Teochew (lenga)

Lo teochew (潮州話, 潮汕話 o 汕頭話) es una varietat (quora anomenada un dialècte, quora una lenga) del grop lingüistic minnan (閩南語係) de las lengas chinesas. Es parlat dins lo levant de la província de Guangdong (廣東), dins lo ròdol de Chaoshan (潮汕地區) ; Chaozhou (潮州) n'es la capitala culturala. Es fòrça prèp del hokkien (福建話) que tanben fa part del minnan. Ambedós son pro mutualament intelligibles.

Lo teochew apara fòrça prononciacions e vocabulari del chinés ancian que son pas mai emplegats per las autras varietats chinesas modèrnas. Aital es descrich coma una de las lengas chinesas mai conservatrises.

Istòria e geografia

Lo teochew modèrn ven del minnan ancian. Entre los sègles IX e XV, un grop de populacion que parlàvan lo minnan migrèron al Sud de Fujian, sus la còsta del levant de la província de Guangdong, coneguda uèi jol nom de Chaoshan. Se supausa que la causa d’aquela emigracion foguèt una subrepopulacion a Fujian.

En consequéncia de l’isolament greografic del ròdol, de l’influència lingüistica del cantonés e puèi del hakka, la lenga se cambièt et lo dialècte teochew nasquèt.

Chaoshan foguèt un fogal principal de l’emigracion vers Asia del Sud-Èst entre los sègles XVIII e XX. Es aital qu’en Tailàndia e en Cambòtja, lo teochew es vengut la lenga chinesa màger. Aquel desplaçament de populacion esclarcís parcialament perqué lo grop minnan es a l’ora d’ara un dels grops amb mai de locutors e que lo teochew es parlat dins tan de regions defòra de Chaoshan.

Lo teochew es tanben parlat per qualques minoritats significativas en Hong Kong, Vietnam, Malàisia, Singapor e Indonesia. Se trapan tanben de locutors en Austràlia, Nòva Zelanda, America del Nòrd e Euròpa (fòrça locutors del teochew demòran dins lo barri chinés del tretzen arrondiment de París), degut non pas a una imigracion directe de Chaoshan mas d’Asia del Sud-Èst.

Ça que la, lo teochew se pèrd dins las familhas qu’an lo teochew coma lenga mairala. A Singapor, per encausa de l’influéncia de las mèdias e de la cutura comuna, als joves lor estima mai parlar anglés, mandarin o hokkien. Tanben los joves aprenon mai e mai lo mandarin que foguèt causit per las autoritats coma lenga comuna de la comunitat chinesa de Singapor.

Fonologia

Lo teochew, coma totas las lengas chinesas, es monosillabic e tonal, es a dire que l’unitat de son et de sens es la sillaba que pòrta un ton. E mai lo teochew a de vocalas nasalas.

Sillaba

I a dos tipes de sillabas:

consonanta iniciala amb rima; e
rima sola.

E mai, cada sillaba pòrta un ton que càmbia lo seu sens.

Consonantas inicialas

Lo teochew coma las autras varietats del minnan es una de las paucas lengas chinesas qu’an encara de consontantas oclusivas sonòras : [b-], [g-]. Se son desvolopadas de nasalas del chinés mejan. Existiguèt tanben [d-], mas aquel son inicial es vengut [l-].

I a 17 consonantas inicialas desparièiras. Gart’aquí un tablèu que organiza aqueles sons per tipes, representats per la prononciacion API :


		Bilabialas	Alveolaras	Velaras	Glotalas
Oclusivas	sordas	p 比	t 都	k 歌	ʔ 阿
	aspiradas	pʰ 皮	tʰ 台	kʰ 可
	sonòras	b 米		g 鵝
Nasalas	sonòras	m 毛	n 年	ŋ 雅
Africadas	sordas		ts 菜 ²
	aspiradas		tsʰ 書 ²
	sonòras		dz 爾 ^{1, 2}
Fricativas	sordas		s 士		h 海
Lateralas	aproximantas		l 來 ³

¹ L'iniciala [dz-] se pòt prononciar tanplan coma una fricativa [z-].

² Las inicialas [ts-], [tsh-] et [dz-] son prononciadas [c-], [ch-] e [ɟ-] per d’unes locutors.

³ Es possible d'analizar l'iniciala [l-] coma una oclusiva sonòra, que la [d-] e la [l-] an fusionadas en teochew.

