Ordinator

Lo tèrme ordinator (cultisme) (pronóncia: [urdinaˈtu(ɾ)]),^[1] tanben ordenador,^[2] designa un dispositiu automatizat programable capable d'executar siá de complèxes calculs matematics (calculator) siá d'autres tipes d'elaboracions donadas (elaborator) que se basa de la maquina de Turing (o mai brèvament MdT).

Lo programa (en anglés: software), de fòrça, mai important per un ordinator, es son sistèma operatiu; que s'ocupa de gerir-o, las siás ressorsas e los programas qu'executa d'esperela, e balha a l'utilizaire un mejan per introduire e executar los autres programas, comunament sonats aplicacions.

La disciplina qu'estúdia las tecnicas de manipulacion e de concepcion dels ordinators s'apèla l'informatica. De faiçon generala, l'informatica es la sciéncia del tractament automatic de l'informacion.

Etimologia

La paraula «ordinator» es eissit del latin pel mejan del francés «ordinateur». Es estada introducha per la societat IBM França amb l'ajuda del professor de letras Jacques Perret.^[3]

Descripcion

L'estructura logica de l'ordinator actual remonta a la preséncia d'almens cinc elements o sossistèmas fondamentals :

Unitat centrala de tractament (UCE o CPU, acronim de Central Processing Unís), tanben processor central;

Memòria;

cartas d'extension electronicas;

Periferics de dintrada/sortida ;

Canal de comunicacion de donadas (o Bus).

Aquel esquèma es estat prepausat pel primièr còp pel matematician John von Neumann dins un article informal de 1945 conegut amb lo nom de Primièra escapola d'un rapòrt sus l'EDVAC e pòrta lo nom d'arquitectura von Neumann. Lo trabalh resulta de la participacion de von Neumann al projècte ENIAC e amassa las idèas de divèrses membres de l'equipa de desvolopament sus la faiçon de melhorar las foncionalitats de l'ordinator a nàisser.

Memòrias de massa

D'epòcas divèrsas comparadas. Un banc RAM de 1986 ambé solament 4 MB de memòria es talament gròs que uèi, sus la meteissa superficia de circuit estampat se pòt aisadament plaçar los circuits d'un ordinator entier e mai de Gigaoctets de memòria.

La memòria RAM de trabalh es de verai fòrça rapida, mai i a dos problèmas:

es costosa e mai lo pretz siá a se reduire;
es volatila, valent a dire que quand s'amòrça la maquina son contengut es perdut.

Per aquesta rason, se li aponde totjorn un autre tipe de memòria, fòrça mai lenta e economica mai subretot capabla de conservar las donadas que i son inscrichas per un temps indefinit: aquesta es sonada memòria de massa; es constituida en general per de discs magnetics (existisson pasmens de produchs compausats de memòria solida - aquela qu'es utilizada per las RAM - mai aquestes dispositius son fòrça costós e s'utilizan mai que mai dins de domenis medicaus o militars). En cas d'aplicacions qu'exigisson pauc de memòria son utilizadas las NOVRAM, de RAM particularas non volatilas, se se vòu escriure e reescriure las donadas, las ROM se lo programa deu pas èsser cambiat, o au mai cambiat fòrça rarament (de ROM escafablas per mejan de rais UV o tensions predefinidas). Las donadas son escrichas sus aquelas memòrias sota forma de fichièrs: lo biais d'organizar e de catalogar los fichièrs se sòna sistèma de fichièrs.

Bus de sistèma

Un ordinator poiriá pas foncionar sensa lo bus de sistèma. Aquest es en fach la liason entre los divèrses components d'un ordinator: processor, chipset, carta vidèo, etc. Es constituit de fieus ont passan los informacions en forma de donadas que s'escàmbian los divèrs periferics e components de l'ordinator. Existisson tres tipes fondamentals de bus que, ensems, forman lo bus de sistèma:

Bus d'adreças
Bus de donadas
Bus de contraròtle

Los periferics extèrnes pòdon èsser reliats al bus de sistèma per mejan dels interfàcias fornidas per lo constructor (dins lo cas de components integrats), o per mejan dels interfàcias proprietàrias dins lo cas de components particulars o non integrats dins lo sistèma propriament dich (carta maire). Aquestes components son dichs cartas d'extension e se plaçan directament dins d'emplaçaments ad hoc (slot) de la carta maire. Aquest slot dialògan, gràcias a l'interfàcia dal chipset, ambé tota la rèsta del sistèma. Per ansin naturalament la preséncia d'unas interfàcias o d'autre depend unicament del chipset present subre la carta maire.

Qualques tipes d'interfàcias de "slot":

ISA
EISA
VESA
PCI
PCI Express
PCI X
AGP (per cartas graficas)
VMEbus
S-100
Zorro
NuBus
MBus
SBus

Interfàcias genericas

Existisson un cèrt nombre d'interfàcias genericas, adaptadas a fòrça tòcas, los constructors an suenh d'implementar sempre dins los ordinators que produson, per n'aumentar la polivaléncia. En general los especificacions per aquelas interfàcias son d'estandards publics, establits per d'organismes come l'IEEE o l'ISO.

