Canal de Panamà

Lo canau de Panamà es un canau maritim que travèrsa l'istme de Panamà e permet un passatge dirècte entre leis oceans Atlantic e Pacific. Considerat coma una òbra majora de l'engenhariá modèrna en causa de la dificultat de sa construccion, aguèt un impacte considerable sus lo comèrci mondiau en prepausant per lo trafec marchand un passatge pus rapid e mens perilhós que la rota dau cap Hòrn e dau passatge de Drake per lei naviris aguent besonh entre lei dos oceans. Per exemple, dins lo cas d'un naviri anant de Nòva York a San Francisco, lo percors es passat de 22 500 km a 9 500 km. Uei, amb una capacitat teorica annuala de 510 milions de tonas de fret, lo canau de Panamà es un deis aisses pus importants dau comèrci maritim internacionau.

Resclausas dau canau après lei trabalhs de modernizacion deis ans 2010.

L'idèa de bastir un canau a travèrs de l'istme foguèt imaginada tre lo sègle XVI, mai lei constrenchas tecnologicas empachèron la realizacion concrèta dei projèctes. La premiera temptativa seriosa se debanèt dins leis ans 1880 amb la creacion de la Companhiá Universala de Panamà per Ferdinand de Lesseps. Aureolat per la capitada dau canau de Suèz, capitèt de trobar lo finançament necessari, mai negligiguèt lei dificultats geograficas e lei malautiás tropicalas (paludisme, fèbre jauna). En 1888, la Companhiá faguèt donc falhida, roïnada per aquelei problemas. Pasmens, lo projècte foguèt pas abandonat e, en 1903, la concession francesa foguèt venduda ais Estats Units. De 1904 a 1914, leis Estatsunidencs acabèron la construccion dau canau après aver reglat lei problemas tecnics en chausissant de realizar plusors seccions de resclausas.

Après sa dubertura, lo canau demorèt una possession estatsunidenca fins a 1999. Vist coma una region estrategica, foguèt l'objècte d'importants trabalhs de fortificacion, en particular durant la Segonda Guèrra Mondiala e la Guèrra Freja. Pasmens, leis autoritats panamencas contestèron pauc a cha pauc lo contraròtle estatsunidenc exclusiu de la zòna dau canau. Pauc a cha pauc, leis Estatsunidencs deguèron acceptar de concessions e, finalament, en 1979, dos tractats organizèron la retrocession progressiva dau canau a Panamà. Dins aquò, Washington garda un drech d'intervencion militara per protegir lo canau en cas de menaça per la navegacion.

Descripcion

Un remorcaire del canal, se dirigent cap al costat Cariba, espèra una nau dins la cambra superiora de la resclausa de Gatún.

Lo Canal de Panamà religa lo Golf de Panamà, dins l’ocean Pacific, a la mar Cariba e a l’Atlantic. La forma de l’istme de Panamà, que serpateja, fa que le canal raja del sud-èst (dempuèi lo Pacific) cap al nòrd-oèst (cap a l’Atlantic). Per evitar tota confusion, las autoritats del canal classan los transits en doas categorias : direccion nòrd (del Pacific cap a l'Atlantic) e direccion sud (de l'Atlantic cap al Pacific).

Lo canal pòt aculhir de batèus de talhas divèrsas, anant dels yachts privats fins a las gròssas naus de comèrci. Los batèus qu'an la pus granda talha admissibla pel canal son designats jos l’apellacion de Panamax ; un nombre creissent de naus despassa aquesta talha: son sonats post-Panamax. En mejana una traversada del canal per un cargo dura aperaquí nòu oras. En 2005, 14 011 naus prenguèron lo canal per un tonatge total de 278,8 milions de tonas, siá una mejana de 40 naus per jorn.

