Metatèsi (lingüistica)
Una metatèsi (del grèc ancian: μετάθεσις) es una modificacion fonetica qu'aparten a la familha dels metaplasmas. Consistís en l'escambi entre dos fonèmas vesins. ex. bloca, bocla.
Lo fenomèn afècta sovent la r.
La metatèsi en occitan es anciana, foguèt ja tractada dins las Leis d'Amor del gramatician tolosan del sègle XIV, Guilhèm Molinièr. Diguèt aital dins son tractat de gramatica:
- "Methatezit son cant una letra o una sillaba es translatada d'un loc en autre; quar adoncs es aqui una figura appelada metathezis que transporta sillaba o letra d'un loc ad autre en diverses lox de la dictio, coma palaura per paraula, craba per cabra, cramba per cambra, atersi per atresi, et enayssi d'autres granre."
La metatèsi en occitan
modificarEn lingüistica istorica la metatèsi concernís de nombroses mots, e a jogat un ròtle essencial dins l'evolucion fonetica del latin a l'occitan.
Aicí qualques mots que coneguèron un cambiament entre lo latin classic e lo latin vulgar, cambiament qu'a agut una influéncia sus la formacion dels tèrmes en occitan modèrn.
CROCODILLVS > *COCODRILVS > cocodril
COMPARARE > comprar > crompar
Las metatèsis son mai frequentas a l'oèst del domeni occitan, a partir del narbonés afècta ja de mots coma cabra e cambra que venon craba e cramba. Son mai abitualas encara en gascon que pòt arribar a formar de grops consonantics pro estranhs coma *srende per cendre.
Dins l'occitan occidental qualques mots coma dobrir o cobrir pòdon conéisser mai d'una metatèsi coma dorbir/durbir o drobir/drubir e corbir/curbir o crobir/crubir.
De còps que i a, las metatèsis apareisson d'un biais periferic, coma dins lo cas d'*adujar per ajudar (present dins lo nimesenc e còsta Tolosa), çò que laissa pensar que se produsiguèt una correccion que foguèt pas completa.
Lo provençal coneis radièr per darrièr ja present dins los tèxtes ancians[1], e qu'a son equivalent en catalan *radere.
Dins la lenga medievala se tròba sovent *pressona en luòga de persona, *denejar per netejar e mai *plubic per public.
La metatèsi en catalan
modificarLo fenomèn sembla pro espandit dins lo balear popular que s'i pòt trobar de formas coma *probe per pobre o *Grabiel per Gabriel demest mantuna autra. La metatèsi es pro espandida tanben en alguerés, en capcinés (craba e praube per exemple) e mens frequentament en catalan septentrional.
En catalan estandard es venguda normativa dins qualques cases coma dins las paraulas àliga < àguila, cabirol < cabriol. Una forma de metatèsi plan espandida es lo nom ganivet ("cotèl") que ven *gavinet, forma ja condemnada al sègle XV dins las Regles de esquivar vocables o mots grossers o pagesívols.
La metatèsi en francés
modificarLa metatèsi es pas gaire frequenta dins l'evolucion del latin cap al francés actual manca dins qualques mots coma brebis (< VERVEX) o fromage (< FORMATICU).
Pasmens, es presenta subretot en francés popular, dins la produccion orala de gents qu'an agut una instruccion pro basica. Concernís subretot de mots amb de grops complèxes o una succession de vocalas coma aéroport, infarctus o obnubiler que venon *aréoport, *infractus e *omnibuler.
La metatèsi de sillabas es tanben estada utilizada volontàriament per crear la varietat lingüistica sonada verlan (ex: l'envers > verlan o femme > meuf).
Figura d'estil
modificarLa metatèsi es tanben emplegada en retorica per insistir o se trufar.