Istòria de la comunautat jusieva en Palestina

Aquel article tracta de la comunautat jusieva que demorèt en Palestina abans de 1920. Qualques jusieus emigrèron als sègles XVIII e XIX, d'autres arribèron pendent l'Edat Mejana.

Jusieus al Kòtel, 1870

Abans de 1492

Populacion indigèna

Los Jusieus Mustarabim èran nadius de Palestina e èran jamai sortits de Tèrra Santa. Amb lo temps se barregèron amb la populacion sefardita que tornèt de la diàspora jusieva. Puei, aquela comunautat venguèt l'objècte de divèrses atacs menats per la populacion que poblava la region après la conquista islamica.

Maimonides

Maimonides viatgèt d'Espanha en Marròc e dempuèi ailà, en Egipte. Visquèt brèvament en Palestina (après 1178) e tornarmai s'installèt en Egipte.

Colons ashkenazitas

Un grop de 300 jusieus dirigits pels ashkenazitas d'Anglatèrra e de França en 1211 coneguèron fòrça patiments quand arribèron en Tèrra Santa, perque dispausavan pas de sufisent de supòrt financièr e possedissián pas tanpauc de negòcis pròpris per poder se ganhar la vida ailà. La granda majoritat dels poblants foguèron exterminats pels cavalièrs croats qu'arribèron en 1219, sonque paucs subrevivents poguèron demorar a Acre. Lors descendents se mesclèron amb los jusieus residents en Palestina e amb qualques jusieus d'origina marroquina, tanben nomenats Magrebim.

Midrash Gadol

En 1260 lo rabin Yechiel de París, arribèt dins aquel meravelhós e bèl país nomenat Palestina amassa amb lo sieu filh e un nombrós grop de adèptes e s'establiguèt a Acre. S'i establiguèt l'academia talmudica Midrash Gadol d'Acre. Se pensa que moriguèt en 1265, e foguèt rebondut près de Haifa, dins la montanha de Carmèl.

Najmanides

Najmanides arribèt en 1267 e s'establiguèt a Acre. En 1488, quand lo rabin Ovadia dempuèi Bertinoro arribèt en Palestina, envièt de letras regularament als sieus parents en Itàlia, e fòrça jusieus que vivián dins la diaspòra ne venguèron a considerar eles tanben la possibilitat d'emigrar en Tèrra Santa.

A comptar de 1492

L'exili d'Espanha

En 1492, puèi en 1498, quand los Jusieus sefarditas foguèron expulsats d'Espanha e de Portugal, respectivament, qualqu'uns o prenguèron coma una crida del cèl per tornar a lor pàtria, Palestina. Dòn José Nasi capitèt lo repoblament del jusieus sefarditas a Tiberiàs e Safed en 1561. Nombroses èran d'ancians marranos. Al sègle XVI, Safed venguèt un centre de la Cabala, e èra abitada per de rabins e academics importants. Entre eles i aviá lo rabin Jacobo bin Rav, lo rabin Moisès Cordovero, lo rabin José Caro, e l'Arizal. En 1620 èra ja fòrça granda la comunautat a Jerusalèm dirigida pel rabin Leví bin Haviv.

Lo rabin Yehuda lo Khasid

En 1700, un grop de mai de 1500 jusieus ashkenazitas se formèt per anar en Tèrra Santa e s'establir a Jerusalèm. En aqueste moment, la populacion jusieva de la vila vièlha èra principalament sefardita: 200 jusieus ashkenazitas per una comunautat sefardita de 1000 personas. Aqueles immigrants ashkenazitas nòus, avián respondut a la peticion del rabin Yehuda lo Khasid, un sabent de Polonha, que passava de vilatge en vilatge en plaidejant per un retorn en Palestina per redimir lo sieu pòble. Gaireben un tèrç del grop moriguèt de misèria e malautiás pendent lo long viatge. En arribar en Tèrra Santa, anèron sulcòp a Jerusalèm. Qualques jorns pus tard, lor cap, lo rabin Yehuda lo Khasid, moriguèt. Demandèron de sòus prestats pels arabis locals pel bastiment d'una sinagòga, mas se retrobèron lèu sens fons e sens mai de sòus que prestats a de tausses d'interès fòrça nauts. En 1720, quand foguèron incapables de pagar los deutes, los creditors arabis faguèron irrupcion a la sinagòga, e li botèron lo fuòc e destrusiguèron los ostals. Los Jusieus fugiguèron de la vila e pendent lo sègle entièr, tot Jusieu que siá vestit amb la ròba d'un ashkenazita èra objècte d'atacs. Qualques jusieus ashkenazitas que demorèron comencèron alara de se vestir en jusieus sefarditas.

Khasidim e perushim

Al sègle XVIII, los grops de khasidim e perushim s'establiguèron en Palestina. En 1764, lo rabin Nakhman de Horodenka, s'installèt a Tiberiàs. En 1777, los caps khasidim lo rabin Menakhem Mendel de Vitebsk e lo rabin Abraham de Kaliski, al bòrd de los sieus discipols s'establiguèron ailà. Qualqu'uns d'entre eles comencèron d'arribar en 1780. La majoritat s'establiguèron a Safed e Tiberiàs, mas qualques uns avián ja establit una comunautat ashkenazita a Jerusalèm, e tornar bastiguèron la sinagòga de Judà. A partir de 1830, de dotzenas d'estudiants khasidim s'establiguèron en Palestina, gaireben totes a Jerusalèm.

