Realme de Numidia

Lo Reialme de Numidia (201 - 25 AbC.), èra un estat de l'antiquitat bastit après la Segonda Guèrra Punica. Lo reialme èra punica, s'afirmèt coma un grand reialme pendent lo regne de Massinissa. Situat al nòrd d'Africa, dins l'airal dels païses modèrnes de Marròc, Argeria e Libia, amb per capitala Cirta. Los sieus abitants èran d'etnia berebèra e libiana, de colons punics e mestices prigondament ligats als mauritanians.

Istòria

Las primièras civilizacions d'elevaires e agricultors pendent lo Neolitic son conegudas pels rèstes arqueologics de divèrsas balmas, amb de ceramicas estampadas e cardialas, que mòstran de relacions amb la colonizacion neolitica de l'ensems del litoral Mediterranèu occidental, mas al contrari de çò que se cresiá fins a fa pauc de temps aquelas culturas influencièron gaire los pòbles contemporanèus de la peninsula Iberica.

Los corrents qu'animan la naissença de las civilizacions del bronze arribèron pas o daissèron pas traça dins lo territòri mauritanian pendent lo tresen e lo segond milenari ApC.

Influéncia feniciana

Fins a l'arribada dels fenicians dins lo sègle VII AbC sus las còstas de Mauritània e Numidia, èra una region isolada de la civilizacion, pauc poblada e sens grands establiments. Après la casuda de Tir davant los Asirians al sègle VI AbC. Cartage prenguèt lo ròtle metropòli e alara l'influéncia punica comencèt a venir d'importanta sus las còstas de l'Anciana Mauritània. Los establiments e colonias fenicians realisan lo primièr contacte amb una cultura màger. Los fenicians establiguèron una vila coloniala importanta sus la còsta atlantica, Lixus, a la boca del riu Lucus, près de l'actuala Larache, e divèrses establiments cobriguèron lo litoral mediterranèu e atlantic fins a Mogador, dins aquel isolat apareguèron los testimònis geograficament mai alunhats de l'accion coloniala feniciana. Lo començament d'aquel procés es fosc, mas dins los sègles VII e VI AbC. èran ja presents a Mogador, e Lixus èra ja una ciutat importanta. Mejans l'accion feniciana intra sul litoral mauritanian e numíd la vida urbana, l'usatge del fèrre, se conéis la moneda, s'introdusís la vinha e benlèu l'olivièr.

Cartage dempuèi sa fondacion aguèt una relacion intensa amb las tèrras del nòrd d'Africa, obligada a pagar als pòbles libians, suls territòris que s'èran installats, un mena de drech o de tribut. Al sègle V AbC. organizèron doas expedicions per reconéisser las còstas mauritanianas,  ne fasent de territòris jos dominacion cartaginesa.

Cartage, governada per de rics aristocratas, creèt un empèri comercial, promovent la creacion de colonias nòvas, sus las còstas dels actuals Marròc e Argeria, en cercant de nòvas ressorças naturalas, iniciant l'expleitacion dels ressorças alieuticas dels litorals, e creent de salins per exportar lo garum. Se creèron fòrça establiments e colonias exportant l'evòri, l'aur, l'estanh, de porpra e d'esclaus, e important al autoctóns de merças, de veires, de ceramicas, d'objèctes de bronze o fèrre, e de teissuts de porpra.

Cartage acabèt per modelar lo territòri nordafrican, amb l'assimilacion de la cultura punica, coma l'alfabet, la lenga e la religion, tot preservant l'autonomia. Pendent lo periòde d'influéncia punica, en Numidia se fasiá una silenciosa revolucion, espandissent las culturas de la vinha, de l'olivièr, del blat o de la figuièra. Atal aumentèt pauc a pauc lo desvolopament economic e cultural. La lenga, lo punic; venguèt la lenga oficiala jos Massinissa e contunhava d'èsser uitilizada quatre sègles après pels prèires del diocèsi d'Ipòna dins los seus presics.

Lo legat de Cartage foguèt important dins l'agricultura, realisèron un modèl d'araire de rascla triangulara, fabregada, fòrça mai eficaç que lo millenari araire berbèr qu'èra una simpla punta de fusta agusada que dobrissiá una rega sanada o tanben l'apòrt dins lo cultura de l'olivièr, qu'adoptèron los quita romans.

Cartago recrutèt de mercenaris d'entre los numids. Pauc à pauc, L'emplec de l'escritura punica s'apondèt, sens pasmens s'i substituir, a la libiana.

Epòca puniconumida

Pendent lo debanament de la segonda guèrra punica Roma comencèt a s'interessar vertadièrament a Africa e a sas ressorças demograficas e economicas, començant a aver de contactes diplomatics e estudiar las ressorças de l'Africa del Nord.

Retrach modèrne de Massinissa.

