Província de Namur

Es una dei cinc províncias valonas de Belgica, situada al sud. La província de Namur cobrís 3666 km² e sa poblacion s'enauça a 450 000 abitants. Son chapluòc es Namur (Nameur en valon), e sei vilas importantas son Ciney, Dinant, Gembloux e Philippeville.

Província de Namur

(Bandièra)
Nom oficial	Namur (fr)
Administracion
Capitala	Namur
Lenga oficiala	francés
Politica
• Gouverneur (fr)	Denis Mathen (ca) (2007–)
Geografia
50° 27′ 51″ N, 4° 51′ 42″ E
Estat	Belgica
Region	Valonia
Superfícia	3 666,01 km²
Altitud mejana	195 m
Punt culminant	Croix-Scaille (fr) (504 m)
Fus orari	UTC+01:00
Demografia
• Totala	458 574 ab. (1 de genièr de 2024 )
Autras informacions
ISO 3166-2	BE-WNA
Sit web	province.namur.be

Lista de las comunas de la província de Namur

1. Andenne 2. Anhée 3. Assesse 4. Beauraing 5. Bièvre 6. Cerfontaine 7. Ciney 8. Couvin 9. Dinant 10. Doische 11. Éghezée 12. Fernelmont 13. Floreffe 14. Florennes 15. Fosses-la-Ville 16. Gedinne 17. Gembloux 18. Gesves 19. Hamois

20. Hastière 21. Havelange 22. Houyet 23. Jemeppe-sur-Sambre 24. La Bruyère 25. Mettet 26. Namur 27. Ohey 28. Onhaye 29. Philippeville 30. Profondeville 31. Rochefort 32. Sambreville 33. Sombreffe 34. Somme-Leuze 35. Viroinval 36. Vresse-sur-Semois 37. Walcourt 38. Yvoir

Geografia fisica

La província s'articula a l’entorn del jonhent Sambra‑Mòsa en quatre zònas, que tres s'estiran de cada part de la valada de Mòsa: l'Ardena, nalta planesa seuvatièra, de cada part de la Mòsa francesa, culmina a l'èst d’aquesta a 505 m a la Crotz Scalha ; la Fanha Famena (la Fanha a l'oèst e la Famena a l'èst), larja depression scistrosa ambé de pradas e de seuvas amb una benda calcària, o Calestiana, al contacte de l'Ardena e richa en fenomenes karstics (baumas a Nismes, Han‑sur‑Lesse e Ròchafòrt) ; lo Condròz, una planesa faita d'una seguida de còlas gresosas (« tiges ») sovent ocupadas per de bòscs o de culturas e de depressions calcàrias (« chavées ») cobèrtas de champs e estiradas d'èst en oèst; la Hesbaye, una planesa cobèrta de sòus limonós propicis a la cultura del froment, de la bledaraba sucrièra, e del colzà.

Torisme e curiositats

Lo torisme es una activitat sostenguda dins la valada de Mòsa e dins l’airau entremieg Sambra e Mòsa (lacs de l'Eau d'Heure, abadiás de Floreffa, Leffa e Maredsous...), las activitats industrialas son localizadas mai que mai de cada part dei valadas industrialas de Sambra e de Mòsa (metallurgia, construccions mecanicas, industria quimica, veirariá), e dins la quita region de Gembloux (construccions mecanicas).

La província de Namur abrica un di sètis pus importants del paleolitic, la bauma de Spy, descobèrta en 1886. I a quauquas glèisas romanicas remarcablas (Celles, Hastière), de fortalesas impausantas (Corroy‑le‑Château, Poilvache, Montaigle, Vêves) e divèrs chastèls agradimentats de jardins a la francesa (Annevoie, Freyr). La província s'enaltura tanben d’avedre la sola Facultat dei Sciéncias Agronomicas de Belgica (Gembloux).

Istòria

La província de Namur es una de las nòu províncias creadas per la Constitucion bèlga de 1831, una de las dètz existentas despuèi 1960 (quand compartiguèron la província de Brabant en Vlaamse Brabant e Brabant Valon). Mai granda que lo reire-departament francés de Sambra e Mòsa, s'es crescuda, al Sud, de territòris venent del departament deis Ardenas (Tractat de París de novembre de 1815). Sei rasas correspondon pas a las del reire-comtat de Namur nimai a las de l'avescat creat sota Felipe II (1559).

