Lengas dené-caucasencas
Lei lengas dené-caucasencas o lo dené-caucasenc son una superfamilha de lengas (çò es una familha de lengas fòrça anciana e espandida). L'existéncia dau dené-caucasenc es pas (encara) validada nimai acceptada per l'ensems de la comunitat scientifica dei lingüistas e fa l'objècte de pron de discussions.
Composicion
modificarLo dené-caucasenc agropariá lei familhas seguentas:
- lo basco en Euròpa de l'Oèst, familha que compren una sola lenga.
- lo nòrd-caucasenc en Caucàs, familha que compren en particular l'abcaz, l'adigué, l'ingosh, lo chechèn e lei lengas daguestanesas.
- l'ienisseian en Siberia centrala, familha que compren lo ket e d'autrei lengas desparegudas a una epòca recenta.
- lo burushaski en Cashmir, familha que compren una sola lenga.
- lo nahali en Índia, familha que compren una sola lenga.
- lo sinotibetan en Extrèm Orient, familha que compren en particular lei lengas siniticas (chinés, cantonés, hakka, etc) e lei lengas tibetobirmanas (tibetan, birman...).
- lo na-dené en America dau Nòrd, familha que compren en particular l'apache e lo navaho..
L'inclusion dau nahali ven d'una version recenta de l'ipotèsi dené-caucasenca. Vitalii Shevoroshkin [1998] apond lei lengas salish e possiblament d'autrei familhas nòrd-americanas tanben.
La teoria, prepausada d'en primier dins leis ans 1980 per Sergei Starostin, s'inspira en granda part deis òbras d'Alfredo Trombetti, Karl Bouda, e Edward Sapir, mai s'es jamai demostrada d'un biais definitiu e inequivòc. Pron de lingüistas doncas pensan qu'aquelei familhas de lengas s'aparentan pas. Pasmens es important de notar que lei tenents de l'ipotèsi dené-caucasenca la considèran coma "un modèl explicatiu" mai que coma una solucion finala e definitiva au problèma d'una relacion genetica pus prefonda entre lei familhas consideradas.
E mai se pron de lingüistas considèran que lo basco e lo nòrd-caucasenc son d'isolats lingüistics, John Bengtson publiquèt mai d'un article au començament deis ans 1990 ont postulèt una familha vasconocaucasenca, en liant lo basco ai lengas nòrd-caucasencas, e aquò formariá lo macrocaucasenc que se liariá au burushaski. L'estructura intèrna de la superfamilha dené-caucasenca, coma la veson Starostin e Bengtson, se pòt agachar çai sota.
Proposicions d'aubre genealogic
modificarVision d'Starostin
modificarVaicí l'aubre de la familha dené-caucasenca e lei datas de divergéncia aproximativas (estimadas per glotocronologia) que prepausan S. A. Starostin e sei collègas dau projècte Tower of Babel:
- 1. dené-caucasenc [8 700 avC]
- 1.1. na-dené/atabascan-eyak-tlingit
- 1.2. sinovasconic [7 900 avC]
- 1.2.1. vasconic (vejatz çai sota)
- 1.2.2. sinocaucasenc [6 200 avC]
- 1.2.2.1. burushaski
- 1.2.2.2. caucasosinoienisseian [5 900 avC]
- 1.2.2.2.1. nòrd-caucasenc
- 1.2.2.2.1.1. caucasenc dau nòrd-èst
- 1.2.2.2.2.2. caucasenc dau nòrd-oèst
- 1.2.2.2.2. sinoienisseian [5 100 avC]
- 1.2.2.2.2.1. ienisseian
- 1.2.2.2.2.2. sinotibetan
- 1.2.2.2.1. nòrd-caucasenc
Vision de Bengtson
modificarVision actuala de J. D. Bengtson, qu'ara per ara l'a pas datada amb una analisi glotocronologica:
- 1. dené-caucasenc
- 1.1. branca sinodené (orientala)
- 1.1.1. sinotibetan
- 1.1.2. na-dené
- 1.1.2.1. haida
- 1.1.2.2. nuclèu na-dené
- 1.1.2.2.1. atabascan-eyak-tlingit
- 1.1.2.2.2. ienisseian
- 1.2. branca macrocaucasenca (occidentala)
- 1.2.1. burushaski
- 1.2.2. vasconocaucasenc
- 1.2.2.1. nòrd-caucasenc
- 1.2.2.1.1. caucasenc dau nòrd-èst (nakh-daguestanés)
- 1.2.2.1.2. caucasenc dau nòrd-oèst (abcazoadigué)
- 1.2.2.2. basco
- 1.2.2.1. nòrd-caucasenc
- 1.1. branca sinodené (orientala)
Fonologia reconstrucha
modificarComa per lo protoindoeuropèu e lo protooralic, lei lingüistas que trabalhan subre de reconstruccions de la lenga proto-dené-caucasenca utilizan gaire l'alfabet fonetic internacionau (AFI) en generau. Per facilitar lei comparasons amb la literatura scientifica, la transcripcion d'Starostin (largament identica a aquela de Bengtson) s'utiliza dins aquesta seccion, seguida per leis equivalents en AFI entre barras oblicas (per lei fonèmas) o entre parentèsis cairadas (per lei sòns vertadiers). Se diferéncia de l'AFI especialament dins la notacion dei consonantas africadas (que totei s'escrivon aicí amb un solet caractèr), dei consonantas lateralas, e dei consonantas faringalas e epiglotalas (aquò se complica per lo fach qu'Starostin utilizava pas lo tèrme d'«epiglotau»).