Pendent la segonda guèrra punica existissián divèrses reialmes vasssals de Cartage sus l'airal nordafrican, Sifax èra rei d'aqueles pichons reialmes aliat de Cartage, dominava l'Oranesado e una partida del nòrd d'Argeria. Massinissa, un autre nòble numíd aliat de Cartage, foguèt influenciat per Scipon e acabèt per s'afrontar a Cartage. En accòrdi amb Scipion l'African, establiguèt l'aliança, e cedèt Gades en Roma. Après la batalha de Zama, Massinissa, jos la proteccion de Roma, daissèt d'èsser feudatari per constituir un Estat numíd que s'espandissiá dempuèi lo riur Moloïa fins a l'entorn de Cartage.

Après la desfacha finala dels cartagineses, Massinissa venguèt lo principal aliat del pòble roman, recebèt alavetz la sobeiranetat, tant de las ancianas tèrras del reialme dels Masils, coma dels territòris que los romans avián confiscat a Sifax. Establiguèt una organizacion ellenica e mantenguèt fòrça relacions comercialas amb Ròdas, Delos e Atenas e ensagèt de formar un Estat unic al nòrd d'Africa. Encoratgèt e promouguèt l'establiment de las tribús e fondèt fòrça ciutats.

Massinissa tanben annexèt una partida del territòri cartaginés e après annexèt de territòris punics en vertut dels dreches balhats pel tractat signat amb los romans. Pendent lo sègle II AbC. Massinissa se defendèt dels cartagineses en de divèrsas escasenças, pendent los ans 195, 193, 182, 172, 162 e 153 AbC., apiejat per la Republica Romana. Dins la quita Cartage existissiá un partida numida que desirava l'union amb Numidia, provocavant las sospechas de Roma. Fin finala, lo senat de Roma declarèt una guèrra totala contra Cartage, la Tresena Guèrra Punica.

Al morrir de Massinissa en 148 AbC. preparèt lo partiment del reialme entre tres de los sièus filhs, Micipsa, Manastebal e Gulussa. Mas Micipsa capitèt a tornar l'unificar. Aliat de Roma, envièt de tropas numidas sul site de Numància 134-133 AbC. jols òrdres del sèu nebot Jugurta. A la mòrt Micipsa 118 AbC. se faguèt una nòva particion: Jugurta recebèt la zòna occidentala e Adherbal l'orientala, mejancièr del territòri roman. Esclatèt lèu la guèrra entre ambedós reis.

Influéncia romana

A la mòrt de Micipsa en 118 AbC., lo reialme se devesiguèt entre los sieus dos de filhs Aderbal e Iempsal e lo sèu nebot Jugurta. Jugurta Recebèt la zòna occidentala, Adherbal l'orientala joncha al territòri roman. Sul còp, Jugurta s'afrontèt a Iempsal e l'assassinèt. S'afrontèt de contunh amb Aderbal, que foguèt vencut e fugiguèt en Roma per demandar ajuda. Los oficials romans, benlèu sobornats, benlèu pel voler acabar lèu amb lo problèma, aprovèron la division de Numidia en doas partidas, l'èst per Aderbal, e l'oèst per Jugurta.

Jugurta demorèt pas satisfach, e en 113 AbC., ocupèt Cirta, capitala d'Aderbal, provocant la colèra de Roma, que morrigèron de comerçants italics alá establits, en mai del quita Aderbal. Roma se vegèt obligada d'intervenir en 111 AbC., Dins una brèva campanha comandada pel consul Luci Calpurni Bestia. Jugurta se rendèt, mas obtenguèt una patz fòrça favorabla, un còp de mai foguèt suspechat que l'obtenguèt per corrupcion. En consequéncia, Gai Memmi, tribun de la Plèba, demandèt una enquèsta, sollicitant la preséncia del quite Jugurta, mas foguèt denegat per un autre tribun pagat, Gai Bebi. Jugurta calguèt anar a Roma, mas arribèt pas a plaidejar.

Al tornar la guèrra, Roma envièt al consul Quint Cecili Metèl lo Numíd, que s'enclotèt dins una campanha interminabla pendent cinc ans (111 -106 AbC.). Impacient del bias que prengava la guèrra, lo sèu lòctenent Gai Mari tornèt a Roma per se prepausar al consulat, çò fach e acceptat, tornèt prene lo cap de las operacions. Gai Mari, ganhèt l'amistat de Bomilcar, lo fraire de la maire de Jugurta e principal lòctenent del rei numíd, li comandant la mission de capvirar Jugurta, mas fogujèt decobèrta l'engana e Jugurta o executèt alara qu'ensejava de far la dicòrdia al sen de la garda. Après una seriá de victòrias militaras romanas, Jugurta se vegèt fin finala obligat de fugir al Reialme de Mauritània de Boco I, de qui èra lo gendre. Alara Mario envièt lo sèu legat Cornèli Sila en Mauritània per privar d'ajuda Jugurta. Sila obtenguèt l'ajuda de Boco I, e la captura de Jugurta, que foguèt enviat a Roma encadenat e executat en 104 AbC. Numidia foguèt devesida entre lo mauritanian Boco I e lo numíd Gauda. Après la mòrt de Gauda foguèt remplaçat per Juba I.