Istòria

L'istme de Panamà avans lo canau

Lei pòbles amerindians installats dins l'istme de Panamà son relativament mau coneguts. Lei pus famós son probable lei Guaymí que menèron un lòng combat defensiu còntra leis Espanhòus durant lo sègle XVI. Èran connectats ai rets marchandas precolombianas e de vestigis de rotas ancianas pòdon s'observar dins la region. Leis informacions sus la region vènon pus nombrosas après l'arribada deis Europèus. Tre novembre de 1515, Antonio Tello de Guzmán descurbiguèt un camin indigèn permetent de passar dau golf de Panamà a Portobelo. Melhorat e caladat per leis Espanhòus, foguèt utilizat per transportar l'aur e l'argent d'America dau Sud fins a Portobelo ont èra expedit en Euròpa. La dificultat de passar lo cap Hòrn, ben demostrada per l'expedicion Magellan, suscitèt donc d'interès per la construccion d'un canau. Pasmens, lei mejans financiers e tecnologics de l'epòca permetián pas de realizar un tau projècte. En plaça, leis Espanhòus construguèrron una rota vertadiera e la fortifiquèron. Aquò empachèt pas d'atacas de flibustiers, mai permetèt generalament d'expedir sensa dificultats particularas lei marchandisas colonialas en direccion d'Espanha.

Au sègle XIX, la rota interoceanica èra insufisenta per assegurar un transpòrt eficaç dei marchandisas. L'idèa d'un canau, jamai totalament abandonada amb divèrsei projèctes mai ò mens seriós imaginats entre lei sègles XVI e XVIII, venguèt tornarmai un sujècte de reflexion. Pasmens, lo còst èra encara tròp important e la solucion dau camin de fèrre foguèt donc privilegiada. De 1850 a 1855, foguèt ansin bastit lo camin de fèrre de Panamà, una linha ferroviària considerada coma un dei caps d'òbra de l'engenhariá de la Revolucion Industriala. Pasmens, lei malautiás (colerà, fèbre jauna, paludisme...) tuèron 12 000 personas durant lo chantier.

Lo projècte de la Companhiá Universala de Panamà

Article detalhat: Companhiá Universala dau Canau Interoceanic de Panamà.

Lei premiers projèctes francés

Plan de 1888 mostrant lei traçats possibles en Panamà e en Nicaragua.

Tre lo començament dau sègle XIX, a l'iniciativa d'Alexander von Humboldt (1769-1859), divèrsei responsables politics e òmes d'afaires francés s'interessèron a la possibilitat de construrre un canau interoceanic en America Centrala. Per exemple, l'idèa suscitèt l'interès de personalitats coma Guizot (1787-1874), mai leis estudis menats dins la region ne'n mostrèron l'impossibilitat amb lei mejans tecnics de l'epòca. Pasmens, lo projècte foguèt jamai totalament abandonat. Entre 1850 e 1875, plusors estudis suplementaris identifiquèron ansin tres passatges possibles. En 1876, una premiera concession foguèt acordada per Colómbia a István Türr e Antoine de Gorgonza per construrre un canau dins l'istme de Darién. Doas expedicions dirigidas per Lucien Napoléon Bonaparte-Wyse (1844-1909) explorèron la region per precisar lo trajècte. Una « Societat Civila Internacionala dau Canau Internacionau per l'Istme de Darién » foguèt creada per enquadrar l'entrepresa. En 1878, lo contracte de concession foguèt precisat amb lo govèrn colombian.

L'arribada de Ferdinand de Lesseps

Accion de la Companhiá Universala dau Canau Interoceanic de Panamà emesa en 1880.

Article detalhat: Ferdinand de Lesseps.

