Lemosin (dialecte) : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
Ortografia nativa de "dialecte". |
Cap resum de modificació |
||
Linha 94 :
''Lemosin [Lemouzi]'', en Corresa, e l'escòla felibrenca ''lo Bornat'', de Peiregòrd, adòptan los principis de la grafia de l'IEO. 'Quo es la qu'es seguda aura per tots los que se botan a escriure en occitan e qu'es aplicada dins l'ensenhament oficiau de la lenga.
== Fonetica e fonologia ==
Inventari de las vocalas dau lemosin:
{| class="wikitable"
!''VOCALAS''
! colspan="4" |anterioras
! colspan="4" |posterioras
|-
!
! colspan="2" |non arredondidas
! colspan="2" |arredondidas
! colspan="2" |non arredondidas
! colspan="2" |arredondidas
|-
!
!cortas / laxas
!lonjas / tensas
!cortas / laxas
!lonjas / tensas
!cortas / laxas
!lonjas / tensas
!cortas / laxas
!lonjas / tensas
|-
|'''barradas'''
|/i/
|/i(:)/
|/y/
|/y(:)/
|
|
|/u/
|/u:/
|-
|'''semibarradas'''
|
|/e:/
|
|/ø:/
|
|
|
|/o:/
|-
|'''semidobèrtas'''
|/ɛ/
|
|/œ/
|
|
|
|/ɔ/
|
|-
|'''dobèrtas'''
|
|
|
|
|
|/a:/
|
|
|}
[[File:Lou Galetou oct.1936.jpg|thumb|'''Lou Galetou''' oct.1936, jornau en lemosin. Grafias foneticas diversas]]
La vocala posteriora semidobèrta es sovent realizada [ɒ] en posicion atòna.
Dins tota un franja dau naut lemosin, entre lo Nòrd dau Peiregòrd, Charanta e lo Sud de la Nauta Vinhana, lo fonèma /a:/ es realizat /æ:/.
I a de las vocalas intrinsècament lonjas (que la lonjor lor ven d'una consonanta desapareguda coma /a:/ venent de /a/+/s/ dins « nastre » [na:tre]), de las vocalas ocasionalament lonjas (que s’eslongen en posicion tonica coma [e:] dins « lebre » [‘le:bre]). Tot parier, lo trach de quantitat jòga pas de ròtle fonologic (permet pas de diferenciar dos mots entre ilhs solament sus 'queu critèri) dins lo sistèma vocalic lemosin, manca dins un petit nombre de cas isolats.
Un daus fenomèns pus particuliers dau sistèma fonologic dau lemosin es son sistèma accentuau, que dins una granda part dau domeni, es diferent dau sistèma generau occitan. Coma dins lo restant dau domeni occitan, l'accent pòrta sus la penultima sillaba o sus la darriera. Mas la distribucion de l'accent en lemosin se fai en foncion de la quantitat vocalica (lonjor), definida entau:
* Las sillabas o las vocalas lonjas apèlan l’accent dau temps que las sillabas o vocalas brevas lo rebuten.
* Si las doas sillabas son de lonjors egalas, quò es a dire que totas doas son lonjas o brevas, l’accent pòrta sus la finala. La dificultat de reparar clarament la tonica dins quauques enonciats es tala que quò es fòrça malaisat de dire per « vachas » si òm auva [‘va:sa:] o ben [va’sa:] dins tau o tau jos-dialècte.
* L'accent pòrta sus la penultima sillaba quand la vocala finala es breva e que la penultima es:
** a) siá intrinsècament lonja, una vocala nasala, un diftong davalant, una vocala + [r],
** b) siá ocasionalament lonja;
* Autrament, generalament, l’accent es finau.
Aquò permet de comprene mielhs en lemosin d’una part la frequéncia daus oxitòns (mots accentuats sus la finala) e d’autra part las remontadas d’accent sus la penultima dins daus mots que son accentuats sus la darriera dins d'autres dialèctes.
Aquesta descripcion s’aplica pas a tot l’ensemble dau domeni dialectau lemosin mas nonmàs a una larja partida centrala, laissant las tauveras dialectalas mai confòrmas emb l’accentuacion generala occitana. Lo naut lemosin e lo bas lemosin son larjament tocats per queu fenomen, quand lo peiregòrd (coma jos-dialecte) sembla i eschapar.
Labializacion de las vocalas nautas /i, u/ en [y] a proximitat d'una consonanta labiala:
A proximitat d'una consonanta labiala (/p, b, m, f, v/), las vocalas nautas /u/ e /i/ son sovent labializadas en [y] en posicion pretonica. Per exemple: primier [pry'mje], crivèu [kry'vew]~[kry'vœw]. Quò pòt tanben afectar la vocala dau radicau de vèrbs quoras passa en posicion atòna, en particular dins los infinitius en -ir, ont la vocala grafiada "o" se pronóncia sovent [y] en posicion pretonica quand es adjacenta a una consonanta labiala: morir [my'ri], cobrir [ky'bri], fornir [fyr'ni]. Quò es particularament lo cas en naut lemosin.