Bust de Juba I.

Boco I, al morrir devesiguèt lo sèu reialme entre los sèus filhs Boco II e Bogud, Èst e Oèst per cadun. Los dos fraires participèron en la Segonda Guèrra Civila en favor de Juli Cesar e contra Juba I ocupant Numidia. Juba I ajudèt als pompeïans contra de Cesar, avent far front amb Publi Ati Var contra l'armada de Curion, que per òrdre de César foguèt declarat enemic del pòble roman, lo privant del drech al reialme.

A la Batalha de Tapso portèt fòrça òmes e elefants. Li calguèt devesir las sèunas  fòrças a causa de l'invasion de l'oèst de Numidia pel rei de Mauritània Boco II, aliat de Cesar, que capitèt a prene Cirta, la capitala de Numida. Après la victòria de Cesar en la Batalha de Tapso, Juba se suicidèt. Après la guèrra, Boco II espandiguèt lo sèu reialme e Numidia foguèt integrat coma província romana. Creant fòrça colonias de veterans.

August restaurèt Juba II coma rei de Numidia entre los ans 29 e 27 AbC., fasent de Juba II un fidèl aliat de Roma. Entre 26 e 20 AbC., August li prometèt lo maridadge amb Cleopatra Selene, li donant una granda dòt e la confirmant reina. Pasmens Juba II e Cleopatra II reinèron pas longtemps en Numidia, perque la populacion locala s'opausava a Juba dins la seuna politica excessiva de romanizacion, çò que causèt de desòrdres civils. Lo parelh real daissèt alara Numidia, pel Reialme de Mauritània. Las revòltas s'arrestèron e lo reialme demorèt integrat definitivament dins l'Empèri roman coma província.

Cultura

Alfabet tifinagh.

Pendent lo sègle III AbC. s'establiguèt una cultura nomenada punicomauritaniana, de granda influéncia feniciocartaginesa fins a l'incorporacion de Mauritània a l'Empèri roman en 42 ApC. en consequéncia de las influéncias recebudas mejans las ciutats e los establiments fenicians del litoral, que amb lo temps se transforman en ciutat mai o mens autonòmas. Après la casuda de Cartage en 146 AbC., Lo país venguèt mai desvolopat, subretot dins las zonas litoralas, alara que l'interior demora poblat per de pastres nomads, alunhats dels corrents de civilizacion. Aparéis un sistèma d'escritura pròpia, l'alfabet libian que servís a escriure de tèxtes en la lenga indigèna, berbèr, e que la darrièra evolucion es l'alfabet tifinagh emplegat dins lo Sahara fins a gaireben ara. En soma, se creèt una civilizacion autoctòna, que s'alunha de las influéncias colonialas, e que durèt fins a la romanizacion.

Referéncias

• Historia universal siglo XXI. La formación del imperio romano ISBN 84-323-0168
• BIBL.: E. F. GAUTIER, Le passé de I'Afrique du Nord, París 1952
• F. MILIAR, L'impero roman e i popoli limitrofi, Turin 1968
• J. VAN OOTEGHEM, Caius Marius, Brusselles 1964; P. ROMANELLI, Storia delle protince romane dell'Africa, Roma 1959
• G. e C. PICARD, La civilisation de l'Afrique Romaine, París 1959
• W. H. C. FRIEND, The Donatist Church, Oxford 1952; CH. COURTOIS, Les Vandales et l'Afrique, París 1955.
• Enciclopèdia Ger

Reis de Numidia Orientala

• 215 - 202 AbC.: Sifax
• 202 AbC. - ?: Vermina
• ? - ?: Archobarzane

Reis de Numidia Occidentala

• ? - ?: Zelalsen
• ? - 207 Abc: Gaia
• 207 - 206 AbC.: Ozalces
• 206 AbC.: Capussa
• 206 AbC.: Lacumazes
• 206 - 202 AbC?:Massinissa

Reis de Numidia

• 202 148 AbC.: Massinissa (Rei de Numidia occidentala)
• 148 - 118 AbC.: Micipsa
• 148 - 145 AbC.: Gulussa e Mastanabal
• 118- 118 AbC.: Aderbal, Hiempsal I e Jugurta
• 118 - 112 AbC.: Aderbal
• 106  - 88 AbC.: Gauda
• 88  - 60 AbC.: Hiempsal II
• 60 - 46 AbC.: Juba I
• 46 - 30 AbC.: jol poder de Roma
• 30- 25 AbC.: Juba II

Après l'anexion romana

Un còp casut lo reialme, Numidia foguèt regida per las autoritats seguentas:

• 25 AbC. - 395: Empèri roman, coma província
• 395-429: Empèri roman d'Occident
• 429-534: Vandals
• 534-642: Empèri roman d'Orient
• apartir de  642: Arabs musulmans