En mai de 1879, Ferdinand de Lesseps (1805-1894), aureolat dau succès de la construccion dau canau de Suèz, decidèt de reprendre lo projècte de Bonaparte-Wyse de construccion d'un canau sensa resclausa. Se turtèt a l'oposicion d'Adolphe Godin de Lépinay (1821-1898), un engenhaire qu'aviá realizat d'estudis sus lo traçat e ja trabalhat dins de regions tropicalas. Se prononcièt en favor de la construccion de resclausas per simplificar lei trabalhs. De mai, critiquèt lei previsions optimistas de Lesseps que negligissiá l'impacte dei malautiás sus leis obriers e sus lo calendier. Pasmens, lo projècte de Lesseps foguèt adoptat e lo Francés crompèt la concession signada per Bonaparte-Wyse. Creèt tanben la Companhiá Universala dau Canau Interoceanic de Panamà per bastir e esplechar lo canau.

Lo còst dei trabalhs èra inicialament estimat a 1,2 miliard de francs. Aquò inquietèt leis investisseires e una premiera emission d'obligacions per finançar lo projècte s'acabèt per una revirada. Lesseps anèt donc en Panamà per començar simbolicament lei trabalhs en genier de 1880. A Nòva York, recebèt un acuelh cortés deis autoritats estatsunidencas, mai Washington decidèt de s'opausar a un projècte francocolombian vist coma una menaça per sa dominacion dins la region. A son retorn en França, Lesseps demeniguèt l'estimacion dau còst de la construccion a 600 milions de francs, çò que li permetèt d'obtenir lei sòus necessaris. Per facilitar son emission d'obligacions, associèt de bancas a l'afaire e cerquèt lo sostèn d'òmes politics, elements a l'origina dau futur escàndol.

Dins aquò, divèrsei dificultats geinèron rapidament lo chantier. La premiera foguèt la chausida iniciala dau traçat qu'èra mau adaptat a la realitat de la topografia. En 1886, Lesseps decidèt de modificar son plan per integrar de resclausas. Lo segond problema foguèron lei malautiás tropicalas (fèbre jauna, paludisme, colerà, etc.) que decimèron leis obriers. Per prevenir aquela constrencha, Lesseps aviá emplegat mai de 14 000 obriers negres, supausats pus resistents, e reduch au minimom lo nombre d'Europèus (670). Pasmens, s'aquela idèa èra confòrma ais idèas racistas dau periòde, agravèt en realitat la situacion car lei condicions sanitàrias foguèron largament negligidas dins l'organizacion. De 1881 a 1889, la Companhiá reconoguèt ansin lo decès de 5 618 trabalhaires e d'estudis estiman lo nombre vertadier de victimas a mai de 22 000 mòrts. Enfin, en mai dei malautiás, leis obriers negres, pauc qualificats, avián una productivitat febla.

L'escàndol de Panamà

Fotografia d'una excavatritz en 1886.

Article detalhat: Escàndol de Panamà.

A partir de 1886, l'adopcion dau projècte basat sus de resclausas permetèt de redurre lei despensas. Pasmens, la Companhiá aviá ja perdut de milions de francs. En França, Lesseps deguèt afrontar fòrça criticas e lei levadas de fons venguèron pus malaisadas. En 1888, faguèt falhida e lei trabalhs deguèron s'arrestar. De miliers de Francés avián perdut de sòus e l'estudi dei còmptes de la companhiá identifiquèt la corrupcion utilizada per Lesseps per obtenir lo sostèn dei mitans bancaris e politics. La premsa revelèt l'afaire en 1892. Aquò marquèt lo començament de l'escàndol de Panamà, un deis escàndols pus grèus de l'istòria politica francesa.

