livi Galba Ocella (45-47)
• Tit Statili Taur (52-53)
• Luci Vitelli (61-62)
• Servi Corneli Scipio Salvidien Orfit (62-63)
• Marc Vipstan Apronian (68-69)
• Luci Calpurni Piso (69-70)

Ierarquia de las ciutats

La dinastia dels Flavians relança la politica de promocion del modèl de la ciutat en Africa qu’aviá seguida August. Aquela politica conéis pasmens de cambiaments que traduson la mai granda partida donada a la promocion de las ciutats indigènas.

Colonia de Timgad

D'en primièr se pòt remarcar un manca de buf del vam de colonizacion es a dire de la fondacion de ciutats dependantas de Roma per un grop de citutadans romans, mai sovent veterans. La darrièra colonia fondada, aquela de Timgad o foguèt en 100, al moment ont la pax romana sembla ara s’espandre a l’Africa amb l’arrèst de las incurcions de tribús getulas, mauras o saharienas. L'estatut de colonia venguèt en Africa un estatut pas qu'onorific per las vilas s’essent mai completament assimiladas a modèl roman.

De l'autre costat de l’escala de las ciutats, l'estatut del municipe evolua. Los municipes republicans e augustèus essent de municipes de drech roman, es a dire de las ciutats organizadas institucionalament sul modèl de Roma, amb de magistrats, un senat e d'assembladas del pòble, los municipes flavians son de drech latin. Lo drech latin ven de la primièra fasas de l’espandiment roman, aviá estat reviscolat per Cesar qu'aviá distingat de vilas en Narbonesa d'aquel estatut. La principala distinccion du drech latin al respècte del drech roman, es lo fach que la ciutadanetat romana es pas atribuida a tota la populacion dels municipes de drech latin, mas sonque a lors eleits. L’utilizacion d'aquel drech, fins alara restrench a la Narbones, pels Flavians revèla la volontat d'aqueles d’associar los eleits indigèns a procés de romanizacion.

Un autre novelum es l’utilizacion del drech latin desligat de l'estatut municipal. Atal lo drech latin es concedit a des ciutats peregrinas modestas ont ls eleits son tròp pauc nombrosas per formar un senat, çò que los empacha de beneficiar de l'estatut municipal. Alara l’associacion dels eleits a la Romanitas despassa l'estrict encastre de las vilas importantas.

Una vertadièra escala onorifica de l'estatut de las vilas se realiza, la ciutat peregrina acquerissent pauc a pauc lo drech latin, lo municipat, lo drech roman e ambicion suprèma de l'estatut de colonia onorària. Las diferentas ciutats e los eleits son alara en correguda d'estatut près dels emperaires, enviant entre autre d'ambassadas encargada d’acquerir un estatut suplementari, testimòni de la capitada de la ciutat. En efièch las vilas d’Africa benefician pendent tot lo naut-empèri d’un contèxte economic plan astrat.

Religion

Baptistèri de la glèisa de Vitalis a Sbeïtla (en Tunisia)

L’an 312 constituís un grand cambiament dins l’istòria de l’Empèri roman e de l’Africa romana: es la conversion de Constantin lo Grand al cristianisme. Abans, los crestians èran la cibla de persecucions periodics, pas tant a causa per lor particularitat de cretians mas per los refús de participar al culte imperial, amb que tot ciutadan roman manifestava son appartenença a l’Empèri. Après 312, los crestians son teoricament en posicion de fòrça, çò que significa pas la desapareisson de totas las autras religions, al contrari. Lo cristianisme jamai capitèt completament a s’impausar vertadièrament a l’ensems de la populacion africana.

La religion dels Africans se compausa d'estrats: lo libic qu'es remembre dels cultes fachs als dieus dels panteons numids e maures a una epòca que de reialmes « berbèrs » occupavan l’espaci de las futuras províncias africanas. De tals remembres son subretot observables dins lo mitan rural, coma sant Agustin, evèsque d’Ipòna, ne fa testimòni dins sa lettras. D'enter aqueles dieus i a Macurgum, lo garisseire, Macurtam e Iunam, los cavalièrs, per la Numidia e la Proconsulara, la divessa Aulisia en Mauretània; dins aquela darrièra província, los magistrats romans de l’epòca precedent la legalizacion del cristianisme, volent conciliar los dieus locals, mas avent de dificultats a prononciar lors multiples noms, se contentavan de los designar amb los nom latin de Dii Mauri.