Presentacion pel viatjador

Mòsa dintra en Belgica coma fa ‘na vesina, acompanhada longament per doas ribas francesas que cavan en tèrra belga l’entalha de Givet, sol endrèit de França que parla enquèra valon. Mas en província namuresa Mòsa sarà libra e urosa. Sarà ‘na rèina orlada de casaus e de chastèls, animada de batèus de plasença e de pescaires a la linha, florida, copada per lo rambalh gaujós dei restancas.

Laissa a man esquèrra la Francha Seuva e Oignies, lo vilatge dei veusas, que lors òmes morisson vers quaranta ans de la silicòsi di paumons, agantada dins leis ardesièras de Fumay.

La seuva ressontís de la destrau di boscatiers. Lis esclopaires de Cerfontaines e de Nismes lai venon quèrre la fusta per fabricar lis esclòps valons, « les socques wallones », descoletadas coma d’escarpins, tengudas d’una benda de cuèr tachada de cobre.

L’Aiga Blancha, al nòrd, l’Aiga Negra al sud, se rejonhon al nòrd-èst, un pauc al nòrd de Nisme, per formar lo Vihoin, que contunha vers l’èst, per rejónher la Mòsa.

Li senhors de Couvin, arran de l’aiga negra, aimavan chaçar pels gaspalhats poblats de lèbres e de chabròus, puèi ofrir dins lor chastèl ajocat is òrles de l’Aiga Negra de taulejadas qu’an laissat grand remembre. I a pas mai de senhor, i a pas mai de chastèl, mas demòra la « dukasse », la vòta de Couvin, vers la Sant Joan, que s’i minja aitant de pompas coma se’n vèi dins lei kermessas de Breughel : pompas al sucre, a la crèma, is agrassons, is agrimols, cuèita dins la forniau après la fornada de la setmana, e que lis enfants tòrnan de la bocha del forn en se cramant a las platinas inquèra chaudas.

Nismes atira li campaires, a l’entorn de la gisclada de l’Aiga Negra, di gorgs dis Abannets e del Matricòlo. Li mai gausards se riscan dins lei baumas de l’Adugeoir.

Mariemborg pòrta lo nom de Maria d’Ongria, la sòrre de Carles Quint, que l’aviá fait bastir al nòrd del jonhent de l’Aiga Blancha ambé l’Aiga Negra. Aviá pas qu’una pòrta e la cresián inexpugnabla, mas li Francés d’Enric lo Segond la prenguèron d’assalt e la rasèron.

Sèm pas qu’a la dintrada de la província e n’avèm ja toti lis aspets : païsatges de ribèiras e de bòsces, un mostier d’aquí d’alai, de fortalesas destruchas e de baumas misteriosas, d’aigas bojolantas que la ròcha engolís o fai gisclar de las prigondors.

Al mieg de tot aquò, la Mòsa, pigra e mairenala, reculhís dins son sen prigond lei ribèiras que s’i escampan, rendudas. Banha lo Prat dis Avocats d’Hastièra, qu’es lo verdier mai bèl de Belgica, s’espestilòga al pè del maine dels comtes de Florennas, cascalha puèi dins la robina que la mena a Waulsòrt.

Après Houyet, la vau s’estrechís e li rochàs se butassan. Aquò’s aquí que Belgica tòca seis originas : ossamentas preïstoricas a Furfòòz e Chaleux, e tot pròche, leis ossamentas paleoliticas de Spy. L’Istòria contunha dins la mèma region. A Gomrieux, la pèira-fita de la « Pèira que vira » nos fai imaginar de druides acampats. Rognées e Védrin an de cementèris galloromans. En Andena regnava una familha pepinida, ambé lors filhas qu’avián li noms dei santas verges del país: Santa Begga, Santa Gudula, Santa Amelbèrga. D’aquessas dròllas nasquèron puèi Pepin lo Brèu, Pepin de Herstal, Carles Martèl.