Fins a 1894, una Companhiá Novèla dau Canau de Panamà, dotat d'un capitau de 65 milions de francs, assaièt de trobar d'investisseires novèus per acabar lo canau. Pasmens, après 4 ans de recèrca, aviá agotat totei sei ressorsas e deguèt abandonar. Puei, Colómbia foguèt tocada per la Guèrra dei Mila Jorns, una guèrra civila entre liberaus e conservators. S'acabèt per la victòria dau govèrn conservator e per l'independéncia de Panamà. Aquela independéncia foguèt largament lo resultat d'una insureccion suscitada per leis Estats Units. Philippe Bunau-Varilla, èx-director de la Companhiá Universala dau Canau, aguèt un ròtle centrau dins l'organizacion dau movement e ne'n venguèt lo representant. Negocièt alora la venda de la concession francesa, totjorn tenguda per la Companhiá Novèla, ais Estats Units. Lo tractat Hay-Bunau-Varilla formalizèt l'acòrdi lo 18 de novembre de 1903. En cambi dau pagament de 10 milions de dolars e d'una renda annuala de 250 000 dolars, Panamà l'acceptèt egalament e laissèt ais Estatsunidencs de drechs perpetuaus sus lo canau e sus una faissa de 8 km de cada costat dau traçat.

Lo projècte estatsunidenc

Fotografia dei trabalhs en 1907.

Leis Estats Units tornèron començar la construccion dau canau en 1904. La direccion dau chantier foguèt fisada a John Findley Wallace (1904-1905), John Frank Stevens (1905-1907) e George Washington Goethals (1907-1916). Adoptèron lo plan Godin de Lépinay e inicièron la construccion de resclausas e d'un lac artificiau. Pasmens, deguèron reglar plusors problemas :

• la manca de man d'òbra foguèt inicialament un problema grèu per leis engenhaires en carga de la construccion. D'efiech, en 1904, Wallace aviá solament 3 500 obriers que foguèron decimats per la fèbre jauna e lo paludisme. De mesuras foguèron alora presas per aumentar lo nombre d'obriers que passèt a 26 000 òmes a la fin de 1906.
• l'impacte dei malautiás tropicalas foguèt limitat per leis esfòrç dau mètge generau William C. Gorgas (1854-1920) que creèt un servici medicau nombrós, assequèt leis estanhs e lei paluns per redurre lei populacions de moissaus, metèt en plaça un sistèma per provesir d'aiga potabla ai trabalhaires e capitèt de portar sus lo chantier d'equipaments de proteccion indispensables (moissalieras, insecticidas, etc.). Se la mortalitat demorèt non negligibla, venguèt plus un problema per la conducha deis operacions.
• lei maquinas utilizadas per leis Estatsunidencs èran fòrça eficaç dins lei terrens durs mai pas adaptadas ai tèrras movedissas. La solucion foguèt d'utilizar leis excavatritz francesas demoradas lòng dau percors.
• la manca de man d'òbra qualificada foguèt resouguda en aumentant la part d'obriers « blancs ». Lo melhorament dei condicions sanitàrias foguèt decisiu per atraire de trabalhaires qualificats europèus e estatsunidencs. Au totau, 4 300 Europèus (sovent d'Espanhòus) e 2 900 Estatsunidencs èran engatjats per la Companhiá en 1909, çò que permetèt d'aumentar lo volum mejan excavat per òme de 65-70 m³/mes a 140 m³/mes.

La construccion s'acabèt en 1914 e lo canau foguèt oficialament inaugurat lo 15 d'aost per lo president panamenc Belisario Porras Barahona e una delegacion d'oficiaus estatsunidencs. Tre sa dubertura, lo canau venguèt un aisse major dau comèrci internacionau.

Lo periòde estatsunidenc

Basa aeriana estatsunidenca dins la zòna dau canau en 1970.

Article detalhat: Zòna dau canau de Panamà.

Leis Estats Units fortifiquèron la zòna dau canau e installèron una importanta garnison. Copèron ansin lo territòri panamenc en doas partidas. De pònts virants èran ben integrats dins lei resclausas de Gatún e de Miraflores, mai lor utilizacion èra constrenchas per lo foncionament generala dau canau. Puei, de servicis de fèrris foguèron creats. Pasmens, tre 1923, la necessitat d'un pònt èra venguda clara. Leis Estatsunidencs acceptèron sa construccion en 1955 e l'inauguracion aguèt luòc en 1962. Dich pònt deis Americas, a una autor liura de 61,4 m.

