Pèdauca

La reina Pèdauca es una reina mitica que l'origina seriá dins la vila de Tolosa a l'epòca qu'èra capitala del Reialme visigòt (de 413 a 508). Se caracteriza per un pè d'auca.

De reinas pèdauca, d'originas e significacions diversas, son escultadas sus de portals de fòrças glèisas pel país.

Lo pè d'auca es una particularitat que Pèdauca partetja amb d'autras personalitats istoricas, tanben mai o mens miticas ; de nòbles o de reinas — la reina de Saba, e de Bertas coma la reina Bertrade de Laon, la coneguda Berta del grand pé ; de santas, sovent d'origina reiala o nòbla, vengudas pastorèlas e fialairas, e marcadas d'aquel signe, o patiguent de la lèpra, miraculosament, per escapar a las assiduitats de pretendents (Santa Isbèrga en Artés, Santa Neomaia dins lo centre de França, santa Enimia dins las gòrjas de Tarn). Lo pè d'auca e la lèpra son d'efièch ligats: aquela malautiá provòca de damatges cutanèus podent far pensar a la pèl de las patas dels palmipèdes. La pata d'auca èra la marca dels leproses a l'Edat Mejana e, mai tard dels cagòts (que demièg las ipotèsis de la lor origina, una seriá qu'aurián agut d'aujòls leproses).

La reina Pèdauca de Tolosa

Detalh del plan de Tolosa per Albert Jouvin de Rochefort (1680), lo sol plan mostrant los rèstes del pont vielh dich de Pèdauca (en jauna)

Los primièrs tèxtes ancians que ne fan mencion, a la Renaissença, fan estat d'una «filha de Marcellus, cinquen rei de Tolosa, nomenada Austris». Segon Nicolas Bertrand (de Tolosanum Gestis publicat en 1515), Austris èra plena de doçor, de modestia e de bontat. «Dieu volguèt pas qu'una creatura tan vertuosa abracèsse lo culte pagan, atal li envièt una lèpra òrra». Amagant la malautiá, Austris se tornèt cap a l'ensenhament dels sants Sarnin, Marçau e Antonin). Batejada, gueriguèt, mas amaguèt tanben la garison. Bertrand conta que lo rei lo seu paire li faguèt bastir al quartièr dich la Pèiralada, un magnific palais qu'una sala, dicha banh de la reina, èra directament provesida en aiga per un aqüeducte. Lo personatge de la reina Pedauca es conegut dels Tolosencs dempuèi de longtemps, al començament del sègle XVI.

Antoine Noguier, un autre istorian tolosenc, apond als recits del seu predecessor une descripcion dels banhs de la reina Pédauca. Conta que lo rei Marcellus captèt una font dins l'actual quartièr Sant Çubran, puèi faguèt bastir un aqüeducte per menar las aigas fins al palais. Conclutz disent que Marcellus e Austris, que benlèu la reina Pèdauca, son des personatges mitics. Cap de Marcellus figura pas dins la lista dels sobeirans visigòts de Tolosa, mas poiriá èsser anterior a lor arribada (la cronologia es plan dobtosa, los tres sants citats son pas contemporanèus).

La font e l'aqüeducte, a l'ora d'ara desaperaguts, son pas coneguts: l'aqüeducte de Lardena e lo Pont Aqüeducte o Pont Vièlh. Un ensems idraulic (captacion de fonts e tèrmas), pròche del percors de l'aqüeducte, mas de segur independant, que de rèstes èran vesedors fins a 1834, se nomenava los « banhs de la Regina », e mai tard « banhs de la Reina Pèdauca ». Le nom ganhèt tot lo dispositiu: se disiá l'aqüeducte de la reina Pedauca, e lo pont aqüeducte que passava Garona venguèt lo pont de la Reina Pedauca.

En 1621, l'abat Chabanel, capelan de la Daurada, publiquèt una istòria de la Daurada que presenta la reina Pèdauca coma la molhèr de Teodoric III (o Teodoric II ? perque existís pas de Teodoric III), Ragnaquilda, argant del fach qu'amava prendre de banhs, e que lo seu sarcofag portava tanben de dessenhs de patas d’auca (que son vertadièrament de plegadises de teissuts).

En 1718, se faguèt l'examèn d'un tombèl de marbre, descobèrt dins l'ancian cementèri dels Comtes, vengut cementèri comunal de la Daurada (pròche del luòc de l'ancian palais dels reis visigòts); aquel tombèl èra supausat èsser aquel de la princessa Austris. Los arqueològs mostrèron plan distinctament sul naut un pè d'aucèl de cada costat. Son totjorn de plegadises de doas cortinas.

Una legenda ditz que la reina Pèdauca possedissiá una conolha meravelhosa, que jamai acabava pas, li permetent de fialar sens relambi. Frederic Mistral (Tresaur del Felibritge) cita François Rabelais, donant coma damne tolosenc «per la conolha de la reina Pèdauca». Rabelais, descrivent d'adversaris als pès larges: «et estoient largement pattez, comme sont des Oyes, et comme jadis à Tholose les portoit la royne Pedaucque». Mistral cita un autre dictat: «del temps que la reina Pèdauca fialava», per parlar del « temps vièlh». Mas cita tanben «del temps que Berta fialava», evocant Berta, esposa de Boson, comte d'Arles al sègle X. Encara, lo filatge es una de las activitats de pastorèlas, santas o non, e la conolha lor atribut principal.