Tota la valada mosana e lei seuvas vesinas restontisson del galaup di quatre fraires Aymon perseguits per la rancura de l’Imperador Karle Mayne. Puèi, quò sarà Felipe de Borgonha que vendrà chastigar lei ciutats rebelladas, e qu’escamparà a la Mòsa li cendres e li còrs de lors aparadors. Puèi lo Francés envasís l’Ardena, d’Enric IV a Loís Catòrze, puèi ambé li soldats de la Revolucion e li granadiers de l’Empèri. La Mòsa lis arrestèt pas gaire, coma arrestarà pas longtemp tanpauc li regiments alemands de 1914 e lors tancs de 1940.

Pasmens, de vilas a bèl esprèssi per la guèrra gardavan Mòsa : Mariemborg, Felipevila onde Napoleon passèt la nueit amara que seguèt la Batalha de Waterloo. Sobre lis dos òrles se seguissián las torres mèstras, li nalts barris merletats, lei ciutadèlas.

La de Dinant veguèt mai de sang que totas leis autras : dos cents assalts e detz-e-sèt sètis. Li Dinantés èron valents e batalhiers.

D’uèi Bouvignes es pas qu’una de sei borgadas, mas las doas localitats foguèron longtemps rivalas. Bouvignes èra del comtat de Namur, quand Dinant èra del principat de Lieja, sovent en garrolha ambé li Borguinhons.En 1466, Dinant resistèt gloriosament al duc Philippe, e pengèt en efigia son filh, lo comte de Charolais. Aqueste s’embufèt e venguèt assetjar la vila ambé 30 000 òmes d’aquel còp. La prenguèt e la pilhèt durant tres jorns « de tala sòrta que semblava qu’i aguèssa cent ans que la vila estava roïnada ». Li Borguinhons faguèron lhigar uèit cents Dinantés dos a dos per l’esquina, e lis escampèron pel flume.

Après aquela atrocitat la vila se relevèt pasmens, mas li Francés venguèron l’atacar. Enric lo Segond faguèt destoscar e chaplar lis abitadors dins lei quitas glèisias onde s’èron refugiats. Loís XIV esparnhèt la vila. I faguèt demorar Madame de Maintenon, que l’acompanhava dins sas campanhas militaras ; veniá prendre près de guela un moment de solaç quand lei lassièras del sèti de Namur li’n laissavan lo léser.

Dinant patiguèt plan tanben de la guèrra de Catòrze, mas se rescombeliguèt. Èra tot escàs relevada que la guèrra de 1940 la prenguèt coma champ batalhier.

Pasmens, jaguda en riba de Mòsa, la vila es una dei mai embelinairas de tota la valada, ambé sei charrèiras de bricas, sei botigas que dardalhan de cobres jaunes e rotges, lo miralh lise del flume que desdobla la siloeta de la glèisia de Nòsta Dòmna e son campanal a bulbe que Victor Hugo comparava a una gigantesca pichèrra. Pasibla es sa passejada long de l’aiga, a l’ombra de la falesa escalabèrta, fins la Ròcha de Bayard. S’aquò’s ben lo corsier di Quatre Filhs Aymon que copèt lo rochàs d’un còp de bata per lor dobrir lo passatge ? S’aquò’s lo glasi de Renaud que fendèt la muralha de pèira coma un romegàs ? Maudespièit li poetas, lis istorians fan li realistas e l’i veson puslèu l’òbra dis artilhiers de Loís Catòrze, fasent petar la ròcha a la polvera, per elargir la rota e faire passar li canons.

Dinant es una vila gauda qu’aima pas remembrar si malurs. Sap aculir li toristas, ambé sei braçariás nombrosas, si restaurants de las toalhas blanchas, e sas pastissariás onde vendon de « couques ». Lei « cocas » de Dinant son pas lei cocas d’Auvernha, mas de pastissons de pan d’espécia plan sucrats, de la pasta un pauc pesuga e cachada, mas ambé de fòrmas variadas que fan de còps coma de bas releus adornats de flors, de fruchs, de personatges o de païsatges. Li mòlles de « couques » son d’uèi de fusta de perier o de noguier. Dins lo temps èran de cobre.