Pasmens, a partir deis ans 1950, la preséncia estatsunidenca foguèt mai e mai contestada per lei Panamencs. D'efiech, a aquela epòca, solament 4 % dei revenguts engendrats èran transferits au govèrn panamenc. En 1963, per amaisar la situacion, leis Estatsunidencs acceptèron la preséncia dau drapèu dau país sus lei bastiments oficiaus presents dins la zòna dau canau. Mens d'un an pus tard, un generau estatsunidenc lei retirèt entraïnant una esmoguda populara. La repression faguèt 27 mòrts e de centenaus de bleçats. En 1968, lo generau Omar Torrijos, de facto cap dau govèrn de Panamà, decidèt de començar un lòng combat per obtenir la retrocession dau canau. Per aquò, utilizèt l'ONU e leis Estats Units, en minoritat, deguèron faire usatge de son drech de vetò per blocar una resolucion demandant la restitucion en 1973. Puei, la pression contunièt d'aumentar fins a la signatura dei tractats Torrijos-Carter en 1977. Permetèron lo mantenement deis Estatsunidencs dins la zòna fins au 31 de decembre de 1999. Acòrdan tanben un drech d'intervencion a Washington per defendre lo canau. Es aqueu drech que foguèt invocat coma motiu de l'intervencion de 1989-1990.

Lo canau dempuei 1999

Article detalhat: Autoritat dau Canau de Panamà.

Lo 31 de decembre de 1999, lo canau foguèt retrocedit a Panamà. Per o gerir, foguèt creada l'Autoritat dau Canau de Panamà. De mai, una lèi panamenca precisèt lo caractèr inalienable dau canau que pòu pas èsser vendut ò transferit a una autra entitat. Totjorn un aisse centrau dau trafec maritim mondiau, lo canau èra regularament saturat. A la fin deis ans 1990, lo camin de fèrre Panamà-Colón foguèt renovat per permetre lo transpòrt terrèstre de conteneires entre leis dos oceans. En parallèl, de trabalhs se debanèron sus lo canau eu meteis per aumentar la largor dei resclausas e permetre lo passatge de naviris d'una talha mai importanta. S'acabèron en 2016.

Caracteristicas e foncionament

Proprietat dau canau

Proprietat de l'Estat panamenc dempuei lo 31 de decembre de 1999, lo canau es gerit per l'Autoritat dau Canau de Panamà, una agéncia governamentala autonòma. La constitucion de Panamà precisa que lo canau es un ben inalienable dau país. Pasmens, de 1903 a 1999, lo canau foguèt la proprietat deis Estats Units. La retrocession foguèt organizada per lei tractats Torrijos-Carter signats en 1979. Segon aqueleis acòrdis, leis Estatsunidencs consèrvan lo drech d'intervenir militarament per defendre lo canau.

Estructura generala dau canau

Estructura generala dau canau.

Lo canau unís lo golf de Panamà, dins l'ocean Pacific, a la mar Cariba que fa partida de l'ocean Atlantic. Per aquò, passa a travèrs de l'istme de Panamà en seguissent un traçat orientat segon un aisse generau nòrd-oèst sud-èst. Es constituït de plusors ensembles distints que comprènon, tres ensembles de resclausas, dos lacs artificiaus e divèrsei canaus. I a tanben un tresen lac artificiau que tèn lo ròtle de sèrva per mantenir lo nivèu d'aiga.

Lei resclausas son probable lei partidas pus espectaclosas dau canau. Ne'n son tanben leis elements que dictan la talha maximala dei naviris capables de navegar sus lo canau. A l'origina, avián una largor de 33,53 m e una longor utilizabla de 304,8 m. La profondor minimala èra de 12,55 m, çò que correspondiá a la prefondor de la seccion sud dei resclausas Pedro Miguel. Aquelei dimensions determinèron lei nòrmas Panamax quèran lei dimensions maximalas dei naviris acceptats dins lo canau. Dempuei 2016, son estadas remplaçadas per lei nòrmas Neopanamax que permèton lo passatge de naviris pus importants.