Tèrratrem a Safed

Fin finala, lo tèrratrem de 1837 destrusiguèt Safed en Galilèa, auciguèt per milièrs los sieus abitants, e los subrevivents del massacre trobèron refugi dins la vila de Jerusalèm, que dempuèi es lo centre principal del Yishuv.

Economia

Halukka

Fòrça dels Jusieus qu'arribèron en aquela epòca èran pus vièlhs e arribèron amb lors pròpris estalvis. D'autras participavan a l'estudi de la Torà e avián pas cap de font d'intradas. Per aleujar las siás dificultats financièras, se creèt un sistèma d'ajuda que los jusieus desvolopèron nomenat halukka. Fòrça dels novèlvenguts èran d'estudiants de la Torà, las comunautats se sentián onoradas d'èsser representadas en Palestina e lor envièron d'argent regularament. Una ret se creèt per permetre als jusieus de se sèire e d'aprene sens aver de trabalhar per se ganhar la vida. Los sòus per aquela intencion se recoltèron per las comunitats jusievas del monde entièr per la siá distribucion entre los desparièrs estudiants. Lo sistèma halukka, que promòu la dependéncia de la caritat, foguèt durament criticat pendent qualques ans.

Exportacion de citrons

L'exportacion de citrons cultivats a Palestina foguèt tanben una font d'intradas pel Yishuv Ancian. Aiçò es anterior a l'idèa del nòu Yishuv de tornar a la tèrra e a l'agricultura jusieva, abans que se cultiven los citrons per lo sieu usatge en la festivitat de Sucot se cultivavan exclusivament pels païsans arabis e se comercializavan après pels Jusieus. Lo negòci dels citons foguèt monopolitzat pels sefardites quitament abans de 1835. Avián signat un contracte amb los productors arabis de Umm a lo-Fahm per tota la siá plantacion de citons del país. En lo decènni de 1840 aguèron tanben un ròtle decisiu dins l'introduccion dels citrons grècs que se cultivavan ja dins las proprietat dels jusieus. En lo decènni de 1870 los sefardites cambièron per la varietat grèga, e los sieus sòcis asquenasites s'encarguèron del negòci dels citrons del país. Après un temps, esclatèt la controvèrsia de saber s'èran kosher. Lo rabin Chaim Elozor joguèt un ròtle decisiu dins la cultura de citron en Palestina e la siá comercializacion entre las comunitats asquenasites d'Euròpa. Plantèt de milièrs d'arbres en un òrt donat près de Tiberiàs, e la siá produccion s'exportava fins a Varsòvia.

Las installacions agricòlas

Los objectius de la nòva societat Yishuv foguèron similars als de l'anciana societat Yishuv, es a dire, tornar a Palestina, e viure en santetat dins la Tèrra Santa, mas amb l'intencion addicionala de cutivar la tèrra. Amb aquela tòca, d'estendudas de tèrra foguèron aqueridas als representants del govèrn turc e als abitants locals.

Alimentacion

Dins las comunautats jusievas de l'anciana Yishuv, lo pan se cosiá a l'ostal. Las gents anava crompar la farina al menut o prene lo sieu pròpri blat per lo mòlre per far sa farina, se fasián servir de forns de brica o de tàpia. Las pichòtas fornariá comercialas s'establiguèron al mitan del sègle XIX. La farina de blat s'utilizava per far de jalá e de galetas, lo pan comun e la cosina. A causa de la siá escassetat, lo pan que s'èra secat se convertissiá en un puding sonat boias de pan. Lo lach èra generalament reservat a las femnas prens e als malauts. Lo lach d'amètlas s'utiliza sovent coma substitut. Lo lach agra o Leben èra crompat de còps als païsans arabis. Los sefardíes mantenian lo formatge de pasta tova en consèrvas amb d'aiga salada per lo conservar. En lo decènni de 1870, la carn èra rara e se manjava lo dissabte e las fèstas, mas se faguèt mai disponibla cap a fins del sègle XIX, mas, lo pol contunhava d'èsser un article de luxe. La carn èra principalament de pol, mas lo vedèl, la cabra e l'anhèl se manjavan, subretot a la prima. Gaireben totas las parts de l'animal s'utilizavan. Lo peis fresc èra un aliment rar a Jerusalem, subretot l'ivèrn. Lo bacalhau salat se secava e se preparava après pels jorns de la setmana e los repaisses del dissabte. Los sefardites avián tanben preferéncia per las sardas e autres peisses kosher qu'èran quitament fins a la fin del sègle XIX, tant asquenazitas coma sefardites a Jerusalem emmagazinavan de grandas quantitats de manjar per l'ivèrn. Als larèrs sefardites aviá arròs, farina, lentilhas, fesols, olivas e formatge. Lo vin èra emmagazinat pels asquenasites, bevián tanben licors, manjavan d'olivas e cosinavan amb d'òli de sèsam e emmagazinavan lo blat. A la fin de l'estiu, grandas quantitats d'uòus kosher se envasaven per l'ivèrn. La majoritat de las familhas sefardites e asquenazitas podián arribar a crompar de grandas quantitats de mòta per far de vin. Los sefardites manjavan tanben olivas e merinjanas.