Puèi Mòsa se fai larja e mondana per arribar a Namur. Vaquí leis isclas e la primièra restanca. E lo pont vièlh de Jambes. Namur a sa ciutadèla sobre lo rochàs, al dessús del jonhent ambé la Sambra que ven de l’oèst, de la província d'Enaut. Aquí demoravan li Gallés Aduatiques que se revoltèron en 57 abans Nòstre Sénher contra Juli Cesar e guel ne vendèt 53 000 coma esclaus.

En 1692, Namur patiguèt un long sèti, bailejat per Vauban. Loís XIV seguiá tot, de lònh, establit a la « Roja Censa » pròche Flawina, ambé Racine e Boileau, qu’i compausèt una òda per celebrar la presa de la vila.

Mai tard, lis Olandés mudèron en ciutadèla lo vièlh « chastial » dels comtes (D’uèi se ditz « le tchestiâ » en valon). La severitat massissa di barris chaucha pas la vila vièlha, mas si-ben la corona coma un gròs joièl simple dins lei còimas sornas de la Marlanha, l’antiga seuva sagrada.

Namur a una crana glèisia-catedrala barròca : Sant Aubin. Conté un tablèu de Van Dyck e un de Jordaens, e darrier lo mèstre autar un bojau de maubre negre chabís lo còr de Dòm Joan d’Àustria, lo jove e gloriós vencedor di Turcs a Lepante.

Aquel bastard, que Carles Quint confessèt a Felipe II sobre son lèit de mòrt, moriguèt efectivament a las pòrtas de Namur, al camp de Bojas, a l’atge de trenta ans. Sopçonèron Felipe II d’avedre provocat aquela mòrt, per gelosiá di succès de son fraire, e lo perigòrd Brantòme afortís que lo jove eròi europèu foguèt empoisonat per de « botinas prefumadas ».

Demòra pas grand causa de la vila de l’Edat Mejana, mas sa cara se retròba inquèra per moments dins lei charrèiras estreitas del barri de la Marcèla, dins sas pèiras d’ensinha escalpradas, e sobretot dins sei viergetas coronadas de flors artificialas dins lors bojaus. Asseguran que la que se tròba a la cantonada de la charrèira Sant Lop data del sègle XV.

Al temps de Carnavau, li gigants de Namur èran li mai vièlhs de Belgica, mas an disparegut en mai de 1940, quand lis Alemands faguèron cramar l’Ostau comunau.

I a pas mai que li vièlhs que se remembran que Namur aviá de tiancaires, de gents que se passejavan ajocats sobre aquessi tiancs, coma li pastres dei Landas. D’uni dison que la Mòsa desbondava sovent e que laissava de nitas, e que sis òrles gaulhavan, e que lis abitadors devián donc s’ajocar sobre li tiancs per s’enfangar pas. Quau sap ? D’autri còntan una brava legenda. Lo comte Jehan aviá assetjat la vila que morissia de fam. Aquela mandèt d’emissaris per demandar mercé. Mas lo comte embufat respondèt : « Pas cap de perdon ! que me lo venguessiatz demandar de pè, a chaval, en barca o en charri ! »

L’endeman, lo comte vesiá s’aturar de son camp li notables de la vila, ajocats sobre de tiancs, « ni de pè, nimai a chaval, nimai en barca, ni en charri. » Riguèt, e la bona umor li essent venguda, faguèt la patz ambé la vila. Desenant, i aguèt pus cap de regausissença a Namur que remembrèssa pas l’incident. Li Namurencs se faguèron tant biaissuts dins l’art de chaminar tiancats qu’inventèron de quitas danças e de jòcs, que fasián sobre lo feirau Sant Romieg, e iquaus assistèron Carles Quint e sis archiducs.

Li darriers tiancaires que podretz veire son pas que de figurants pro pietres venguts per animar lei fèiras. Lo vièlh Namur passa a las trèvas.

Urosament, Namur garda ben son encant un pauc dormissent, dins sei charrèiras orladas d’ostaus de brica plan roja, sei finèstras gentament adornadas, sa passejada a la ciutadèla, seis ombrinas frescas durant li jorns d’estiu, son Teatre de verdura, e son casinò en riba de Mòsa.