Lo lac Gatún e lo Río Chagres son d'autrei partidas fondamentalas dau canau. Lo lac es un lac artificiau format per la restanca Gatún que barra lo liech de la ribiera . Aquò permet de formar una importanta sèrva que permet, en mai de la navegacion, de mantenir lo nivèu de l'aiga. D'efiech, cada passatge de naviri necessita de versar d'aiga dins lei reclausas. En mejana, en tenent còmpte dei pèrdas entraïnadas per l'evaporacion, aquò representa un volum jornadier de 10 hm³. La vau d'origina foguèt inondada. La màger part d'aquela zòna es relativament perilhosa per la navegacion car de troncs d'aubres, susceptibles de damatjar lei naviris, son encara presents dins l'aiga. Lo canau navegable es donc estrictament definit tant sus lo lac que sus la ribiera.

Lo lac Gatún es emplit per lei pluejas tropicalas, mai la consumacion durant la sason eissucha entraïna una baissa sensible dau nivèu. Aqueu fenomèn sembla de s'agravar amb lo cambiament climatic. La disparicion dei seuvas panamencas es un autre factor d'explicacion car redutz la quantitat d'aiga estocada per la vegetacion dau bacin versant. Una segonda restanca, la restanca Madden, foguèt donc construcha per crear un segond lac artificiau, lo lac Alajuela (ò lac Madden), per estocar d'aiga suplementària.

Passatge dei naviris

Passatge dau cuirassat USS Missouri en 1945.

La circulacion dei naviris lòng dau canau es somesa a de règlas edictadas per l'Autoritat dau Canau. La preséncia d'un pilòt es obligatòria e lei naviris dèvon mantenir una velocitat permetent d'assegurar la fluiditat dau trafec, de gardar una certana manobrabilitat e de frenar rapidament. I a dos sens de navegacion, mai lei naviris modèrnes pòdon pas se crosar dins la seccion Gaillard, la zòna pus estrecha dau canau. Dins lei resclausas, de remoucaires ò de locomotivas asseguran lo posicionament dei naviris.

Lo montant dau peatge es decidit per l'Autoritat e es basat sus lo tipe dau naviri, sa talha e son tipe de cargament. En 2006, lei revenguts dau canau èran estimats a 1,4 miliard de dolars. En 2019, après lei trabalhs d'agrandiment, avián aumentat a 3,2 miliards de dolars gràcias au passatge de pòrta-conteneires Neopanamax pus gròs.

Efiechs environamentaus

Lo canau de Panamà a doas consequéncias environamentalas principalas sus leis ecosistèmas mondiaus. La premiera es la joncion entre leis oceans Atlantic e Pacific qu'a mes en contacte de populacions marinas separadas dempuei de milions d'annadas. Aquò es ansin la causa de l'introduccion de plusors espècias invasivas dins lei dos oceans. La segonda consequéncia majora es la formacion d'una barriera fisica entre l'America dau Nòrd e l'America dau Sud. La largor d'aquela barriera varia de quauquei centenaus de mètres a plusors desenaus de quilomètres. Aquò empacha pas lo passatge deis aucèus, dei ratapenadas, deis insèctes ò dei pollens, mai limita fòrça aqueu dei mamifèrs e deis aucèus terrèstres.

Localament, l'esplecha dau canau entraïna de pollucions localas importantas en causa de la desforestacion deis entorns dau canau, dei curatges e dei resclausadas. D'efiech, aquò favoriza la suspension dei sediments, la turbiditat e l'eutrofizacion de l'aiga. I a tanben de tensions a prepaus dau partiment de l'aiga dins lo país. D'efiech, durant la sason eissucha, lo canau necessita un provesiment d'aiga a partir dau lac Alajuela. Aquò es pas totjorn sufisent e, dempuei 2019, lei periòdes de reduccion dau trafec vènon mai e mai frequentas.