Rimas

Totas las rimas se compausan d’una semivocala e/o d’un nogalh, de còp que i a d’una consonanta finala. Gart’aquí adoncas cossí se presenta lo tablèu de rimas:

Nucleus		-a-			-e-		-o-		-ə-	-i-	-u-	-ai-		-au-	-oi-	-ou-		-ui-	-iu-	∅-
Medial		∅-	i-	u-	∅-	u-	∅-	i-	∅-	∅-	∅-	∅-	u-	∅-	∅-	∅-	i-	∅-	∅-	∅-
Coda	-∅	a	ia	ua	e	ue	o	io	ɨ	i	u	ai	uai	au		ou	iou	ui	iu
	-◌̃	ã	ĩã	ũã	ẽ	ũẽ		ĩõ	ɨ̃	ĩ		ãĩ	ũãĩ	ãũ	õĩ	õũ		ũĩ	ĩũ
	-ʔ	aʔ	iaʔ	uaʔ	eʔ	ueʔ	oʔ	ioʔ		iʔ				auʔ	oiʔ
	-m	am	iam	uam						im										m̩
	-ŋ	aŋ	iaŋ	uaŋ	eŋ		oŋ	ioŋ	əŋ	iŋ	uŋ									ŋ̩
	-p	ap	iap	uap						ip
	-k	ak	iak	uak	ek		ok	iok	ək	ik	uk

Lo teochew a preservadas mantuna oclusivas finalas perdudas en mandarin e que son las bilabialas [-b] e [-m], las velaras [-k] e [-ŋ] e la glotala [-ʔ]. Aquelas oclusivas finalas son retengudas, es a dire que s'acaban amb lo tancament de la boca.

Per lo compte de las rimas, cal saber que lor prononciacions vàrian segon los ròdols. Aquela variacion es pro importanta per qu’un locutor natiu pòsca destriar de ont ven l’interlocutor. Ça que la, l’intercompreneson demòra possible.

Aquò se pòt comparar amb las diferéncias entre lo francés del Nòrd de França e lo del Sud del país, d’otramar o d’Africa.

Pas cap de locutors utiliza totas las rimas del tablèu çai-sus. De fach, lo tablèu dona una tièira exaustiva de rimas que se pòdon ausir, mas d’unas s’utilizan sonque dins d’unes ròdols de Chaoshan et s’apàrian amb d’autras rimas dins d’autres ròdols.

Tanben cal apondre que fòrça rimas se pòdon nasalizar coma en francés dins los mots: an, on, hein, un, etc.

Tons

Lo teochew a uèch tons. Al revèrs del mandarin, la nautor de la votz es tan importanta coma la melodia.

Per los descriure, s’utiliza una graduacion de 1 a 5, 1 correspond al son mai grèu e 5 al son mai agut.

Los tons son alara representats per doas chifras: la prumièira es la nautor de la votz a la debuta de la sillaba e la segona a la fin d’aquela. Per exemple, lo ton prumièr es representat per 33 que la sillabe se cal prononciar amb una nautor mejana e qu’aquela nautor se cal pas cambiar. Lo ton segon es representat per 52 que cal començar amb la votz fòrça aguda e que cal baissar la votz en tot prononciar la sillaba, etc.

Los tons 4 e 8 son reservats a las sillabas acabadas amb los sons [-ʔ], [-p] e [-k]. De fach, la fin d’aquelas sillabas son de consonantas oclusivas que se pòdon pas apariar a una nautor de votz e adoncas son notadas per una sola chifra.

Çai-jos un tièira dels tons del teochew:

Ton 1 : 33 (陰平 son mejan)
Ton 2 : 52 (陰上 son que comença naut e acaba bais)
Ton 3 : 12 (陰去 son que comença bais e s’auça un pauc, mas pas tròp)
Ton 4 : 1 (陰入 son grèu e cort)
Ton 5 : 55 (陽平 son agut)
Ton 6 : 35 (陽上 son que comença bais e acaba naut)
Ton 7 : 11 (陽去 son grèu)
Ton 8 : 5 (陽入 son agut e cort)

Cal apondre que lo teochew coneis lo fenomèn del sandhi tonal. Es a dire que eles càmbian quand la sillaba es seguida per una autra dins d’unas configuracions. Aqueles càmbiaments seguísson las règlas çai-jos:

Ton 1 → Ton 1
Ton 2 → Ton 6
Ton 3 → Ton 2 o 5
Ton 4 → Ton 8
Ton 5 → Ton 7
Ton 6 → Ton 7
Ton 7 → Ton 7
Ton 8 → Ton 4

Per exemple, lo mot “un” se ditz [tsεk⁸] amb lo ton 8 alara que dins lo mot “cent” compausat dels mots “un” e “cent”, se ditz [tsεk⁴pεʔ⁴] que lo mot “un” es seguit per una autra sillaba et lo ton 8 ven lo ton 4.