Garda tanben sa cusina, bensai la pus fina de Belgica, ambé seis especialitats : leis « avisanças » que son de friands folhetats e claufits de charn, la « jôte » o pureia de caulet, l’ensalada de « crêtons » (de lard gras fondut dins lo vinagre e versat sobre la mai tendra lachuga), la pompa de ris e sobretot lo peis a l’escavesca, anguila o luci, peis de Mòsa, coma que saia, prefumat de bon vinagre, de ferigola, d’escalòta, de cibola, de jolverd, de giròfla, d’estragon e de pebre de Caiena, sens delembrar lo chuc de mai d’un citron. Bevon pas mai la « keute », la bièra d’òrdi de Namur, mai blonda e amara que deguna autra, mas qu’es estada destronada per lei bièras industrialas, liurada a camionats dins lei braçariás de la charrèira de Fèrre.

La província de Namur a la tradicion dei « marchas », que tòcan lei fibras mai prigondas de la sensibilitat populara, per lor mescladissa de caractèr religiós e militar. Lei mai famosas son las de Walcourt, Foy Notre-Dame, Fòssas o Gerpinas.

Se semblan totas pels profanes. Se tracha de passejar sobre un chamin mai o mens long lei relíquias d’un sant o una estatua venerada, dins un cortègi de bandièras e de fanfaras, sota la proteccion d’una escòrta petaradanta e colorada de soldats del dimèrgue.

Aquel biais de faire ven d’una necessitat repetida. Leis armadas d’invasion foguèron nombrosas a passar per la valada mosana. Se compausavan de mercenaris, que rebalavan sovent ambé guessi concubina o ben femna e efants. Chaliá noirir tot aquel monde, e la sòlda veniá pas regularament. Li soldats minjavan lei bèstias di païsans e lor panavan tot çò que pareissiá de valor. Per se gandir d’aquessas rapinas, li vilatges avián degut formar de milícias, assabentadas a la lèsta del manejament de las armas, onde metián toti lis òmes que podián portar la pica o lo mosquet. Aquessas milícias avián de bailes, lo baile del vilatge o l’aubanèl de l’endrèit. Charjats de l’autoritat, volián n’avedre lei marcas exterioras, e se carrèron lèu de quèpis, espanletas, galons. Lis òmes volguèron s’equipar tanben, a lors despens o li de la comuna ; e coma chaliá ben qu’aquela despensa serviguèssa tanben en periòde de patz, coma li valents gardas civics, qu’èran sovent a la pena, meritavan plan tanben d’èsser a l’onor, la costuma s’establiguèt soleta de faire participar la milícia en granda tenguda e en formacion de combat ai regausidas comunalas. La mai brilhanta, qu’atrasiá lo mai de monde, èra la vòta, la fèsta parroquiala, ambé sa procession.

Aquessas processions sortissián de còps de l’auta man del barri protector de la glèisia, – coma a Fòssa, Walcourt, Gerpinas e Foy – ambé lors relíquias preciosas, que podián afiscar la cobeitat di soudards, o la furor dis iconoclastas calvinistas quand lei guèrras religiosas li faguèron venir di País Bas. Alèra li milicians prenguèron lo fusilh per acompanhar Nòsta Dama o lo sant patron de la parròquia, e puèi que rebalavan lo mosquet, ne’n faguèron usatge per espaurugar li possibles panaires e agressors, e per se faire ausir. Res enebrís pas tant coma lo crepitament e l’odor de la polvera, li Chinés o sabián ja. La fola picava dei mans, lis enfants trepinhavan d’estrambòrd, e la procession n’èra dos còps mai genta.