Projèctes concurrents e alternativas

Divèrsei projèctes concurrents son estats estudiats per passar entre leis oceans Atlantic e Pacific. Lo pus avançat es lo projècte de canau de Nicaragua que prevetz lo passatge a travèrs de l'istme de Rivas, dau lac Nicaragua e dau fluvi San Juan. Aquò necessitariá la construccion de plusors seccions de resclausas per agantar una altitud de 34 m. Dos autrei projèctes existisson en Mexic e en Colómbia. Pasmens, la topografia e la distància semblan de pausar de problemas tecnics tròp importants. Per exemple, en Mexic, l'istme de Tehuantepec a una longor de 200 km e una altitud maximala de 198 m.

Leis alternativas existentas au canau son donc, a l'ora d'ara, de camins de fèrre permetent de jónher dos pòrts. Lei pus importants son lo camin de fèrre de Panamà e lo tren interoceanic mexican. Dins aquò, aquelei linhas son pas en mesura de remplaçar lo canau en causa dei limits dau fret ferroviari. Per exemple, en 2012, lo camin de fèrre de Panamà transportèt 400 000 conteneires. En comparason, lei resclausas pus recentas dau canau son actualament capablas de gerir lo passatge de naviris marchands de 13 000 EVP, es a dire de 13 000 conteneires de 6,1 m de longor.

Annèxas

Liames intèrnes

• Autoritat dau Canau de Panamà.
• Bunau-Varrila (Philippe).
• Companhiá Universala dau Canau Interoceanic de Panamà.
• Geothals (George Washington).
• Hay-Bunau-Varilla (tractat).
• Lesseps (Ferdinand de).
• Neopanamax.
• Panamà (escàndol de).
• Panamà (istme de).
• Panamax.
• Resclausa.
• Torrijos-Carter (tractats).
• Zòna dau canau de Panamà.

Bibliografia

• (fr) « Canal de Panama, rêve français, réalité américaine », National Geographic France, n° 2, novembre de 1999.
• (fr) Hermann Bertschinger (resumit de M. Goupil), « Les travaux du canal de Panama », Annales des ponts et chaussées, Mémoires et documents relatifs à l'art des constructions et au service de l'ingénieur, 8^a seria, t. 37, n° 1, 1909, pp. 142-150.
• (fr) Philippe Bunau-Varilla, Panama, la création, la destruction, la résurrection, París, Plon, 1913, p. 774.
• (fr) Pierre Delannoy, « Les Américains lâchent le canal », Géo, n° 249, 1999, pp. 44-62.
• (fr) Albin Dumas, « Le Canal de Panama : historique, description, état actuel des travaux, conséquences économiques », Annales des ponts et chaussées, Mémoires et documents relatifs à l'art des constructions et au service de l'ingénieur, 9^a seria, t. 37, n° 1, 1912, pp. 157-306.
• (fr) Albin Dumas, « Le canal de Panama : inauguration d'un monument aux promoteurs et aux ouvriers du canal interocéanique. Le trafic en 1923 », Le Génie civil, n° 2167, 23 de febrier de 1924, pp. 173-179.
• (fr) Georges Fisher, Les États-Unis et le canal de Panama, París, L'Harmattan, 1979, 207 p.
• (fr) Édouard Imbeaux, « Les Mesures sanitaires à Panama », Annales des ponts et chaussées, 9^a série, t. 19, n° 1, 1914, pp. 75-117.
• (en) David McCullough, The Path Between the Seas, Nòva York, Éditions Simon & Schuster, 1978.
• (fr) François Trotet, Le Panama, París, Éditions Karthala, 1991, p. 189.