Gascon garonés

Lo gascon garonés o ribeirin es un parlar de transicion entre benaujant, guienés, vasadés e agenés. Meila trèits gascons orientaus e occidentaus, s'estend lo long de Garona, deu virat de Cadilhac au Marmandés. En Marmandés s'utiliza lo tèrme de parlar planiu ; aqueth parlar disha la plaça au lengadocian (pus precisament perigòrd) deu bòrn de La Gasèla (entre Viraselh e Sèishas .

Aqueste parlar qu'es ja mencionat per l'abat Caudéran.

Trèits generaus

• Latin -ariu- > -ÈIR + vèrbe FALER (trèits determinants deu gascon septentrionau)
• Vèrbe AUGER/ÀUGER + -S- intervocalic + 3a conjugason en -ER.
• Imperfèit en -ÈVA (èbe/èwe) au 1èir grope : demandèva. La -A finala es muca en Marmandés : -ÈVA (èw). Aquera particularitat es coneishuda tanben dinc au Medòc : -AVA (aw). Per moishar aquera abracada, dauvuns escriven -AV'. Un digrafe -AU / -AU' es mei apropriat e donc, dens la region marmandesa -ÈU / -ÈU'.
• Abséncia de A prostetic, exceptat en toponimia (Los Arròcs).
• Abséncia de QUE enonciatiu, sonque dens l'expression "es que" emplegada per parlar dau temps : "es que plau", ("plòu" en lengadocian). Segon lo lingüista alemand Gerhard Rohlfs (cf. "Le Gascon, études de philologie pyrénéenne", p.206, par.525. La particule que), dens lo Medòc los vielhs disèven "es que ha calor", ("fa calor" en lengadocian.)
• Autorn de Lengon, empleguèvan quauques mòts morfologicament sud-gascons, en contraste demb
• Mòts garonés o dont l'epicentre es garonés : demb, menhar (per menar/miar) ; nestejar (per netejar) ; piu (per piòc)...
• Vocabulari d'origina lemosina : javassar, jau, boirar, antau...
• Vocabulari d'origina gavacha : sorjament, jabrós...
• Vocabulari d'origina lengadociana : çaquelà, faure

Variacions intèrnas

• Article "du" : DEU (Macarien) / DAU (Marmandés, Reulés (tanben : SUU/SAU, PREU/PRAU).
• "Encore" : ENCARA (Macarien) / ENQUÈRA (Marmandés).
• Prononciacion deu -V- intervocalic : [w] (oèst) / [B] (èst). Aquò se retròba tanben dens de mòts ont lo [w] n'es generalament pas escrivut mès se pronóncia per rasons d'eufonia : cauhar [ka'wa] / cauvar [k β
• Preterit : en -U- (Macarien, Reulés) / en -O- (Marmandés).
• N intervocalic present (Reulés, Cadilhaqués) / absent (Macarien, Marmandés).
• Lo H es muc : çò qu'hasèva..
• Pronom neutre : au (Marmandés, Reulés) / ec (Macarien). Lo pronom marmandés au (aw / ow) vèn de la diftongason dau pronom lengadocian o.
• Latin -aria > -ÈRA (èst) / -ÈIRA (oèst)

Conjugasons

Quòra coexistan duas fòrmas shens precision, la prumèira es puslèu macariana e la segonda puslèu marmandesa.

• AUGER / ÀUGER
  • Indicatiu present : èi, as, a, am, atz, an.
  • Indicatiu imperfèit : avèvi, avèvas, avèva, avèvam, avèvatz, avèvan.
  • Indicatiu preterit : aujuri, aujures, aujut, aujúrem, aujúretz, aujuren.
  • Subjonctiu present : augi, augis, augi, àugim, àugitz, augin.
  • Subjonctiu imperfèit : aujussi, aujussis, aujussi, aujússim, aujússitz, aujussin.

• ESTAR / ÈSTER
  • Indicatiu present : sui/soi, ès/sès, es, som, ètz/sètz, son.
  • Indicatiu imperfèit : èri, èras, èra, èram, èratz, èran.
  • Indicatiu preterit : esturi/estoi, estures/estós, estut/estot, estúrem/estom, estúretz/estotz, esturen/estón.
  • Subjonctiu present : èsti/sii/siqui, èstis/siis/siquis, èsti/sii/siqui, èstim/síim/síquim, èstitz/síitz/síquitz, èstin/siin/siquin.
  • Subjonctiu imperfèit : estussi/estossi, estussis/estossis, estussi/estossi, estússim/estóssim, estússitz/estóssitz, estussin/estossin.