Transcripcion romanica

Lo Departament de l’educacion de la província de Guangdong creèt en setembre 1960 un programa de romanizacion del teochew, tanben apelat Peng’im. Es un sistèma vodat an aquela lenga. La prononciacion estandarda causida foguèt la de la prefectura de Shantou. Aquel sistèma transcriu los sons de la lenga amb l’alfabet latin e, per notar los tons, utiliza de chifras en exponent a la fin de la sillaba.

Vocabulari

Coma totas las autras lengas chinesas, lo vocabulari del teochew proven per la granda màger part del chinés medieval, quitament eissut del chinés arcaïc. L’origina de la màger part dels mots es adoncas la meteissa que la de las autras lengas chinesa. Totun, un nombre pas negligible de tèrmes en teochew son desparièrs dels autres dialectes.

Per exemple, en teochew, lo mot “uèlh” se ditz [mak⁸] e s’escriu 目. En mandarin, s’estima mai dire [jεn³tɕiŋ¹] que s’escriu 眼睛. (Cal notar que la numerotacion dels tons del teochew es desparièira de la del mandarin e que los dos caractèrs comprenon totes dos 目.) En mandarin, lo mot [mu⁴], que s’escriu tanben 目, existís, mas es pas utilizat que en combinacion amb d’autres mots o de bias poetic.

Gramatica

La gramatica del teochew es pro parièira a las des autres lengas minan e del cantonés, degut a lor influéncias passadas.

Per las formas activas, l’estructura de la frasa SVO (Subjècte-Vèrb-Objècte) es la mai utilizada, mas tanben l’estructura SOV per valorar l’objècte.

Lo teochew es una lenga isoladoira et adoncas existís pas cap de declinason ni mai de conjugason ; los mots son invariables.

Per çò qu’es dels adjectius, se pòden sonque botar abans los noms (per exemple : [tsʰia¹] es “veitura”, [ʔaŋ⁵] es “roge, roja” ; “una veitura roja” se ditz [ʔaŋ⁷tsʰia¹]). Se un adjectiu se trapa aprèp un nom, aquò significa que es una forma atributiva que en occitan necesita lo verb èsser (per exemple : [tsiaʔ⁸ tsʰia¹ ʔaŋ⁵] significa “la veitura es roja”, [tsiaʔ⁴] es un classificador que depend del tipe del nom). An aquela escança se pòt ausir un redoblament del adjectiu e que marca una insistància sus l’adjectiu, de còp que i a amb un efièch de gradacion (“una mirga pichona pichona” significa “una mirga pichoneta”), o d’exclusivitat (“un gat negre negre” significa “un gat tot negre” sens indicacion sus l’intensitat de la negror).

Aquel fenomèn de redoblament tòca tanben las formas adverbialas coma per exemple en occitan amb l’advèrb “lèu” que se pòt doblar “lèu lèu”. Tanben s’utiliza dins las formas verbalas amb un efièch d’afortiment de l’accion que depend del sens d’aquela. Per exemple, [səŋ²] vòl dire “jogar” qu’es una activitat pas seriosa ; adoncas [səŋ6səŋ2] pòrta un sens de leugieretat. [tʰiao³] significa “sautar” qu’es una activitat que necessita de vam ; alara [tʰiao²tʰiao³] a una conotacion de vigor gaireben negativa. Aquò se pòt cambiar amb d’advèrbs.

Escritura e ortografia

Lo teochew s’escriu amb de caractèrs chineses. Gaireben totes los caractèrs utilizats se trapan tanben dins las autras lengas chinesas mas existís tanben de caractèrs creats sonque pels teochews e que son pas encara integrats dins los estàndards informatics GBK GB 2312 ni mai dins Unicode.

En comparason amb lo mandarin, d’unes caractèrs son pas utilizats en teochew que s’estima mai emplegar d’autres, coma lo caractèr per “tu” qu'es 你 en mandarin, mas qu'es tradicionalament escrich 汝 en teochew.