Las « reinas Bèrta » e autras reinas Pèdauca non tolosencas

Dins los païses alpencs de tradicion germanica (Soabia, Bavièra, Àustria, Soïssa, Alsàcia…), Perchta es una divessa d'aparéncia cambiadissa, a vegada fòrça bèla, blanca coma la nèu, o francament òrra, totjorn dotada d'un pè d'auca o de cicne, e sovent fialant, subretot pendent los dotze jorns d'ivèrn entre Nadal e Epifania (segon la terminologia crestiana que la tradicion s'èra adaptada). Lo seu nom significant « brilhanta » o « lutz », es sovent representada per santa Lucia.

Bèrta de Soabia, dicha la Filandièra o la rèina fialaira, apareis coma una personificacion dirècta de Perchta.

Jean-Baptiste Bullet, teologian de l'Universitat de Besançon, escapèt lo primièr de l'esfèra tolosenca. Conta que Robert Ièr de França avent esposat en 995 sa cosina Bèrta de Borgonha, foguèt excomuniat pel papa Gregòri V. Acabèt per la repudiar. Mas entretemps, la legenda dich que Berta auriá donat un filh dotat non pas d'un pè, mas d'una tèta e d'un còl d'auca: signe de malediccion del Cè ? Robèrt protector de l'abadiá de Sant Benigne de Dijon, i fogut presentat en estatua, en fàcia d'una estatua « de la reina Pèdauca ». Per justificar de la fòrta reputacion del seu nom a Tolosa, Bullet imagina une explicacion plan forçada, que Constança d'Arles, novèla esposa de Robèrt, cercava subretot a discreditar Berta. Es alara dins un passatge a Tolosa que Constança auriá batejat « reina Pedauca » çò qu'èra qu'un pont anonim.

I aviá abans ela, cronologicament, una autra « Bèrta », Bertrade de Laon, esposa de Pepin le Brèu. Mas la legenda foguèt fabregada tardièrament, vèrs 1275, pel trovari Adenet le Roi : segon el, Bèrta d'Ongria, qu'a un « grand pè » deu esposar Pepin lo Brèu, mas dins lo viatge en França, sa serviciala, que li semblava fòrça, la sequestrèt, se faguèt passar per ela, e esposèt lo rei. E foguèt mai ans mai tard que Berta revelèt la veritat, son pè provant de la seuna identitat.

Lo signe del pè malformat: las santas leprosas

La primièra santa amb aquela marca es dins la linhada de Berta del grand pè, perqu'es la seuna filha santa Isberga, o Gisèla, doncas filha de Pepin lo Brèu e sòrra de Carlesmanhe. Destinada a èsser mariada al filh del rei d'Anglatèrra, aimèt mai seguir la vocacion religiosa e l'ensenhament de sant Venant. Una lèpra subte li cobriguèt lo còrs, acabant amb los projèctes matrimonials, mas de colèra lo prince anglés faguèt decapitar Venant..

A partir d'aquí, la situacion se reproduguèt, amb de variantas, per fòrça santas:

• Santa Neomaia, pastorèla e fialaira, mas eissida d'una familha nòbla obtenguèt un pè d'auca que faguèt recular lo promes.
• Santa Enimia, princessa merovingiana, sòrre de Dagobèrt Ièr, patiguèt de la lèpra enviada per Dieu tanben per alunhar un imenèu non desirat. Ne gueriguèt miraculosament se banhant dins una font, dins lo vilatge de Losera que pòrta ara lo seu nom. S'i installèt definitivament, fondèt un convent, combatèt lo Drac, un monstre diabolic…

Ipotèsis

Lo tèma de la Reina Pèdauca acampa mantunas constantas: s'agís d'una femna d'origina nòbla o aristocratica, que patiguèt siá de la lèpra, siá aviá un pè palmat coma aquel d'una auca, e sovent ligada al tèma de l'aiga (los banhs e l'aqüeducte, amb de fonts a vegadas miraculosas). La reina Pèdauca seriá estada una excellenta nadaira, qu'utilizava l'aqüeducte per anar e venir d'una riba a l'autre de Garona. Sol son amor imoderat dels banhs auriá justificat l'escai de pè d'auca. Per d'autres, mai recents, pè d'auca es l'escais d'una persona garrèla. La confusion seriá alara venguda d'una representacion simbolica del garrelejadís, dins l'estatuari, per un pè d'auca. Mas lo tèrme existissiá fòrça abans tota representacion visuala.

L'influéncia de la Perchta germanica, fialaira del pè d'auca, o pel mens una prefiguracion d'aquela, que seriá estat portada pels Visigòts, sus las variacions a l'entorn de la reina Pèdauca, se pòt envisatjar.

Fonts e bibliografia

• (fr)Pierre Salies, La Reine Pédauque, Archistra 158, abril de 1997.
• (fr)Anne Lestang, Histoire de Toulouse illustrée, Tolosa, Le Pérégrinateur, 2006.
• (fr)Reine Pédauque, article de l'Encyclopédie de Diderot e D'Alembert.
• (fr)Francis Loubatières, Pédauque, in Dictionnaire de Toulouse, Loubatières, 2006, p. 348.
• (fr)La reine Pédauque per Pierre Salies
• (fr)L’aqüeducte de la reina Pedauca per Georges Baccrabère