• HÈSER
  • Indicatiu present : hèsi, hèses, hèi, hèsem, hèsetz, hèsen.
  • Indicatiu imperfèit : hasèvi, hasèvas, hasèva, hasèvam, hasèvatz, hasèvan.

Parabòla deu hilh prodigue en gascon de la Rèula

Un òme agut dus gojats. Lo pus june dissut a son pair : "Mon pair, balhetz-me la porcion de vòste bien que me reven", e les-i partagèt son bien. Pauc de jorns après, augent tot amassat, lo pus june gojat partit tot de suïta per un peís bien lonh d'achiu , dissipèt son bien en vivent dens lo libertinatge. E après qu'augut tot fenit, i vengut una granda famina dens aqueth peís e comencèt a mancar. Partit e se'n angut se botar au service d'un òme d'aqueth peís, e l'envièt a sa meitaderia pr'i gardar daus gorets. Auré volut remplir son vente des gossas que les pòrcs mingèvan e digun les-i balhèva. Rentrèt en eth-mème e dissut : "Combien de veilets a l'ostau de mon pair abondan de pan e jo mòri ací de hame. Me levarèi e anguerèi a mon pair e li dirèi : Papair, èi pecat contra lo cèu e devant vos. Ne sui pas mèi capable d'èster aperat vòste gojat : tretetz-me coma un de vòstes veilets." Se livèt e vengut a son pair, coma èra encara lonh, son pair lo vit e agut compassion, corrut a eth, se gitèt a son còth e li balhèt un poton. Lo gojat li dissut  : "Papair, èi pecat contra lo cèu e devant vos ; ne sui pas mèi capable d'èster aperat vòste gojat." Lo pair dissut a sos veilets : "Portetz viste ma pus bèra rauba, vestissetz-lo e balhetz-li un anèth au dit e des solièrs aus pès. E menetz lo vetèth gras e tuetz-lo, mingem e regalem-nos. Percequé mon gojat qu'es achiu èra mòrt e es ressuscitat, èra perdut e es retrobat" e comencèren a se regalar. Mès lo gojat l'einat èra au shamp e coma venèva e qu'aproishèva de l'ostau entendut los vielons e la dança. Sonèt un daus veilets e li demandèt çò qu'aquò èra. E aqueste aciu li responut : "Vòste frair es vengut e vòste pair a hèit tuar lo vetèth gras percequé l'a trobat que se portèva bien." Mès se mit en colèra e ne volèva pas entrar : son pair sortit e comencèt de lo pregar. Mès eth dens sa responsa dissut a son pair : "Vachí tant d'annadas que vos sèrvi, jamèi ne vos èi desobeït e ne m'avetz jamèi balhat crabòt per hèser ribòta damb mos amics. Mès quora vòste gojat qu'es achiu, qu'a minjat tot son dequé damb des libertinas es vengut, li avetz tuat lo vetèth gras." Mès aqueste li dissut : "Mon gojat, tu ès totjorn avèque jo e tots mos biens son a tu. Mès falèva hèser ribòta e se rejoïr percequé ton frair qu'es achiu èra mòrt e es ressuscitat, èra perdut e es retrobat."

Parabòla a Blanhac : [[1]]

Autors en garonés

• BELLÒC Claudi (1936-2002, Verdelais)
• BOIRAC Elie (véser l'article detalhat).
• CHASTRES Théodore
• ESCUDEY Joseph-Gabriel
• GAUSSEM Chéri (maire de Gabarnac), Lous bins de la Girounde.
• GIRARDEAU (curè au Pian au XVIII° siègle), Les Macariënes, òbra anonima de 1763, atribuada a d'eth.
• GIRAUDET J. (curè, de Senta Crotz) : sermons.
• JORET Maurice, La legendo del passaire de Mounhurt.
• LABORDE François (de Campòt, pròishe Granhòus)
• LACROIX Marcel
• LAFFARGUE Denise, neishuda a Birac de Trec en 1918. Autor d'un diccionari de marmandés.
• MANCEAU Jean-Baptiste (curè de La Rèula). Autor de nadaus.
• MASSON Fernand (véser l'article detalhat).
• MASSON Jean, hilh de Fernand.
• PARAILLOUS René (de Castèthgelós), Insomnies de Pepiou.
• VACQUÉ René, Lou grillot d'aou Mas.