Interfàcias:

RS232 (Interfàcia seria)
RS432 (Interfàcia seria pels ordinadors d'Apple)
Centronics (Interfàcia parallèla)
IEEE 488 (Interfàcia coneguda jol nom de GPIB dins l'industria que la fa servir dins los equipaments de tèst automatic)
SHUGART (per disqueta)
IDE (per disc dur)
EIDE (per disc dur)
SCSI (disc dur, CD-ROM, scanner e autres)
SATA (per disc dur)
IEEE 1394 o Firewire (periferics extèrnes coma disc dur, scanner, videocameras e fotocameras numericas)
PS/2 (clavièr e fura)
USB (bus seria extèrne extensible, capable de fornir l'alimentacion en de dispositius coma: clavièr e fura, fotocameras numericas, etc.)
VXI (VMEbus per l'instrumentacion)

A l'ora d'ara los lectors de disqueta e los interfàcias Centronics vènon obsolèts e en meteis temps s'installa de lectors de smartcard.

Tipologia

Los ordinators pòdon èsser repartits en aquelas categorias fòrça generalas, segon las siás caracteristicas, l'usatge qu'en geneal se ne fa, del logicial e dei sistèmas operatius que fan virar e de sa data d'aparicion. Las definicions an fòrça variat dins lo temps e los frontieras son sovent foscas.

Mainframe

Mai tard, dins las annadas seissanta, sustot per Digital e HP, d'ordinators son estats introduches amb un còst pro bas per que pòscan egalament èsser crompats per de pichonas entrepresas o dels burèus de recèrca individuals e amb de dimensions comparablas a un armari. Aquò a permés una utilizacion mai flexibla. Per los distinguir dels mainframes, lo tèrme miniordinator foguèt inventat.

Miniordinators

A la debuta de las annadas seissanta, l'introduccion del primièr microprocessor, l'Intel 4004, tornèt los ordinators disponibles a de prèses pro basses per que quitament una sola persona los pòsca crompar. La primièra generacion d'aqueles aparelhs èra destinada principalament als passionats, perque dificils a utilizar. Los ordinators personals pòdon èsser considerats coma de microordinators.

Microordinators

L'introduccion del premier microprocessor, l'Intel 4004, rendèt disponibles d'ordinators del pretz pron reduch per poder èsser crompats per una simpla persona. La premiera generacion d'aquestes dispositius, destinada subretot ais afecionats, èra de mal utilizar. Los ordinators personals pòdon èsser considerats coma de microordinators.

Ordinators personals o domestics

Se nomena ordinator domestic a la segonda generacion d'ordinators, foguèt un tipe de microordinadors que dintrèron al mercat amb la naissença de la Altair 8800 e s'estend fins a principis del decènni de 1990. Aiçò engloba a totes los ordinators de 8 bits (principalament amb CPU Zilog Z80, MOS Technology 6502 o Motorola 6800) e a la primièra generacion d'equipas amb CPU de 16 bits (principalament Motorola 68000 e Intel 8086 e 8088).

Autras categorias

Los superordinators: dotats d'una capacitat de tractament fòrça elevada e distints dels mainframe per que abitualament destinats a una sola aplicacion coma las previsions meteorologicas o las simulacions.
Los microcontroller: elaborators complets totalament contenguts en sonque de circuits integrats.
Los sistèmas barebone: d'ordinators domestics preassemblats, constituits abitualamen da case e scheda madre, lèsts per de personalizacions ulterioras de part de revendeires o d'utilizaires finals.
Los ordinators palmari: ordinators de dimensions reduchas, per èsser portats sul paume de la man.

Nòtas e referéncias

↑ Conselh de la Lenga Occitana. Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana, p. 70.
↑ Dins lo lengatge general, son atestadas las formas ordenador, ordenaor e ordenader, que pòdon èsser conflictualas amb la paraula «comandor» e que respèctan pas la diferéncia entre los cultismes e los mots eretats.
↑ (fr) Guiraud, Pierre. Problèmes et méthodes de la statistique linguistique. Springer, 1959. ISBN 9789027700254.

Wikidata: Q68
Multimedia: Computers

Portal de l’informatica

[:0-1] Conselh de la Lenga Occitana. Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana, p. 70.

[2] Dins lo lengatge general, son atestadas las formas ordenador, ordenaor e ordenader, que pòdon èsser conflictualas amb la paraula «comandor» e que respèctan pas la diferéncia entre los cultismes e los mots eretats.

[3] (fr) Guiraud, Pierre. Problèmes et méthodes de la statistique linguistique. Springer, 1959. ISBN 9789027700254.

[1]

[2]

[3]