Los mots començant per un I- subissen plan sovent una diftongacion en Ei-, prononçat [ɛj] e generalament francizada en Ey- en toponimia: ideia > eideia, innocent > einnocent, insolent > eissolent, Ilhac > [[Eilhac]], Itier > Eitier, etc. Tanben pòt afectar d'A o E inicialas: anonçar > einonçar, ensajar > eissaiar, imajar > eimajar (imaginar)...
Inventari de las consonantas dau lemosin:
{| class="wikitable"
!''CONSONANTAS<br>
EN GENERAL''
! colspan="2" |labialas
! colspan="2" |dentalas e<br>
alveolaras
! colspan="2" |palatalas
! colspan="2" |velaras
|-
!
!'''sordas'''
!'''sonòras'''
!'''sordas'''
!'''sonòras'''
!'''sordas'''
!'''sonòras'''
!'''sordas'''
!'''sonòras'''
|-
|'''oclusivas'''
|/p/
|/b/
|/t/
|/d/
|
|
|/k/
|/g/
|-
|'''fricativas'''
|/f/
|/v/
|/s/
|/z/
|
|
|
|
|-
|'''africadas'''
|
|
|
|
|/tʃ/
|/dʒ/
|
|
|-
|'''nasalas'''
|
|/m/
|
|/n/
|
|/ɲ/
|
|
|-
|'''lateralas'''
|
|
|
|/l/
|
|(/ʎ/)
|
|
|-
|'''batudas'''
|
|
|
|/r/
|
|
|
|
|-
|'''glides'''
|
|/w/, /ɥ/
|
|
|
|/j/
|
|
|}
[[File:Batistou - Moun Poï-1.jpg|thumb|Exemple d'un texte ''naut-lemosin'' de 1927, de '''Batistou''', dins la grafia de l''''Emile Ruben'''. Dins ''Ei Meijou (scènes de la Vie Limousine), poésies patoises'']]
[[File:Batistou - Moun Poï-2.jpg|thumb|Texte ''naut-lemosin'' de Batistou : Moun Poï. Seguida e fin]]
Las fricativas alveolaras /s, z/ son sovent realizadas pòstalveolaras o quitament palatalas [<span>ʃ, ʒ</span>] dins fòrça parlars.
Las consonantas presentadas dins lo tablèu coma africadas /tʃ, dʒ/ presenten fòrça variacion entre jos-dialèctes. Pòden èsser <span>realizadas pòstalveolaras</span><span> o alveolaras [ts, dz]. </span>Dins daus parlars que i a, son reduchas a de las fricativas, que pòden èsser palatalas [ʃ, ʒ] (dins la Marcha, per exemple), alveolaras [s, z] (dins fòrça parlars dau Peiregòrd) o interdentalas [θ, ð] (coma dins la Dobla, en Peiregòrd).
Maugrat tot, se manten en generau l'oposicion de <span>ponch d'articulacion </span>entre las fricativas originalas (/s, z/) e las eissudas de la desafricacion de <span>/tʃ, dʒ/</span>. Dins quauques parlars (coma dins la valada de l'Eila, en Peiregòrd), s'obsèrva una inversion de ponch d'articulacion: /s, z/ son realizadas palatalas (<span>[</span><span class="">ʃ, ʒ</span><span>]</span>) e <span>/tʃ, dʒ/ coma de las fricativas coronalas ([s, z] o </span><span>[θ, ð]</span><span>).</span>
Las nasalas s'opausen nonmàs en posicion d'ataca sillabica. En posicion de còda, [m], [n] e [ŋ] son allofòns.
En lemosin, coma en generau en nòrd-occitan, i a nonmàs un fonèma rotic, generalament realizat coma una batuda (simpla), maugrat l'implantacion creissenta de l'R uvulara francesa. Las -r finalas son mantengudas dins fòrça sufixes (en -or, -ador, per exemple), amudidas dins los infinitius en -ar e -ir, mas generalament vocalizadas en [j] après E: lo ser [sej], valer [vɔlej], èsser [essej].
Tractament de las ''-s-'' (graficas) en posicion de còda:
* Quand l’èssa sèc una A, en general l'S s'amudís. La vocala adòpta sa forma tensa e s’eslonja en [a:]: ''bastir'' [ba:'ti], ''nascut'' [na:'ky], ''las belas filhas'' [la: 'bɛla: 'fija:], ''chantas'' ['sɔ̃nta:].