Las encausas an disparegut, mas lis efets demòran. Li soldats dei marchas de uèi son pasmens pas de simples figurants engatjats per l’escasença, son de gents del país. N’i a de totas las edats, e coma s’equipan a lors despens e a l’aflat de lor fantasiá, lis unifòrmas son variats. Li granadiers d’empèri an gardat la favor gràcias al shakò e lo gente dolman de sotachas. Mas quand li Francés fasián la guèrra d’Argeria, li Turcs de fantasiá e li zoaus faguèron d’amators. Lei foncions d’oficier se vendon a l’enquant e l’òsca es pro nalta. Se tracha pas solament de pagar son grade, chau amai n’èsser digne, e la màger part dis oficiers de marchas venon regularament a Namur prendre quauquas leiçons alprès d’un sergent de mestier per poder ambé l’autoritat convenenta faire portar las armas e formar li rengs. Li rites son ancians e li respèctan menimosament. A Walcourt, lis òmes del vilatge de Daussois chaminan primiers per que son estats li sols qu’an pas jamai mancat la procession. La quita annada 1815, a la vilha de Waterloo, quand leis armadas francesas, anglesas, alemandas, enfetavan la region, Daussois mandèt per gardar Nòsta Dama un caporau e quatre òmes en jargau, que portavan pas qu’un brautgi en mena de fusilh. A Fòssas, li Malonés an dreit a la darrièra salva, e permeton pas que se traiguèssa après guessi, la mendra desparada.

La Glèisia es pas totjorn plan contenta d’aquela intrusion de l’armada, ambé sa desplegada rambalhosa e encombranta d’unifòrmas, d’òrdres bramats e sas petadas de mosquetariá. La procession i ganha en pintoresc çò qu’i pèrd en reculhiment e fervor. Mas li « marchadors » se laissan pas menar per lo bot del nas. La fola d’alhors aima plan si soldats. Se passiona tanben per lors manòbras, e guessi las tòrnan faire complasentament, pas solament lo jorn de la fèsta e l’endeman, mas tanben divèrs dimenges a l’avança, coma entrinament. Tot aquò, de segur, s’asaiga abondosament de bièra e de genibre. Mai d’un anticlericau feron, e que minja de curat tot lo sant clame de l’annada, mancariá pasmens pas, lo jorn de la procession, de venir presentar leis armas davant la glèisia e de traire de petadas de fusilh en onor de la vierge e dels sants.

I a una medalha especiala que decernisson i vièlhs qu’an marchat sèt còps a Fòssas. Coma aquela procession se fai pas que cada sèt ans, sèt preséncias representan quand mèma mieg sègle de fidelitat. Amai li medalhats espèran ben que tala constància lor sarà comptada al cèu. Un còp un capelan demandava a un òme, crestian mas pechador, çò que fasiá pel Bon Dieu, e l’òme respondet amb innocéncia e sens galejar : « Marchi cada annada a Walcourt ! »

De segur, lei glèisas de marcha son sovent plan ancianas. La de Fòssa a coma aquò una collegiada del sègle XI, amb un còr remarcable, barrat per una pòrta de cobre ajorat, cap d’òbra di dauradiers de Dinant.

Walcourt es sota lo signe de la Verge. Sa glèisia anciana a lo campanal en bulbe, d’ardesa negra, tan caracteristic de la valada mosana. La verge miraclosa d’argent ciselat es la reproduccion d’una estatua primitiva faita per sant Matèrne. La legenda afortís que la portèron al cau d’un pibol durant un encendi, mas que daprès l’estatua refusèt de quitar son abric tant qu’una abadiá sariá pas faita an aquel endreit precís. Se bastiguèt l’Abadiá del Jardinet, que s’es espatarrada desempuèi. L’aure tanben es mòrt. Mas cada annada l’estatua d’argent quita sa chapèla e s’arrèsta un moment près d’un rolh argentiu de pibol, mentre que li cantics s’enauçan, mieg-cobèrts per lo fuòc rodelant di fusilhs, e que lo l’odor de la polvera s’apària i fums blus que montan dis encensòris.

La procession de Fòssas prevista per 1914 se faguèt pas qu’en decembre de 1918, tanlèu la vila deliurada. Dos generaus anglés e belcòp d’oficiers aligats i assistiguèron. Aquò foguèt probablament unic d’i veire de soldats vertadiers, mas podián pas èsser tant marciaus, ni plens de tant d’estrambòrd coma li « turcs » e li gronhards di vint e dos vilatges que cada sèt ans se recampan a Fòssas.