Temple dedicat a Agurzil dins la necropòli de Ghirza

Lo segond estrat se compusa dels remembres de la religion punica, es a dire dels dieus onorats per Cartage, abans sa destruccion de 146 AbC. D'en primièr, los romans conquerents ensagèron de ligar aqueles dieus pel rite de l’evocatio puèi, pauc a pauc, aqueles dieus prenguèron un visatge novèl, amb contacte de la civilizacion romana. Los dos principals dieus punics èran Baal Hammon e Tanit, protectritz de Cartage e foguèron assimilats a Saturn e a la Caelestis romans, mejans l’interpretatio romana, tèrme emplegat per Tacit dins sas òbras, que designe una mena de sincretisme; avent trobat d'equivalents romans, aqueles dieus conservèron lors particularitats africanas, çò qu'analisèt l’istorian Le Glay . Lo temple de Saturn a Thugga, per exemple, ven un temple punic. Macurgum e Eshmoun son associats a Esculap, Melqart a Ercules.

Temples de la Triada capitolina à Sbeïtla: Menerva (a esquèrra), Jupiter (al centre), Junon (à drecha)

Lo tresen estrat es la religion romana oficiala que s’impausa pas per la fòrça mas que pasmens constrench los abitants de l’Empèri avent aquerit la citadanitat romana, a aderir a unes principis fondamentals, resumits per l’adopcion de la triada capitolina e del culte imperial.

Los cults orientals se difusan rapidament, amb lo concors dels foncionaris, de l’armada subretot e dels comerciants romans: Esculap a apartir del sègle lo sègle II, Mitra pels militars, subretot en Mauretània, Cibèla, protectritz dels Antonins, al sègle II, e Isis e Serapis, consacradas per lor apareisson sus l’arc de trionf de Leptis de Septimi Sever.

Lo culte imperial pren de torns animistas amb una font consacrada a Septimi Sever, près de Timgad… fin finala lo sacrifici d’enfants fa l’objècte de substitucion: un anhèl lo remplaça al darrièr moment. Pasmens demoran: al sègle III de encara i aviá de pichonas tombas, pel camp…

Lo culte imperial es organizat per las municipalitats: inscripcions, temples, confrariá d’afranquits: los collègas de sevirs, flamines particulars o perpetuals, estatuas… e al nivèl de la província dins lo conselh provincial dels sacerdots que mai defend los interesses de la província, près l’emperaire, contra los abuses dels governaires.

Bibliografia

• Bernadette Cabouret et Marie-Pierre Arnaud-Lindet, L'Afrique romaine de 69 à 439, éd. Temps, Nantes, 2005
• Paul Corbier et Marc Griesheimer, L'Afrique romaine : 146 av. J.-C.-439 ap. J.-C., éd. Ellipses, Paris, 2005
• Antonio Ibba et Giusto Traina, L'Afrique romaine : De l'Atlantique à la Tripolitaine (69-439 ap. J.-C.), éd. Bréal, Paris, 2006
• Yves Lafond et Hélène Guiraud, L'Afrique romaine : sègle i siècle avant J.-C., début V^e siècle après J.-C., éd. Presses universitaires du Mirail, Toulouse, 2005
• (en) J.M. Reynolds et J.B. Ward-Perkins (eds.), Inscriptions of Roman Tripolitania (IRT), Rome, 1952

Cartografia

• Carte des routes et des cités de l'est de l'Africa à la fin de l'antiquité : nouvelle édition de la carte des Voies romaines de l'Afrique du Nord conçue en 1949, d'après les tracés de Pierre Salama, sous la dir. de Jehan Desanges, Noël Duval, Claude Lepelley, et. al., Turnhout, Brepols, 2010 (Bibliothèque de l'Antiquité tardive, 17) (ISSN 1637-9918) ISBN: 978-2-503-51320-1.
• (en) Barrington Atlas of the Greek and Roman World, sous la dir. de Richard Talbert, Princeton University Press, Princeton, 2000 ISBN: 069103169X ; les livrets des cartes 28 Mauretania Tingitana (M. Euzennat, 1995), 29 Mauretania Caesariensis (T. W. Potter, 1995), 30 Iol Caesarea (T. W. Potter, 1995), 31 Cirta (E. W. B. Fentress, 1994), 32 Carthago (R. B. Hitchner, 1997), 33 Theveste-Hadrumetum (R. B. Hitchner, 1997), 34 Numidia (E. W. B. Fentress, 1995), 35 Tripolitana (D. J. Mattingly, 1996) 36 Garama (D. J. Mattingly, 1996) 37 Syrtica (D. J. Mattingly, 1996) et 38 Cyrene (D. J. Mattingly, 1996) ; ses cartes de localisation.

Vejatz tanben

Articles connèxes

• Africa romana
• Bizacènia
• Tripolitània

Ligams extèrnes

• (fr) La Libia grèga e romana per Claude Sintes