Consonantas
modificar| bilabialas | alveolaras o dentalas | alveolopalatalas | pòstalveolaras | velaras | uvularas | epiglotalas | glotalas | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| centralas | lateralas | centralas | lateralas | ||||||||
| oclusivas | aspiradas¹ | p /p/ | t /t/ | k /k/ | q /q/ | ʡ /ʡ/ | ʔ /ʔ/ | ||||
| ejectivas | ṗ /pʼ/ | ṭ /tʼ/ | ḳ /kʼ/ | q̇ /qʼ/ | |||||||
| sonòras | b /b/ | d /d/ | g /ɡ/ | G /ɢ/ | |||||||
| africadas | sordas | c /ʦ/ | ƛ /tɬ/ | ć /ʨ/ | č /ʧ/ | ||||||
| ejectivas | c̣ /ʦʼ/ | ƛ̣ /tɬʼ/ | ć̣ /ʨʼ/ | č̣ /ʧʼ/ | |||||||
| sonòras | ʒ /ʣ/ | Ł /dɮ/ | ʒ́ /ʥ/ | ǯ /ʤ/ | |||||||
| fricativas | sordas | s /s/ | λ /ɬ/ | ś /ɕ/ | š /ʃ/ | x /x/ | χ /χ/ | ħ /ʜ/ | h /h/ | ||
| sonòras | z [z]² | L [ɮ]² | ź [ʑ]² | ž [ʒ]² | γ [ɣ]² | ʁ /ʁ/² | ʕ /ʢ/ | ɦ /ɦ/ | |||
| nasalas | m /m/ | n /n/ | ń /ɲ/ | ŋ /ŋ/ | |||||||
| vibrantas | r /r/ | ŕ /rʲ/ | |||||||||
| aproximantas | w /w/ | l /l/ | j /j/ | ł /ʟ/ | |||||||
- ¹ Coma dins lei lengas actualas de Caucàs, totei leis oclusivas (levat /ʡ/ e /ʔ/) èran aparentament siá sonòras, siá ejectivas, siá aspiradas. Rèsta encara de cercar s'aquò èra lo cas deis africadas tanben. Ja que l'aspiracion soleta es pas fonematica, aquò se mòstra pas dins la transcripcion fonematica d'aquesta pagina.
- ² Aquelei sòns èran pas de fonèmas separats, probable, mai d'allofòns de sei correspondents sonòrs.
Vocalas
modificar| anterioras | centralas | posterioras | |
|---|---|---|---|
| non arredondidas | arredondidas | ||
| barradas | i /i/ | ɨ /ɨ/ | u /u/ |
| mejanas | e /e/ | ə /ə/ | o /o/ |
| quasi dobèrtas | ä /æ/ | ||
| dobèrtas | a /a/ | ||
Correspondéncias de sòns
modificarLa taula seguenta descriu coma se supausa que lei fonèmas dau proto-dené-caucasenc an evolucionat vèrs lei fonèmas dei lengas descendentas. S'utiliza la transcripcion d'Starostin per lo proto-dené-caucasenc, s'utiliza l'ortografia basca per lo basco; se fornís l'AFI dins totei lei cas. (Lo burushaski a ges d'ortografia fixada). Lei correspondéncias dau na-dené, leis an pas encara publicadas. Lo jonhent indica qu'un fonèma a evolucionat vèrs de vias diferentas segon sa posicion dins un mot, per exemple au començament o a la fin. "∅" indica una desparicion sensa traça. L'identitat exacta dau protofonèma ienisseian "r₁" es gaire clara. Se mòstra pas lei derivats dei grops de consonantas proto-dené-caucasencas quand sei fonèmas an evolucionat de maniera independenta.
- ¹ /h/ a desparegut dins lei dialèctes bascos meridionaus a l'epòca istorica.
- ² /ɦ/ es reconstruch (*) per leis estapas mai ancianas dau basco; es vengut /h/ dins dos dialèctes dau nòrd e a desparegut dins totei leis autres.
- ³ Pròche de /o/ e /u/.
Sosbrancas
modificarVasconic
modificarAquela branca compren la lenga basca, l'anciana lenga aquitana (se per cas èra autra causa qu'una forma anciana de basco), e seis aujòus ipotetics.