[a:] parteja fòrça caracteristicas emb la vocala a tonica: timbre tens e lonjor. Alaidonc pòt atirar tanben los autres correlats de l’accent tonic: ''bastir'' ['ba(:)ti], ''nascut'' ['na(:)ky], ''las belas filhas'' [la(:) be'la(:) fi'ja(:)], ''chantas'' [sõn'ta(:)]. Quand [a:] pòrta l’accent tonic, pòt perdre en lonjor.
* Las consonantas nasalas son instablas en posicion de còda. Quand s’amudissen, la vocala precedenta pòt demorar dins sa forma nasala o se desnasalizar e se retrobar dins sa forma laxa. Après una a nasala o desnasalizada, l’S s’amudís simplament e la vocala demòra inchamjada: plans [plo], [plõ], [plõŋ] o [plõm]. Lo lemosin nasaliza tanben quand la finala latina s'es mantenguda (resultat de geminadas per exemple) mas ajosta [m], e non [ñ], coma sufix fonetic : (un) ''an'' [ãm], ''antan'' [ãntãm], ''lapin'' [lapĩm], ''dedins'' [dedĩm] mas tanben ''font'' [fũm]...
* Darrièr E e É, l’èssa se semivocaliza normalament en iòd [j], e se forma un diftong [ej]: estiu [ej'tiw], escòla [ej'kolɔ], cranes dròlles [kranej drolej], vòles [vɔlej], francés [frõn'ʃej].
Quand i a una consonanta amudida a la fin dau mot, tot se passa coma se i èra pas: un piquet [ym pi'kɛ] / dos piquets [du: pi'kej].
Quand s’agís d’una consonanta nasala, se pòt passar coma se i èra pas o se pòt amudir simplament: lo fen [lu 'fɛ] / los fens: [lu: 'fej] o [lu: 'fɛ]
* Fau remarcar qu’en lemosin, lo diftong [aj] en posicion tonica altèrna emb [ej] en posicion atòna. Aquò a entraïnat daus cas de confusion dins las formas conjugadas de vèrbs que presenten lo diftong [ej] eissut dau grop –es– en posicion atòna, e lo diftong [aj] pòt i aparéisser en posicion tonica: espiar [ej'pja] > éspia ['ajpjɔ], peschar [pej'sa] > pescha ['pajsɔ].
* Darrièr È, dins lo cas generau, l’èssa s’amudís e la vocala adòpta sa forma tensa e s’eslonja en [e:]: tèsta [te:tɔ], estestar [ejte:'ta], arrèsta [ɔ're:tɔ], arrestès [ɔre:'te:], un pè [ym 'pɛ], dos pès [du: pe:], mèsme ['me:mɛ]. Remarcarem que lo grop se manten [e:] quitament en posicion atòna.
* Darrièr Ò tonica, dins lo cas generau, i a amudiment de l’èssa e la vocala adòpta sa forma tensa e s’eslonja en [o:]: còsta [ko:tɔ], gròs [gro:]. Dins quauques cas, pòt i aver diftongason de [o:] en [ow]: nòstre [no:trɛ] o [nowtrɛ].
* Darrièr O tonica o atòna, i a normalament amudiment de l’èssa e eslonjament compensatòri de la vocala: dos [du:], dosta ['du:tɔ], dostar [du:'ta], dostat [du:'ta]
* Darrièr las vocalas nautas anterioras I e U, l’èssa s’amudís generalament, mas las vocalas nautas anterioras an pauc tendéncia a s’eslongar, alaidonc es rar de ne trobar de lonjas. L’alonjament compensatòri de l’amudiment de l’èssa se fai sentir nonmàs quand las condicions d’elocucion son favorablas, es a dire subretot a de las vistessas d'elocucion bassas: vist ['vi:], fust ['fy:], disnar [di:'na], puslèu [py:'lew].
* Dins los mots manlevats e los cultismes, o per de rasons de clartat lexicala, i pòt aver conservacion de l’èssa en posicion de còda aprèp una vocala: casqueta [kɔs'ketɔ] o [kas'ketɔ], Espanha [ɛs'paŋɔ], question [kɛs'tiw], esperar [ɛspɛ'ra] (« desirar ») / [ejpɛ'ra] (« atendre »), pòsta ['pɔstɔ], pòste ['pɔstɛ].
*Prononciacion de las vocalas en contacte: ligasons
Se fa la ligason fonetica entre "La Marieta 'ribava au prat" /ri'bavowpra/ o "Perqué pas beure un còp ?" /perkepabëyrỹko/ mas se ditz "Sirá oblijat" /siro ublidza/ amb [[iatus]] (per causa de la tonica) o "(Nos) vam a [[Obasina]]" /a owbazino/ o ben amb una /d/ per eschivar l'iatus, /ad owbazino/, segon los parlars.
== Formas verbalas ==
Linha 336 ⟶ 552:
- Participi passat: muèrt(a) / mòrt(a)
== Parabòla de l'enfant prodig ==
| |||