Proposicions de cognats vasconocaucasencs
modificarPron de mots que se manlèvan gaire entre lei lengas son fòrça similars en basco e dins lei lengas nòrd-caucasencas. Aquò aperten ais arguments mai fòrts que Bengtson pòrge per sostenir la posicion dau basco dins la superfamilha dené-caucasenca.
| Un exemple dei comparasons vasconocaucasencas | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sens | basco | dargwa | protodargwa | chechèn | khinalug | lak | tabasaran | udi | protocaucasenc |
| ieu | ni /ni/ | ну /nu/ | */nu/ | – | – | на /na/ | – | – | */nɨ̆/ |
| tu | hi /hi/, /i/ | хӀу /ħu/ | */ħu/ | хьо /ħo/ | /oχ/ | – | – | гъун /hu-n/ | */ʁwVː/ |
| nosautres | gu /ɡu/ | ха /xːa/ | */xːa/ | тхо /tχo/ | /ki-n/ | – | ухьу /uxu/ | ян /ja-n/ | */ɮæː/ |
| vosautres | zu /su/ | ша /ʃːa/ | */nu-ʃːa/ | шу /ʃu/ | /zu-r/ | зу /zu/ | учьу /uʧʷu/ | ван /va-n/ | */ʑwĕ/ |
| qué? | ze-r /ser/ | се /se/ | */s(ː)e/ | стэ(н) /steː(n)/ | – | сса- /sːa-/ | – | – | */s_aːj/ |
| dos | bi /bi/ | кьи /kʷʼi/ | */kʷʼi/ | – | /kʼu/ | кӀиа /kʼi-a/ | кьу /qʼu/ | па /pa/ | */qʼHwæː/ |
| fuòc | su /ɕu/ | цӀа /ʦʼa/ | */ʦʼa/ | цӀэ /ʦʼe/ | /ʧʼæ/ | цӀу /ʦʼu/ | цӀа /ʦʼa/ | а- /a-/ | */ʦʼăjɨ̆/ |
| fam | gose /ɡo.ɕe/ | гаши /ɡa.ʃi/ | */kːa.ʃi/ | – | – | ккаши /kːa.ʃi/ | гаш /ɡaʃ/ | – | */ɡa.ʃeː/ |
Nòtas:
Lo dargwa, lo chechèn, lo khinalug, lo lak, lo tabasaran, e l'udi son de lengas caucasencas dau nòrd-èst. Lo "dargwa" es lo dargwa literari, lo protodargwa es l'aujòu reconstruch de totei lei dialèctes dargwas, e lo protocaucasenc es lo darrier aujòu reconstruch de totei lei lengas nòrd-caucasencas conegudas de l'èst e de l'oèst. Per convencion un asterisc marca lei mots reconstruchs. "V" es una vocala non certana, "H" es una consonanta glotala o epiglotala non certana. Lei tirets indican que s'es pas trobat de forma comparabla au mot basco dins la lenga en question.
Sinocaucasenc
modificarLei tèrmes dené-caucasenc, sino-dené e sinocaucasenc son sovent confonduts. Mentre que lei dos primiers son de sinonims, lo darrier n'es una sosbranca. Lo sinocaucasenc comprendriá alora lo nòrd-caucasenc, lo sinotibetan, l'ienisseian e lo burushaski, en essent exclús lo na-dené e lo basco.
Referéncias
modificar- BENGTSON, John D., 2004. "Some features of Dene-Caucasian phonology (with special reference to Basque)." In Cahiers de l'Institut de linguistique de Louvain (CILL).
- BENGTSON, John D., 2006. "Materials for a Comparative Grammar of the Dene-Caucasian (Sino-Caucasian) Languages."
- BENGTSON, John D., 1997. Review of "The History of Basque. Londres: Routledge, 1997. Pp.xxii,458" per R.L. Trask.
- BENGTSON, John D., 1997. "Ein Vergleich von Burushaski und Nordkaukasisch". In "GEORGICA (Zeitschrift für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens)."
- BENGTSON, John D., 1996. "A Final (?) Response to the Basque Debate in Mother Tongue 1." (vej. lei liames extèrnes çai sota)
- SHEVOROSHKIN, Vitaliy [Vitalii] V., 1998. 1998 Symposium on Nostratic at Cambridge. Mother Tongue 31, 28 – 32 (tot lo numèro en fichiers imatges)
- STAROSTIN, Sergei A., 2004-2005. "Sino-Caucasian ([comparative phonology] & [comparative glossary])". Unpublished. (see External links below)
- STAROSTIN, Sergei A., 1994. "A Comparative Dictionary of North Caucasian Languages". Moscow. (vej. lei liames extèrnes çai sota)
- STAROSTIN, Sergei A., 1994. "Genesis Of The Long Vowels In Sino-Tibetan" presented at the Symposium on the Ancestry of Chinese. Hong Kong.
- STAROSTIN, Sergei A., 1994. "Word-final Resonants in Sino-Caucasian" for the 3rd International Conference on Chinese Linguistics. Hong Kong.
- STAROSTIN, Sergei A., 1995. "Old Chinese Basic Vocabulary: A Historical Perspective", Journal of Chinese Linguistics, v. 8.
